NƏSİHƏTLƏR (on dörd mə`sumun (Ə) buyurduqlari və Mİn bir hiKMƏTLİ SÖZ)

Yeddinci fəsil

Hikmət sahiblərinin, zahidlərin və abidlərin dediklərindən

◘Bir hikmət sahibi deyib: Altı şey nadanlıq əlamətidir; yersiz qəzəb, boş-boş danışmaq (yə`ni, faydasız sözlər işlətmək), yersiz bəxşiş, sirri açmaq, hər kəsə e`tibar etmək və dostu düşməndən seçə bilməmək.
◘Loğman öz oğluna vəsiyyətində deyib: Ey oğul! Sənə altı şey vəsiyyət edirəm. Bu altı şeydə əvvəldəkilərin və axırdakıların elmi xülasələnib:

1. Dünyada qalacağın müddətdən artıq bu aləmə bağlanma.

2. Axirət üçün orada qalacağın qədər iş gör.

3. Allaha Ona ehtiyacın olduğu qədər itaət et.

4. Bütün qüdrət və bacarığını atəşdən nicat tapmağa sərf et.

5. Atəşə dözməyə qüdrətin çatdığı qədər günah et.

6. Günah edərkən elə bir yer seç ki, heç kəs səni görməsin. (Yə`ni, hətta, Allah və mələklər də.)
◘Yunan filosoflarından biri belə deyib: “Altı şey bütün dünyaya bərabərdir. (Yə`ni, hər kəs bu altı şeyə sahib olsa, sanki bütün dünyaya sahibdir.); dadlı yemək, saleh övlad, yaxşı qadın, mətin və qətiyyətli söz, kamil əql və sağlam bədən.”
◘Bə`zi tarix kitablarında belə yazılıb: “Kəsra Bozorgmehrə qəzəbləndi. Əmr etdi onu zəncirləyib, qaranlıq bir otaqda həbs etsinlər. Bir neçə gündən sonra bir nəfəri onun yanına göndərdi ki, halından xəbərdar olsun. Həmin şəxs Bozorgmehrin yanına gəlib, onu aram, fikri rahat bir halda görüb təəccüblə soruşdu: Necə olur ki, bu çətinlik və sıxıntıda da belə xoşhal oturmusan? Dedi: Altı tərkibdən ibarət bir mə`cun düzəldib istifadə etdim və həmin mə`cun mənim şad olmağıma səbəb oldu. Həmin şəxs dedi: Onun tərkibini bizə də öyrət, biz də ondan istifadə etməklə çətinliklərdə ondan yararlanaq. Bozorgmehr dedi: Allaha e`timad və təvəkkül, Allahın təqdirinin mütləqliyini bilmək, çətinliklərin ən yaxşı dərmanı olan səbir, səbir edə bilməsəm dözümsüzlük göstərməklə bəlanı daha da şiddətləndirmirəm. Bilirəm ki, bundan daha da çətin bəla ola bilər, hər bir an fərəc və düyünlərin açılmasının intizarındayam.” Elə ki, bu sözlər Kəsraya çatdı, onu azad edib yanında izzət sahibi etdi.
◘Bir filosof deyib: “Hər kəs dünyanı axirətdən üstün tutsa altı ilahi cəzaya mübtəla olar. Onun üçü dünyada, üçü isə axirətdədir. Dünyada olanlar bunlardır; sonsuz arzu, hərislik və heç bir şeyə qane olmayan şiddətli acgözlük. Axirətdə olanlarsa bunlardır; Qiyamət gününün dəhşətli qorxusu, haqq-hesabın çətinliyi və bitib-tükənməyən həsrət.”
◘Aristotel deyib: “Padşahla yoldaşlıq etməkdən çəkin, dostunla təvazökar ol, düşməninə qarşı bədgüman, başqaları ilə xoş keçin, özün barədə nəfsani və dinin ziddinə olan istəklərinə qarşı müxalif ol, Allah qarşısında isə təqvalı ol.
◘Bir hikmət sahibi deyib: “Altı xislət var ki, yalnız ali-şərafətli insanlarda olar və sair insanlarda olması qətiyyən mümkün deyil; böyük bir ne`mətə çatan zaman aramlıq və soyuqqanlılıq, ağır müsibət və bəlalar üz verən zaman səbr, şəhvət həyəcana gələn zaman ağıldan yapışmaq, dost və düşməndən sirlərini gizlətmək, aclığa dözüm və qonşunun əziyyətinə təhəmmül etmək.”
◘Başqa birisi deyib: “Allah altı şeyi altı şeydə gizlədib: Öz razılığını itaətdə, qəzəbini Ona qarşı çıxmaqda, İsmi-ə`zəmi Qur`anda, Öz dostlarını camaat arasında, ölümü ömürdə, Qədr gecəsini Ramazan ayında və “vusta” (ən üstün) namazı da gündəlik beş vacibi namazda.
◘Yəhya ibn Məaz deyir: “Elm əməlin nişanəsi, fəhm elmin qabı, əql xeyrin yol göstərəni, həvəs günahın miniyi, arzu mütəkəbbirlərin azuqəsi və dünya da axirətin bazarıdır.”
◘Əhnəfdən soruşdular: Bəndəyə verilən ən gözəl şey nədir? Dedi: Fitri əql Dedilər: Əgər o olmasa? Dedi: Gözəl ədəb. Dedilər: Əgər o da olmasa? Dedi: Münasib dost. Dedilər: Əgər o da olmasa? Dedi: Allaha bağlı olan qəlb. Dedilər: Əgər o da olmasa? Dedi: Uzun uzadı sükut. Dedilər: Əgər o da olmasa? Dedi: Nəqd ölüm.
◘Əbu Salman Darani deyir: “Həddindən artıq yeməyin altı ziyanı var; ibadətin şirinliyini dada bilməmək, hikmətli mətləbləri başa düşməkdə acizlik, aclara qarşı rəhimsiz olmaq (çünki, hamını özü kimi tox bilər.), ibadət zamanı ağırlıq, şəhvətin çoxluğu və nəhayət, mö`minlər məscidlərdə olduqları halda, çox yeyənlər zibillikdə hərlənər.”
◘Əllamə Dəvani öz risalələrinin birinin axırında belə yazır: “Altı şeyi gizlin saxla, çünki bu, saleh insanların əməllərindən və təqvalıların gövhərlərindəndir:

1. Yoxsulluğunu elə gizlət ki, səni dövlətli hesab etsinlər.

2. Sədəqəni elə gizli saxla ki, səni simic hesab etsinlər.

3. Düşmənçiliyini elə gizli saxla ki, səni dost hesab etsinlər.

4. Qəzəbini qəlbində elə gizlət ki, səni razı hesab etsinlər.

5. Nafilə namazlarını və sair müstəhəb işləri elə gizlət ki, səni təqsirkar bilsinlər.

6. Nəhayət, xəstəliyini elə gizlət ki, səni sağlam hesab etsinlər.
◘Bir filosof deyib: “İnsan müsafirdir və gərək altı mənzildən keçsin. Onun üçünü keçib, üçü isə hələ qarşıdadır. Keçdiyi mənzillər bunlardır:

1) Atanın beli; Allah-təala buyurur: “(Sperma) kişilərin bel sümüyündən xaric olar.”

2) Ana bətni; Allah-təala buyurur: “Allahdır ki, sizə analarınızın bətnində surət verir.”

3) Dünya.

Onu qarşıda gözləyən üç mənzil də bunlardır:

1) Qəbir; Hədislərdə var ki, “qəbir dünyanın axırıncı, axirətin isə birinci mənzilidir.”

2) Qiyamət; Allah-təala buyurur: “...Allahın qarşısında sıraya düzülmüş halda durarlar.”

3) Ya behişt, ya cəhənnəm. Bu barədə də Allah-təala buyurur: “Bir hissəsi cənnətdə, bir hissəsi də cəhənnəmdədir.”

İndi biz dördüncü mənzilə gedən yoldayıq. Ötməli olduğumuz zaman müddəti ömrümüz qədərdir. Hər bir gün bir fərsəxdir, hər saat bir mil və hər bir nəfəs də bir addım. Bir qrup insanın bir neçə fərsəxi qalıb, bir qrup insanın da bir neçə addımı.
◘Xalid deyir: “Mö`mini bir-biri ilə müxalif olan altı xüsusiyyətlərdə görərsən; iffətli və çox üz vuran, əziz və zəlil, ehtiyacsızlıq və ehtiyac. Camaat qarşısında iffətli, Allah qarşısında çox şey istəyəndir. (Yə`ni, yalvarıb-yaxarandır), öz-özlüyündə əziz (yə`ni, özünü xar etməz), haqq qarşısında isə zəlildir, camaatdan ehtiyacsız, Allah qarşısında isə ehtiyaclıdır.”
◘İbrahim Ədhəm: “Çox danışan adam qəlb yumşaqlığına ümid bəsləməsin. Çox yatan şəxs gecə namazı tamahında olmasın. Camaatla çox qaynayıb-qarışan adam ibadətin şirinliyini arzulamasın. Zülümkarlarla yoldaşlıq edən dində davamlı olmaq intizarında olmasın. Qeybət və yalana adət edən kəs imanla dünyadan gedəcəyinə ümidvar olmasın. Hər kəs camaatın rəğbətini güdsə, Allah razılığı arzusunda olmasın.”
◘Həsən Bəsri deyir: “Qəlbin qəsavət və bərkliyi altı şeydən irəli gəlir; tövbə etmək ümidi ilə günah etmək, elm öyrənib ona əməl etməmək, ixlassız əməl, yeyib şükür etməmək, Allahın təqdirinə razı olmamaq, ölüləri dəfn edib bunlardan ibrət götürməmək.”