Мустягил тящсил сийасяти

NƏZƏRİ və ƏMƏLİ BİLİK

Yaxşı ağıl hələ azdır, əsas məsələ onu yaxşı tət­biq etməkdədir.

R. Dekart
Çağdaş sivilizasiyanı şərtləndirən mühüm cəhətlərdən biri in­sanın əməli fəaliyyətinin elmlə vasitələnməsidir. İnsan-tə­biət qarşılıqlı təsirində birincinin subyekt kimi çıxış etməsi və planetin təbii resurs­larını öz məqsədlərinə uyğun surətdə yönəldə bil­məsi üçün əvvəlcə təbiəti öyrənmək tələb olunur.

Lakin öyrənməklə yanaşı, öyrənilənləri həyatda tətbiq etməyi də ba­carmaq lazımdır. Əgər hər hansı bilik fəaliyyət proqramına daxil edi­lə bilmirsə, istifadəsiz qalırsa, o, passiv hadisəyə keçərək tədricən unudulur. Sosial miqyasda isə bilik yalnız şəxsi istifadə üçün yox, cəmiyyətin istifadəsinə verilmək üçün nəzərdə tutulur. Seyr və təhlillə əldə edilən biliklər xüsusi saxlanma vasitələri ilə (kitab, disk və s.) gə­lən nəsillərə ötürülür. Şəxsi həyatda «lazımsız» olan biliklər ictimai miq­yasda «lazımlı» bilikləri tamamlamaq üçün lazım olur. Yaxud son­radan əldə olunmuş yeni biliklərlə yer­lə­şərək istifadə olunmaq imkanı əldə edir. «Saxla zamanı, gələr za­ma­nı». Bu el hikməti özünü bi­lik sahəsində də doğrultduğundan, biliklərin sistemə salınması və tətbiqindən asılı olmadan, nisbi müs­tə­qil bir sərvət kimi yeni nəsillərə ötürülməsi ənənə halını alır.

Yeni bilik əldə etmək özü məqsədə çevrilir və nisbi müstəqil elmi fəaliyyət sahəsi yaranır. Bir-birilə sıx əlaqədar olan və məntiqi yolla biri digərindən alına bilən müəyyən qrup biliklər sistemi formalaşır ki, bunlar da elmi fənlərin əsasını təşkil edir.

O vaxt ki, hər bir adam yalnız özünə lazım olan bilikləri öy­rənməklə kifayətlənməli idi – o vaxt arxada qalır. Elm sağlam şüur və əxlaqi meyar hüdudlarını keçərək özünə münasibətdə yeni düşüncə tərzi tələb edir. Əgər o dövrdə Sədi Şirazi öz dediklərinə əməl etməyən alimi əlində çıraq gəzdirən kora bənzədirdisə, indi belə korlardan kə­narda elmin inkişafını təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Kimlərsə axtarır, kəşf edir, tapır, lakin özü üçün deyil, başqaları üçün. Özü də konkret mənada başqaları üçün yox, məsələn, öz övladları üçün, ya bir qohumu, tanıdığı bir adam üçün yox, naməlum başqaları üçün. Bü­tün bəşəriyyət üçün. Kim başa düş­sə, kim istifadə eləsə – onun üçün. Başqasının əldə etdiyi bilik elə bil ki, yəhərli-yüyənli at kimi, qaça-qaça hamının qarşısından ke­çir. Keçir, lakin dayanmır. Bu bir fürsətdir. Lakin hamı onu real­­laşdıra bilmir. Ata minib onu istədiyin səmtə sürmək üçün, ona sahib olmaq üçün də xüsusi məharət lazım­dır. Rahatca bir yer­­­də dayanan adam qaçan ata minə bilməz. Gərək sən özün də hə­­­rə­kətdə olasan. Elə bil ki, elm adamı üzünü tətbiqçilərə tutub de­­yir: «Məndən bərəkət, sizdən hərəkət». Yaponlar məhz tətbiq sa­­həsində operativlik nümayiş etdirdikləri üçün elmi-texniki yü­rüş­­də qabağa çıxa bildilər. Lakin əlbəttə, buradan belə nəticə çı­xart­maq ol­maz ki, yeni elmi biliklərin əldə olunması, funda­men­tal el­min inkişafı sahəsində heç bir səy göstərmədən, - ancaq başqa­la­rı­nın elmi nailiy­yətlərinə yiyə durmaqla qabaqcıl mövqeni həqi­qə­tən qoruyub sax­la­maq mümkün olur. Müasir dövrdə elmi sirlərin qorunması, patent­ləşdirmə və s. mexanizmlər elmin ön xəttində olan nailiyyətləri ən azı bir neçə il xarici ölkə tədqiqat­çı­la­rı­nın nə­zə­rindən qorumağa imkan verir. Ona görə də, yaxşı olar ki, ye­ni tex­nologiyaların yaradılması, tətbiqi elmlərin inkişafı funda­men­tal el­mi tədqiqatlarla üzvü surətdə əlaqələndirilmiş olsun.

Cəmiyyətin mənəvi-intellektual potensialı, əlbəttə, yalnız el­mi və əməli biliklərdən ibarət deyil. Burada fəlsəfi dünya­gö­rü­şü­nün, intuitiv elmi duyumlara yol açan, mənəvi-estetik zənginliyin də rolu az deyil. İn­­sanın mənəvi aləmi, bədii duyum potensialı, estetik hissləri biliklər dünyasına nəzərən nisbi müstəqilliyə malik olsa da, bu sahələr ara­sında ilk baxışda nəzərə çarpmayan dərin daxili əla­qə vardır.

İnsan mənəvi aləmini təşkil edən müxtəlif şüur formaları içə­ri­sində ona ən çox yad olan bilikdir. Xüsu­sən, bilavasitə insanın özü ilə, öz fərdi həyatı və taleyi ilə bağlı olmayan biliklər. Əslində bi­lik de­dikdə, insa­nıí þç ùÿéàòûíûí äåéèë, îíó əhatə edən obyektiv ger­çəkliyin inikası nəzərdə tutulur. İnsanın öz fərdi həyatını əks et­di­rən, onun öz başına gələn hadisələrin inikası olan şüur forması artıq başqa an­la­yışla ifadə olunur – xa­tirə hesab edilir. Əlbəttə, bu fərq­ləndirmə yalnız insana doğma və ya yad olan hadisələrin fərq­lən­dirilməsindən irəli gəl­mir. Həm də təkcə ilə ümumi arasındakı fər­qi ifadə edir. Belə ki, xatirə hafizədə biliklər şəklində deyil, tə­səv­vürlər şəklində saxlanır. İn­san öz başına gəlmiş hadisələri qav­ra­dığı, áèëàâàñèòÿ éàøàäûüû kimi də yadında saxlayır və ona görə də, xa­tirə həyatın ikinci – mənəvi möv­cudluğudur, həm də maddi hə­yat­dan fərqli olaraq zamanın dön­məz­liyi qanununa tabe olmayan və istənilən vaxt bərpa oluna bilən, yeni­dən baş verən bir möv­cud­lu­ğudur. Xa­tirə “acı” və ya “şirin”, “sol­ğun” və ya “al-əlvan” ola bi­lər, insanın vaxtilə keçirdiyi hissləri yeni­dən təkrar et­dirə bilər. Bi­­lik isə cansız və neytraldır, insanın duyğu­ları ilə bilavasitə bağlı de­yil və məhz bu mənada insana yaddır.

Bəs insanın öz həyatı ilə bağlı hadisələr fikirdə ümu­mi­ləş­di­ril­mir­mi? Təsəvvürlər, hissi obrazlar müvafiq anlayışlarla bir­ləş­mir­mi və bundan müvafiq biliklər ha­sil olmurmu?

Real mənəvi həyatda nə hissi obrazlar anlayışlardan, nə də an­layışlar hissi obrazlardan tam təcrid olunur. Necə deyərlər, hissi və rasional həmişə vəhdətdə olur və bir-bi­rini tamamlayır. Lakin is­tər duy­ğu və təsəvvürlər, istərsə də anlayış və mühakimələr müəy­­yən nisbi müstəqilliyə ma­likdir və məhz bu müstəqillik sayə­sin­də biz onları fərq­­ləndirir, idrakın müxtəlif pillələri kimi qiy­mət­lən­diri­rik. İnsanın şəxsi həyatını təşkil edən hadisələr iki qrupa ay­rı­la bilər: áirincisi, yalnız bir dəfə və ya çox na­dir hallarda baş ve­rən – unikal hadisələr, ikincisi, müntəzəm surətdə və şəraitdən asılı olaraq tez-tez baş ve­rən, təkrarlanan hadisələr. İkincilərə habelə zahirən müxtəlif görünməyinə baxmayaraq, bir sıra əsas əlamətlə­rinə görə üst-üstə düşən hadisələr də daxildir.

Əlbəttə, heç bir əlamətinə görə heç vaxt təkrarlan­mayan, ta­ma­mi­lə bənzərsiz hadisələr olmur. Lakin insan öz həyatında tək­rar­lanmayan, əsasən bənzərsiz olan unikal ha­disələri ikinci dərəcəli əla­mətlərinə görə başqa hadisə­lərlə müqayisə etməyə ehtiyac duy­mur. Ona görə bu hadisələ­rin hissi obrazları – xatirələr hansı isə əla­mətlərin atılması, başqalarının isə ümumiləşdirilməsindən iba­rət olan idraki əməliyyata məruz qalmır, öz hissi bütövlüyünü, kon­kret­liyini saxlamış olur.

Təkrarlanan hadisələrin isə hər birini bütün konkret­liyi və təfər­rüatı ilə yadda saxlamağa ehtiyac yoxdur və bu, mümkün də deyil. Çün­ki insan həyatının çox böyük qismi məhz təkrarlanan hadisə­lərdən təşkil olunur. Ona görə də, təfərrüat atılır, ùèññè îáðàç diqqətə layiq olmayan əlamət­lərdən açaä olunur, təkrarlanan əsas əlamətlər èñÿ ümumi­ləşdirilir – anlayışlar əmələ gəlir və hadisə an­la­yışlar sistemi ilə şərh olunur. Deməli, gündəlik həyatın zəruri tər­kib hissəsi olan tək­rarlanan hadisələr bütöv hissi ob­razlar şəklində yad­da saxlanılmır – xatirəyə çevrilmir. Ümumiləşmiş şəkildə, an­la­yış­lar vasitəsilə hafizədə saxlanmış hadisələr, daha doğrusu, müəy­yən qrup hadisələrin “cansız­laşmış” sxemi, insanın hissi halına tə­sir etmir.

Anlayışlarla yalnız düşünmək olar, onlardan təsirlənmək müm­­kün deyil.^ İnsanın ixtisası, peşəkar fəaliyyəti ilə bağlı ol­ma­yan, gün­dəlik zəruri ehtiyacdan irəli gələn və bütün adamlar üçün harada isə ümumi olan adi həyat hadisələrənin mənimsənilməsi “adi şüur” deyi­lən id­rak formasına uyğundur. Elmi idrak, bədii id­rak və fəl­səfi təfəkkür kimi professional idrak formaları ilə ya­naşı adi şüur da ger­çəkliyi dərk etməyin mühüm üsulların­dan biridir. La­kin onun bir mü­hüm keyfiyyət fərqi vardır. Adi şüur pro­fes­sio­nal idrak sahəsi ol­mayıb bütün adamla­rın idraki fəaliyyətinin əsa­sını təşkil edir. Hər bir adamın nəinki fərdi həyatı və məişət fəa­liyyəti, habelə istənilən sa­hədəki ixtisas fəaliyyəti istər-istəməz ilk növbədə adi şüura istinad edir.

Adi şüurun məhsulu olan biliklər çox vaxt adi bilik­lər adlan­dı­rılır. Bu biliklər insanların gündəlik prak­tik fəaliyyətinin ümu­mi­ləş­miş inikası kimi yaranır və tarixən insanlarda ümumiləşdirmə qa­biliy­yə­tinin forma­laşması sayəsində meydana çıxan ilk bilik nö­vü­dür. Yuxa­rıda qeyd etdiyimiz kimi, hissi obrazlarla dü­şün­mək­dən (məntiqə­qə­dərki təfəkkür), şüurun xatirə və hissi təxəyyül for­ma­sından anlayış­larla düşünməyə, şüurun bilik forma­sına ke­çië­ìÿ­ñè ilk növbədə in­san­ların gündəlik zəruri həyat fəaliyyətini (əmək bölgüsünə məruz qal­mayan fəa­liyyəti) əhatə edir. İlk an­la­yış­lar hadisə və şeylərin məhz bu zəruri fəaliyyət zamanı ortaya çı­xan əlamətlərinin ümu­miləşmiş fikrè inikaslarından ibarət olur. Şey­lər ara­sındakı əlaqələr anlayışlar ara­sın­dakı əlaqə kimi inikas edir və ilk biliklər yaranır. Hamı üçün ümu­mi olan zəruri həyat fəa­liyyətini əks etdirdiyinə görə, “adi həyatın” ini­kası olduğuna görə bu biliklər də adi bilik­lər hesab edilir. Lakin insanların fəa­liy­yət dairəsi ge­nişləndikcə bu biliklər “adi bilik“ dairə­sindən kənara çıxır. İnsan-Təbiət münasibətlərinin ağırlıq mərkəzi get­dikcə daha çox dərəcədə təbiət tərəfə meyl edir. Bu qar­şılıqlı təsir nəticəsində insan müntəzəm impuls alır və onun fəaliyyəti adi fərdi hə­yatın zəruri ehtiyaclarından kənara çıxır. “Adi bilik“ getdikcə daha çox dərəcədə adi­liyini itirir. Daha doğrusu, insan fəaliyyətinin bir növ özəyini təşkil edən adi biliklərlə yanaşı onun daha geniş miqyasda fəaliyyətini təmin edən, nisbətən başqa xarak­terli biliklər yaranır. Bu biliklər insanın fərdi həyatı üçün bilavasitə lazım olmayıb cəmiyyətə xidmət edir. Həmin adamın özünə də artıq bilavasitə deyil, cəmiyyət vasitəsilə, cəmiyyətin bir üzvü kimi xidmət edir.

İnsan èëêèí ôîðìàëàøìà äþâðöíäÿ əsasən özü üçün ya­şa­maq­dan uzaqlaşaraq getdikcə daha çox dərəcədə cəmiyyətin bir üzvünə çev­rilir, şəxsiyyət kimi formalaşır. Bu dəyi­şiklik onun maddi fəa­liy­yə­tində təzahür etdiyi kimi, yiyə­ləndiyi biliklərin xarakterində və miqya­sında da təzahür edir.

İnsana onsuz da yad olan biliklər onun fərdi həyat dai­rə­sin­dən kə­nara çıxdığına görə daha da yadlaşır. Digər tərəfdən, bu bi­lik­lər onu daha çox cəmiyyətin bir üzvü edir, onu cəmiyyətlə daha möh­kəm bağlayır. Nə qədər paradoksal görünsə də, insanın icti­mai varlıq kimi, cəmiyyətin bir üzvü kimi formalaşması və deməli, cə­miy­yətin özünün əmələ gəlməsi məhz insan-təbiət mü­na­si­bət­lə­ri­nin genişlənməsi, insanın təbiətə daha çox nüfuz etməsi ilə bağlıdır.

* * *
Tarixən insan, onun ilk əcdadı təbiətin ayrılmaz tər­kib his­sə­si ki­mi mövcud olmuş, onun başqa hissələrindən prinsipial su­rət­də seçil­məmişdir. Hələ həmin dövrdə in­sanın əcdadları sürü ha­lın­da yaşamış, bir-biri ilə müəyyən qarşılıqlı əlaqədə olmuşlar. Lakin bu, təbiətin özünə xas olan bir hadisədir və insanın ictimai mahiy­yə­­tini burada axtarmaq düzgün olmazdı.

Təbii-tarixi inkişafın sonrakı pilləsində insanın özünü tə­biət­dən ayırması prosesi başlanır. Bu mərhələdə hələ şəxsiyyət yoxdur, bio­sosial varlıq yoxdur, yalnız bio­loji varlıq var. Lakin bioloji tə­ka­mülün ən yüksək pillə­sində, ilk şüur komponentlərinin obyektiv ger­çəkliyi məq­sədəuyğun surətdə dəyişdirmək, gerçəkliyə məqsədli mü­nasi­bət bəs­­ləmək üçün artıq kifayət etdiyi vaxtda insanın for­ma­laşması pro­sesi başlanır və bu proses eyni zamanda in­sanın tə­biət­dən ayrılması və özünü ona qarşı qoyması pro­sesi ilə üst-üstə düşür.

Təbiətlə qarşılıqlı təsir prosesində, öz zəruri maddi ehtiyac­la­rı­nı ödəmək naminə fəaliyyət göstərərkən insan əvvəlcə təbiəti özü­nün da­vamı kimi, sonrakı dövrdə isə özündən fərqli, əks tərəf kimi dərk etməyə başlayır. İnsan nə qədər ki, özünü təbiətdən ayıra bilmir, onun tə­biət haqqındakı təsəvvürləri də hissi obraz və hissi tə­xəyyüllə məh­dudlaşır. İnsan-təbiət münasibətlərinin tari­xən ilkin inikasları olan bu hissi mənzərələr müəyyən di­namikaya malik ol­sa da, gerçəkliyi məhz olduğu kimi, obyek­tiv məzmununa adekvat olaraq əks etdirmir. İnsan özü, onun xatirələri, təsadüflərlə bağlı olaraq hadisələrə verdiyi şərti mənalar, rəmzləşdirmə obyektiv məz­muna elə sirayət edir ki, obyektiv olanı subyektiv olandan ayır­maq hətta müa­sir intellektual səviyyədən yanaşdıqda belə, çox çə­tin olur. Özünü təbiətdən ayırmağı bacaran, anlayışlarla, məntiq qa­­nunlarına uyğun olaraq düşünən müasir insan üçün əcdadla­rın mən­tiqəqədərki sinkretik düşüncə tərzini duymaq hə­qi­qətən çə­tindir. Duymaq çətindir, lakin başa düşmək olar. Zira mən­tiq (bu­ra­da dialektik məntiq nəzərdə tutulur) açarı məntiqəqədərki qa­pı­la­ra da düşür.

Bizə çatan qədim xalq yaradıcılığı abidələrinin, ən çox mi­fo­­lo­giyanın təhlili göstərir ki, obyektiv məzmunlu biliklərin əmə­lə gəlməsi, məntiqi döşüncə tərzi, uzun sürən keçid dövrünün məh­su­ludur. Keçid dövründə öz tale­yini, öz şəxsi hiss və arzula­rı­nı, rəmzi mənaları real hadisələrin real obrazları ilə birləşdirmək meyli tədri­cən azalır. Hadi­sələr onlara geyindirilmiş bər-bəzəkli geyimlərdən azad edilir və onlar bütün çılpaqlığı ilə, sadə, nisbətən sönük, lakin öz rəngində görünür. Təbiət daha insanın davamı kimi götürül­mür, müstəqillik əldə edir. İnsan özünü təbiətdən, tə­biəti özündən ayırır. Mənəvi ilə maddinin getdikcə daha aydın se­zi­lən nisbi bölgüsü başlanır. İnsanların mənəvi aləmi durulduqca bu­rada nə isə başqa bir şeyin deyil, məhz maddi aləmin ob­razının əks olun­duğu aydınlaşır. Nə zaman ki, hissi obraz­lar hələ ümu­mi­ləş­məmiş və anlayışlar şəklinə düşmə­mişdi, dünya insan nəzərində bir xaos idi. Anlayışların formalaşması dünyada mövcud olan qay­dalılığı, àùÿíýè mənəvi aləmə köçürməyə imkan verir. İnsanın mə­nəvi alə­mi durulduqca maddi dünya da onun gözündə Xaosdan Kos­­mosa, müəyyən qayda üzrə “düzülmüş” sistemə çevrilir.

İnsanın təbiəti özündən ayırması, obyektiv gerçəkliyi yalnız şəxsi ehtiyacları baxımından deyil, ümumiyyətlə in­sanın, insan­la­rın, cəmiy­yə­tin ehtiyacları baxımından öy­rənməsi, əldə olunan “şəxs­siz” bilik­lərin hamı üçün ümumi olan məntiqi formalara sa­lın­ması və sözlərlə ifadə olun­ması – bütün bunlar áèîëîúè âàðëûãäàí bio­sosial varlığın, şəx­­siyyətin yaranması yolunda ciddi addımlar idi. An­layışların əmələ gəl­məsi ilə sıx bağlı surətdə nitqin ya­ran­ma­sı və onun insanlar arasında ünsiyyət vasitəsi kimi çıxış etməsi – insanın ictimai varlıq kimi formalaşma­sına ciddi təkan verir. İn­san-təbiət münasibət­lərin­dən cəmiyyət-təbiət münasibətlərinə ke­çid sinkretik təfəkkür­dən mən­tiqi təfəkkürə keçidlə həmahəng su­rət­də baş verir. Belə ki, insan həm də təbiətin bir hissəsi olduğu üçün tə­biətə münasibətdə bəzən özünü ondan ayırdığı halda, bə­zən də ayırmır; sinkretiklik – fərdiliklə ümu­mi­liyin, hissi­liklə mən­ti­qiliyin, emosio­nal­lıqla rasionallığın, obraz­lıqla praqmatikliyin vəh­dəti, bəzən qaydasız, xaotik bir­liyi də buradan irəli gəlir. Cə­miy­yət isə insanların bio­loji varlığını əhatə etmir və təbiətin bir hissəsi kimi deyil, onunla paralel surətdə mövcud olan və buna gö­rə də yeri gəldikdə onunla qurşılaşdırıla bilən, onunla əks­lik təşkil edən müstəqil tərəf kimi çıxış edir. Ona görə də, cəmiyyətin bir üzvü kimi, sosial bir varlıq kimi, şəx­siyyət kimi insanın şüuru tə­biəti insan­dan kənarda, “insansızlaşdırılmış” halda, həqiqətdə (áó­ðàäà àíæàã åë­ìè ùÿãèãÿò íÿçÿðäÿ òóòóëóð) olduğu kimi əks et­dirir. Biliklərin ta­rixi də bu vaxtdan başlanır.

İnsanların fəaliyyət dairəsi genişləndikcə biliklə­rin əhatə dai­rə­si də genişlənmiş olur. Müxtəlif fəa­liyyət sahələrinə uyğun olaraq müx­təlif bilik sahələri yara­nır. İnsanların hamısı üçün ümumi və zəruri olan maddi fəaliyyətin nəticəsi kimi əmələ gələn adi biliklər və ya məi­şət bilikləri, heç şübhəsiz, bilik sahələri içərisində tarixən ən qədimidir. Sonrakı bilik sahələri insanlar arasında əmək bölgü­sü sayəsində əmələ gəlir və heç də bütün adamlara deyil, ôÿàëèééÿò ñàùÿñèíäÿí asılı olaraq yalnız müəyyən qrup adamlara mənsub olur. Biliklərin bu ilk for­ma­laşma dövründə əmək bölgüsü və ix­ti­sas­laşma yalnız maddi fəaliyyət sahələrini əhatə edir; bu dövrdə bi­lik əldə edilməsi hələ müstəqil bir məqsədə çevrilmir və yalnız məq­sə­dəuyğun maddi fəaliyyətin zəruri tər­kib hissəsi kimi çı­xış edir. Bi­liklər hələ məxsusiləşməmiş, idrakın müstə­qil obyektinə çev­ril­mə­mişdi.

Hələ eramızdan àëòû əsr əvvəl böyük çin mütəfəkkiri Konfutsi dərk olunmuş və dərk olunmamış biliyi fərqlən­dirərək deyirdi: “Əsil bilik – bildiyin şeyi bildiyini, bilmədiyin şeyi isə bilmədiyini bilmək­dir”. Müasir adam üçün az qala taftalogiya kimi görünən bu müdrik kəlam qədim dövrdə biliklərin çox vaxt qeyri-müstəqil şəkildə, maddi fəaliyyətə bağlı, onun əlavəsi kimi, asılı ñóðÿòäÿ mövcud olduğunu, əsil bilik sahiblərinin isə biliyi fəaliyyətdən ayı­ra­raq müstəqil surətdə, “xalis” şəkildə mənimsədiyini göstərir. K. Marks və F. Engels şüurun formalaşmasında maddi fəaliyyətin tarixən nə kimi bir rol oynadığını gös­tərərək yazırlar: ”İdeyaların, təsəvvürlərin və şüurun ha­sil edilməsi əvvəlcə bilavasitə insanların maddi fəaliyyə­tinə və maddi ünsiyyətinə, real həyat dilinə bağlıdır. Tə­səvvürlərin əmələ gəlməsi, təfəkkür, in­san­­ların mənəvi ünsiyyəti burada onların maddi fəaliyyətinin hələ bilava­sitə məhsuludur”. “Maddi ünsiyyət”, “real həyat dili” de­dikdə heç də nitq nəzərdə tu­tulmur. Nə qədər ki, fikir fəa­liyyətdən ayrıl­mamışdı, nitq də hələ ìöñ­òÿãèë ñóðÿòäÿ möv­cud ola bilməzdi. Lakin bu zaman fikrin, bi­liyin müstəqil­ləşməsi və nitqin formalaşması üçün artıq real zəmin var idi. “İbtidai insan sürüsündəki” ünsiyyət müasir insanlar arasındakı ünsiyyətdən, èíòåëëåêòóàë ünsiyyətdən keyfiyyətcə fərqli olsa da, sonuncunun formalaşması üçün zəruri ta­rixi mərhələ idi.

K. Marksın dediyi kimi, insanlar ôÿàëèééÿòÿ heç də xa­rici alə­min predmetlərinə nəzəri münasibət bəsləməkdən başlamırlar. Hər bir heyvan kimi onlar da yemək, içmək və s. bu kimi tələbatdan baş­layır, hansı isə münasibətdə “dayanmayaraq” fəal təsir göstə­rir­lər və bu təsir sayə­sində xarici aləmin predmetlərinə yiyələnərək öz ehti­yac­larını ödəyirlər. Bu prosesin təkrarlanması sayəsində bu predmetlərin insan­ların tələbatını ödəmək qabiliyyəti on­ların beynində həkk olunur”. Beləliklə, biliklərin əmələ gəlməsi insanla­rın (onların ilk əcdad­ları­nının) öz tələ­batını ödəmək üçün xarici aləmə fəal maddi təsiri ilə bağlı idi. Lakin o dövrdə insan hələ özünün xarici aləmə münasibətini xarici aləmdən ayıra bilmirdi. İnsa­nın əldə etdiyi onun özünə bəlli deyildi, ona yalnız qeyri-aşkar şə­kildə, təbiətə fəal təsirinin tərkib his­səsi kimi mənsub idi. Necə ki, insan özünü təbiətdən, təbiəti özündən tam ayıra bilmirdi, onun bilikləri də bir şüur hadisəsi kimi maddi fəa­liyyətdən tam ayrılmamış, müstəqil şüur faktına çevrilməmişdi.

Bununla belə, bu dövrdə insanların fəaliyyəti yalnız maddi fəa­liyyətlə məhdudlaşmırdı. İnsanların təbiətə təsiri artıq məq­sə­də­uyğun təsirə keçirdi. Fərdi maddi tə­ləbatın ödənilməsinə yönəlmiş və “sınaq-səhv” metoduna əsaslanan ilkin fəaliyyət forması get­dik­cə daha çox də­rə­cədə nəticəsi qabaqcadan məlum olan fəaliyyətlə əvəz olu­nurdu. Yüz min illər ərzində davam edən bu proses əslində əmə­yin forma­laşması və təkmilləşməsi prosesi idi. Lakin insanların şüurlu maddi fəaliyyəti hələ şüurun maddi fəaliyyətdən ayrılma­sı­na, müstəqil möv­cudluğuna dəlalət et­mir; bu dövrdə şüur maddi fəaliyyətlə bağlı ol­maqdan başqa, həm də əsasən bu fəaliyyətií þçö­íö inikas etdirirdi. İnsa­nın maddi fəaliyyətindən kənarda, on­dan asılı olmadan mövcud olan obyektiv gerçəklik hələ idrak ob­yektinə çev­rilməmişdi. Zehni və fiziki əmək hələ tam ayrılmamışdı.

Şüurun əmələ gəlməsi tarixi insanın bir insan kimi forma­laş­ma­sı tarixi ilə üst-üstə düşür və milyon illərlə ölçülür. Lakin, gö­rün­düyü kimi, bu müddət ərzində əsasən şüurun maddi fəa­liy­yət­dən azad ol­ması – müstəqilləşməsi prosesi getmişdir; onun nisbi müs­təqillik tarixi isə qə­dim sivilizasiyaların yaranması dövründən baş­lanır və yalnız min illərlə ölçülür. Deməli, şüurun praktika ilə vəh­dətdə mövcudluğu tarixi onun nisbi müstəqillik tarixinə nə­zə­rən müqayisə olunmaz də­rəcədə qədimdir.

Mənəvi “xalis” şəkildə, nisbi müstəqil surətdə möv­cud olana qə­dər uzun müddət, milyon il tərtibində olan bir dövr ərzində maddi ilə qı­rılmaz əlaqədə, praktik fəaliyyə­tin tərkib hissəsi kimi mövcud ol­muşdur. Ən başlıcası isə budur ki, bu vəhdət, əlaqəli mövcudluq ta­rixən artıq ke­çilmiş və sıradan çıxmış hadisə deyil. İnsan orqaniz­mində, beyinin struktur və funksiyalarında köklü iz burax­mış olan bu hadisə insanın həm bioloji, həm də sosial möv­cud­luğunun mühüm şərtidir. Praktik fəaliyyətdən ayrıl­mış, əmək böl­güsü sayəsində özü müstəqil fəaliyyət sahəsinə çevrilmiş aşkar şüur forması nəinki insanın maddi eh­tiyaclarını ödəmir, hətta onun cəmiyyətin bir üzvü kimi fəa­liyyətini tam tənzim etmək üçün də kifayət deyil.

Qeyri-aşkar şüurun mühüm formalarından biri olan qeyri-şü­uri­lik nəinki praktik fəaliyyətdə, müasir insanın mənəvi fəa­liy­yə­tin­də də təzahür edir.

Şüur çox zəngin və çoxcəhətli olduğundan onun tarixi inkişaf yo­lu­nun bütöv mənzərəsini yaratmaq çox çətindir. Bizi əsasən bilik­lərin genezisi maraqlan­dırır və şüurun yolunu da məhz biliyin məntiqi və tarixi strukturunu aydın­laşdırmaq məqsədilə nəzərdən keçiririk. Həm də şüurun bilavasitə mövcudluğunu, nisbi müstəqil­li­yini, bilik­dən kənarda başa düşmək mümkün deyil. Burada məhz dar mənada şüurun, fərdi praktikanın spesifikasından, subyektin xüsusiy­yət­­lərin­dən azad olmuş, məzmunca obyektiv­ləşmiş və nisbi müstəqillik qa­zan­mış şüurun mövcudluğundan söhbət gedir. İn­sa­nın maddi fəa­liyyəti ilə bilavasitə bağlı olan, ondan ayrıla bil­mə­yən şüur da bilik şək­lində mövcud ola bilməz. İnsanın şəxsi həyatı ilə, emosional-psixo­loji vəziyyəti ilə bilavasitə bağlı olan şüur da bi­lik şəklində mövcud ola bilməz. Yalnız “şəxssizləşmiş”, subyek­tiv amillərdən azad olmuş və maddi fəaliyyətə nəzərən nisbi müs­təqillik əldə etmiş şüur – həqi­qətən biliklər şək­lində ifadə olu­nur. Bi­lik xatirədən, təəssüratdan, his­si obrazdan, qeyri-şüuri şüur akt­la­rından və s. fərqli olaraq məntiqi təfəkkürün nəticəsi kimi ortaya çı­xır və an­layışlarla, terminlərlə ifadə olunur. Söz, dil nisbi müs­tə­qil şüurun, “xalis” şüurun – biliyin maddi­ləşərək insandan, fərd­dən kənara çıxmasına, başqaları üçün də an­laşıqlı olmasına, cə­miy­yətin istifadəsinə verilməsinə, ictimai məzmun kəsb etməsinə imkan verir.

Beləliklə, biliklərin yaranması üçün şüur uzun sürən (milyon il tərtibində) inkişaf yolu keçmişdir. Biliyin tarixi hər cür şüur for­ma­sı­nın deyil, məhz məntiqi tə­fəkkürün tarixi ilə üst-üstə düşür. Bəs “hə­qiqi şüur”dan əvvəl, şüurun ilk primitiv formaları döv­rün­də, “sürü şüu­ru” dövründə insanların (insanların əcdadlarının) prak­tik fəaliy­yə­ti nə ilə òÿíçèì olunurdu və insanlar ara­sındakı ün­siy­yət (dilə­qə­dərki ünsiyyət) nəyin hesabına hə­yata keçirdi?

Praktik fəaliyyət maddi və mənəvi kompo­nent­lərə par­çalan­ma­dığı dövrdə insanlar arasındakı ünsiyyÿtdə təcrü­bənin ötü­rül­mə­si, prak­tik fəaliyyətin öz bütövlüyündə “mənimsənilməsi” əsas rol oyna­yır. Bu zaman fəaliyyət haq­qındakı bilik fəaliyyətdən ay­rıl­madığından onu dil vasi­təsilə başqasına òÿãäèì åòìÿê, təsvir et­mək, öyrətmək də mümkün deyil. Başqası həmin fəaliyyəti, hərə­kə­ti əsasən təqlid yolu ilə və şəxsi “sınaq-səhv” metodu əsasında mə­­nimsəyir. Təqlid yolu ilə başlanan ilkin hərəkətlər “yaxşı” nəticəyə gətirdikdə təkrar olunur və əməli vərdiş­lər yaranır.

Hələ beyin özünü aşkar şəkildə büruzə verməmiş əl fəaliyyətə başlayır. İnsanın gerçəkliyə şüurlu münasibəti bilik şəklinə düş­məz­dən və dillə ifadə olunmazdan əvvəl əllə ifadə olunur. Əl şüur­lu­ëóğun ilk təzahür vasitəsinə çevrilir. Nitqin formalaşması əlin for­malaşmasın­dan sonra baş verir və əslində ondan bir nəticə kimi hasil olur.

Bu dövrdə əlin õöñóñèëÿ böyük rol oynaması, müstəsna əhə­miy­yət kəsb etməsi nə ilə əlaqədardır? Doğrudanmı tə­kamül nəti­cə­sində əldə bu qədər fiziki və bioloji dəyi­şikliklər yaranmış, əl nə isə yeni key­fiyyətli bir şeyə çevrilmişdi? Bu dövrdə – insanın şüurlu insana (homo sapiens) çevrilməsi prosesi şəraitində əlin kəsb etdiyi ye­ni mahiyyət, şübhəsiz ki, onun məzmun və formasındakı müəy­yən dəyişikliklər sa­yəsində mümkün olmuşdu. Lakin sağlam dü­şün­cənin əksinə olaraq, heç də bu dəyişikliklər yeni mahiyyəti de­yil, yeni mahiyyət bu dəyi­şiklikləri şərt­ləndirirdi. Əlin kəsb etdiyi ye­ni funksiya onun təkmil­ləşməsini tələb edirdi və eyni zamanda təkmilləşmə üçün şərait yara­dırdı. Yeni mahiyyətli əl əməyin məhsulu idi. “Sağlam düşüncə”yə gö­rə əmək özü əlin sayəsində müm­kün olur. Bu, doğrudan da belədir. La­kin dialektik düşüncə əlin də məhz əmək sayəsində yarandığını dərk etməyə imkan verir.

Əl bioloji təkamülün sadəcə olaraq əlin özündəki tə­zahü­rü­nün nəticəsi deyil. Əl bioloji təkamülün sosial amillərlə birləş­mə­sin­dən hasil olur. Yeni mahiyyətli əl, əmək orqanı olan əl, daha sa­dəcə olaraq əl deyil, əl ilə be­yinin vəhdətidir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, şüur əmələ gəldiyi ilk dövr­lər­də, “sürü şüurundan” “xalis şüura” qədər davam edən çox uzun müd­­dət ərzində insanın maddi fəaliyyəti ilə vəh­dətdə, ondan ayrıl­maz şəkildə mövcud olmuşdur. Bu dövrdə yüksək təşəkküllü ma­te­riyanın yeni keyfiyyəti müstəqil möv­cud ola bilmədiyindən (bilik və dil hələ yox idi) əldə və əl vasitəsilə təzahür edirdi. Deməli, əlin kəsb etdiyi yeni ma­hiyyət onun beyinlə birləşməsindən irəli gəlirdi. Bu yeni mahiyyəti əlin öz məzmun və formasındakı, quruluşun­da­kı dəyişikliklərlə izah etməyin birtərəfliliyi, çatışmaz­lığı da məhz bu­nunla izah olunur. Əl müs­təqil surətdə deyil, son dərəcə mürək­kəb bir orqanizmin üzv­lə­rindən biri kimi yeni mahiyyət kəsb edir. İn­san orqanizminin yüksəl­diyi yeni keyfiyyət pilləsi, beyinin inkişafı, şüurun maddi fəa­liyyətlə sin­tez halında da olsa, àðòûã mey­­da­na gəlməsi – praktikanın yaran­ması və s. heç şübhəsiz, yalnız əlin yeni mahiyyət kəsb etməsi ilə məh­dud­laşmır. Beyinlə kordinal əla­qədə olan digər orqanlar da dəyişir, yeniləşir və öz yeni funk­si­ya­ları ilə beyinin daha da inkişaf etməsinə təkan verir. Nitqin òÿê­ìèë­ëÿøìÿñè eşitmə orqanının müvafiq surətdə daim təkmilləşməsiíÿ òÿñèð etdiyi kimi, beynin də inkişafı, birlikdə bütün hisslərin tək­mil­ləş­məsiíÿ ñÿáÿá îëóð.

Əlin özü duyğulardan birinin (lamisə – toxunma) daşıyıcısı olsa da, onun başlıca səciyyəsi insanın maddi fəa­liyyətində oyna­dı­ğı rolla bağ­lıdır. Hiss orqanlarının – duyğu üzvlərinin maddi fəa­liy­yətdə icra­çılıq funksiyası yoxdur. Onlar insanın gerçəkliyə fəal, də­yiş­dirici mü­na­­sibətində bilavasitə iştirak etmir. Duyğu üzvləri in­sandan gerçəkliyə doğru yox, gerçəklikdən insana doğru yönəl­miş bir prosesin icra­çı­larıdır. Bu proses insanın gerçəkliyi seyr et­mə­si prosesidir. İdrak məhz seyrlə başlanır.

İdrak seyrlə başlanır, lakin seyrdən yaranmır. İdrak prosesi­nə gətirib çıxaran ilkin proses – praktikadır. Praktikanın ən ibtidai for­ması, ilk pilləsi isə insanla­rın bilavasitə öz təbii ehtiyaclarını ödə­məyə yö­nəldilmiş fəaliyyətidir. Bu pillədə maddi və mənəvi prak­tikanın struk­­­turuna müstəqil məqamlar kimi daxil olmur; onlar hələ ayrıl­mayıblar. Bu dövrdə insanın harada isə instinktiv, harada isə məq­sədə­uyğun maddi fəaliyyətini bilavasitə həyata keçirən yeganə vasitə, orqan əldir. Əl bir hiss orqanı kimi forma­laş­mazdan əvvəl məhz bir fəaliyyət orqanı kimi for­malaşmışdır. La­kin praktika sayəsində, in­sanın instink­tiv məqsədəuyğun əməli fəa­liyyəti prosesində bu prosesi mümkün edən beyin özü və onunla birlikdə duyğu üzvləri, hiss orqan­ları da inkişaf edir. Fəaliyyətlə yanaşı, ondan prinsipial surətdə fərqli olan yeni mahiyyətli hadisə – seyr başlanır.

İdrak iki başlanğıcdan qida alır: maddi fəaliyyət və seyr. Məhz bu iki başlanğıc idrakı bir tərəfdən praktika­nın məhsulu ki­mi, digər tərəfdən, obyektiv gerçəkliyin inikası kimi başa düşməyə imkan verir. Praktika və inikas, fəaliyyət və seyr dilemması idrak nəzəriyyəsinin daimi probleminə çevrilmişdir. Metafizik təfəkkür bu iki tərəfi vəh­dətdə götürə bilmədiyinə görə, onları qar­şı­laş­dır­mış və onlardan yal­nız birinə üstünlük verməyə çalışmışdır. Əs­lin­də isə fəaliyyət, praktika idrakın əsasını, mənbəyini heç də yalnız tarixən təşkil etmir, həm də bütün sonrakı dövrlərdə idrak prosesi ilə sıx surətdə bağlıdır. İdrakın sonrakı inkişaf yolunda onun prak­ti­ka ilə əlaqəsi daha mürəkkəb və çoxcəhətli olur, bu əlaqənin yeni ça­larları açılır. Lakin bizi hələlik bi­liklərin yal­nız genezisi və id­ra­kın tarixi inkişaf yolunun ilk pil­lələri ma­raqlandırdığından bu­ra­da fəaliyyəti məhz idrakın əsası kimi nəzərdən keçirəcək və onun seyr ilə tarixən nə kimi bir nisbətdə ol­duğunu müəyyənləşdirməyə çalı­şa­cağıq.

Əgər vərdişlərə əsaslanan praktik fəaliyyət, əlin “şüur­lu”, ins­tinktiv-məqsədəuyğun hərəkətləri bilavasitə insanın təbii eh­ti­yac­larını ödəməyə yönəldilmişdirsə, seyr müəyyən müstəqilliyə ma­­likdir və in­sanın maddi tələba­tından bilavasitə asılı olmadan ümu­­miyyətlə tə­biətə, ger­çəkliyə reaksiya şəklində meydana çıxır. Bu cəhət sonralar əmək bölgüsü üçün, zehni əməklə fiziki əməyin ay­­­rılması üçün mü­hüm şərt kimi çıxış edir. Əgər bir insan miqya­sın­­da bölgü prinsipcə mümkün olmasa idi, fəaliyyət və seyr iki nis­bi müstəqil başlanğıc kimi formalaşmasa idi və bir-birindən get­dik­cə daha çox dərəcədə ayrıl­ma­sa idi, nə­hayət, hiss orqanları və seyrin inkişafı sayəsində yeni key­fiyyətli fəaliyyət ortaya çıxmasa idi, cəmiyyət miqya­sında bölgü də, prinsipcə mümkün olmazdı.

Seyr özlüyündə heç də o saat biliklərin yaranmasını və nitqin əmə­lə gəlməsini təmin etmir. Getdikcə təkmilləş­məkdə olan hiss or­­qan­larının verdiyi informasiya hələ ümumiləşdirilə bilmir və mən­­tiqi formalara salınmır. Lakin hər bir hissi təsir müəyyən siq­nal kimi qə­bul olunur və insan həmin siqnala müvafiq reaksiya ve­rir. Birinci siq­nal sisteminin yaranması və yüksək dərəcədə inkişaf et­məsi instinktiv-məqsədəuyğun fəaliyyətin də müvafiq su­rətdə tək­milləşməsinə səbəb olur.

Seyr maddi fəaliyyəti təkmilləşdirdiyi kimi, fəaliyyət də seyrə konkret istiqamət verir, onu daha məqsədyönlü edir. Hiss orqan­ları insan fəaliyyəti ilə bağlı olan cəhətləri ketdikcə daha mükəm­məl su­rətdə inikas etdirir. Seyr ilə fəaliyyət arasındakı qarşılıqlı təsir, əlaqə on­ların hər ikisinə inkişaf impulsu verir. Bununla yanaşı, seyrin hü­dudları fəaliyyətə xidmət dairəsi ilə müəyyən olun­­mur. İnsan seyr prosesində heç bir xüsusi reaksiya yarat­ma­yan, onun mənafeyinə bila­vasitə təsir etməyən və bu mənada ney­tral olan informasiya da alır ki, onun tədricən yığılması gələcəkdə fəaliyyətlə bilavasitə bağlı olmayan biliklərin yaranması üçün mən­bə rolunu oynayır.

Şüurun nisbi müstəqillik əldə etməsində, biliklərin və nitqin ya­ranmasında məhz neytral seyrin rolu olmuşdur. Seyr özünə mad­di fəaliyyətdən fərqli olan ikinci çıxış yolu tapır. Bu yol mən­ti­qi təfək­kürdən və onun nəticəsi olan biliklərdən keçir və dil, nitq va­sitəsilə maddi dünyaya gətirib çıxarır. Biliklər sözlə ifadə olun­duq­dan sonra yalnız ayrıca bir fərdə mənsub olaraq qalmır – icti­mai­lə­şir. Bu mər­hə­lədə biliklərin ictimai sintezi və tətbiqi yeni sə­viy­yəli və yeni mahiy­yətli praktika doğurur. Mənəvi və maddini özün­də üzvi surətdə bir­ləşdirən və bir fərd miqyasında həyata ke­çən praktika indi getdikcə da­ha böyük ictimai miqyas alan mü­rək­kəb proseslə – praktikadan baş­lanan və çoxpilləli idrak yolunu ke­çə­rək yenə də praktika ilə ta­mam­lanan halqayla və daha doğrusu, spi­ralvari hərə­kətlə əvəz olu­nur. İdrak mərhələsindən yeni key­fiy­yət­li praktika mərhələsinə keçid prosesi isə müasir dövrdə elmi-tex­niki tərəqqi ilə bağlıdır.

Maddi fəaliyyətdən doğan, ondan ayrılmayan və yalnız təc­rü­bə şəklində yeni nəslə ötürülən əmək vərdişləri müa­sir dövrdə də is­tehsal prosesində mühüm yer tutur, bilava­sitə icraçılıq işinin, fəh­lə əməyinin əsasını təşkil edir. Lakin ictimai istehsal yalnız bi­la­vasitə icraçılıq fəaliyyəti ilə məhdudlaşmır. Onun çox mühüm xü­su­siyyət­lrindən biri fəaliyyətlə bilavasitə bağlı olmayan müstəqil bi­liklərin fəaliyyətlə bir­ləşdirilməsidir.