Nikolas niklbi

Tadqiqotda qo’llanilgan metodlar tavsifi. Tadqiqot jarayonida adabiy tahlil, tavsifiy, stilistik, lingvokulturologik tahlil metodlaridan foydalanilgan.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotning nazariy ahamiyati shundaki, u XIX asr Yevropa adabiyotida Charlz Dikkensning janr poetikasi va taʼlim romani poetikasini chuqurroq anglaydi. Ishning amaliy ahamiyati shundaki, uning natijalaridan XIX asr ingliz adabiyoti boʻyicha kurs ishlanmalar, Viktoriya davrida ingliz romanchiligi, Charlz Dikkens asarlari boʻyicha maxsus kurslar ishlab chiqishda foydalanish mumkin.
Ishning tuzilishi va tarkibi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasi kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, umumiy hajmi 85 betni tashkil qiladi.


I BOB. CHARLZ DIKKENSNING YOZUVCHI SIFATIDA DAVR VA TA’LIMGA MUNOSABATI

1. 
   Ta’lim-tarbiyaning adabiyotshunoslikdagi o’rni va roli
   

Ta’lim va tarbiya xususida so’z borar ekan, u har bir zamonda ham nafaqat adabiyot, balki hayotning har bir jabhasida muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Odamlar ongini rivojlantirish, ularni tarbiyaviy asarlar orqali tarbiyalash, kitobxonning dunyoqarashini kengaytirish adabiyotning asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Shundan kelib chiqib adabiyotshunoslikda ta’lim va tarbiya alohida janr sifatida o’rganib kelinadi. Yigirma birinchi asr adabiyotida tarbiyaviy romanning tuzilishi rivojlanmoqda, bu janrning o’ziga xos varianti paydo bo’lmoqda, u ta’lim-tarbiyaviy roman bilan chambarchas bog’liq bo’lib, uni belgilovchi muhim unsurlarni saqlagan holda. Qahramon shaxsining axloqiy, psixologik va ijtimoiy qurilishi tarbiyaviy roman mazmunining asosiy qismini tashkil etadi. U adabiy tanqidda o’ziga xos xususiyatlar, jumladan, turg’un tuzilish, ma’lum bir qahramon turi va o’ziga xos hikoya unsurlariga ega sifatida ko’riladi. Qahramon tarixi yangi turdagi romanning diqqat markazida bo'lib qolmoqda, lekin uning ezgulik, haqiqat va go’zallik paradigmasidagi muvaffaqiyati emas; aksincha, bu qahramonning ongini o'zgartirish potentsiali, shuningdek, uning mavjudligi ehtimolining dalilidir. Hikoyaning monosentrizmi tufayli, bu barcha kichik figuralar zaif, sxematik tarzda chizilganligini anglatadi, chunki ular romanda epizodik rol o'ynaydi: ular o'sha paytdagi qahramon xarakterining rivojlanishiga yordam beradi, ba'zan esa kichik figuralarning ahamiyati. personajlar, umuman olganda, ular qahramon uchun xizmat qiladigan vazifa bilan belgilanadi, yangi tipdagi o'sish haqidagi romanni an'anaviy tarbiya romani bilan solishtirish mumkin. Klassik ta'lim romanini qahramonning butun xilma-xilligi va murakkabligi bilan rivojlanishi haqidagi roman sifatida tavsiflash mumkin, obrazning bosqichma-bosqich evolyutsiyasini ochib beradi, qahramonning ma'naviy dunyosi rivojlanish dialektikasini ochib beradi, bunday psixologik xususiyatga e'tiborni qaratadi. Tuzilmalar o'z-o'zini inkor etish va o'z-o'zini engish, kurash davomida yangi ongning paydo bo'lishi va qarama-qarshi g'oyalar va bir-birini istisno qiluvchi holatlarni namoyon qiladi.
Shu bilan birga, uzoq vaqtdan beri janr mutaxassislarining tadqiqot ob'ekti bo'lgan ta'lim romani kabi janr xilma-xilligini ajratib ko'rsatish kerak, ayniqsa Charlz Dikkens doimo ta'lim va ta'lim muammolari bilan qiziqqan. Asardagi bosh qahramonning tarbiyasi, u yashayotgan davrga munosabat hamda ta’siri va buning asar obrazlari shaxsiyatiga bo’lgan o’zgarishlarni o’zining ko'pgina romanlarida aks ettirgan.
Tarbiya romani boshqa roman turlari orasida muhim o'rin egallagan, u o'z navbatida ko'p tur va shakllarga ega bo’lib, sinov romani, xarakterni shakllantirish romani, bolalik haqidagi roman va boshqalar hisoblanadi. Adabiyot turlari va shakllari - hajviy roman bilan, satirik, melodrama bilan, sayohat, sarguzasht romani bilan chambarchas bog’lanib keladi. Shuningdek, u o'zida parodiya janrining elementlarini ham mujassamlashtira olishi mumkin. XIX asrda ma'lum bo'lgan Evropa ta'lim romanining klassik boshlanishi Gyotening Vilgelm Meister haqidagi dilogiyasi edi. Buyuk nemis yozuvchisi bu asarida shaxsni tarbiyalash jarayoni tarbiyachi va o‘quvchining faol o‘zaro ta’sirini talab etishini, bu jarayonda o‘quvchi o‘qituvchiga ta’sir ko‘rsatishi mumkinligini ko‘rsatib bergan. Charls Dikkens o’z asarlaribi Mayestr haqidagi romandan ilhomlanib yaratgan bo’lishi mumkinligi ham ehtimoldan holi emas. Chunki mazkur adabiy asar 1823-yilda T. Karlayl tomonidan ingliz tiliga tarjima qilingan hamda bir vaqtning o'zida Angliyada nashr etilgan. Professor V. N. Pashigorevning ijodiga nazar soladigan bo’lsak, uning monografiyasida tarbiya borasida chuqur so’z yuritilgani hamda atroflicha yondashilganini, tarbiya mavzusini to’liq yoritilganligining guvohi bo’lamiz. U o’zining bor e’tiborini V.Diltey ijodiga qaratadi. Shu bilan bir qatorda M.Gerxardt, F.Martini, K.Morgenstern, J.Jeykobs, T.Mundt kabi olimlarning qarashlarini tahlil qiladi, bu janrning shakllanish tarixini nemis adabiyotining so'nggi ikki yuz yil ichida rivojlanishi bilan bog’laydi. Xususan, mazkur nazariyaga asoslangan F.Blankenburg, Hegel, G. Lukacs Bildungsroman, Erziehungsroman, Kunstlerroman atamalari orasidagi soyalarning gradatsiyasini sinchkovlik bilan tahlil qiladi.
I. Vlodavskaya, S. Gayjyunas, R. Darvina, A. Dialektova, N. Leites, N. Mixalskaya, O. Naumova, N. Osipova o'z asarlarini nemis va ingliz tillarida yaratilgan ta'lim borasidagi romanlarga bag'ishlagan. Shunday qilib, I. A. Vlodavskaya ushbu turdagi romanni tahlil qilish uchun o'zining "universal" paradigmasini quradi, ijtimoiy va psixologik parametrlar bo'yicha “ziyoli” qahramon turini ta'kidlaydi. N.Osipova Ch.Dikkens, Tekerey va Hardi kabi ijodkorlarning kitoblarini tahlil qilib, umumlashtiruvchi xulosaga keladi: “Ta’lim romani – bu roman bo‘lib, unda insonning ijtimoiy dunyoga kirib, jamiyatda o‘z o‘rnini topib, o’zining mavqeyini egallab olishining dinamik obrazi mujassamlanadi.”
Shuni ham ta’kidlab o’tish joizki, tadqiqot adabiyotlarida, ayniqsa xorijiy adabiyotlarda, ta'lim romani yoki u yoki bu tarzda bog'liq bo'lgan romanning turlarini belgilash uchun juda ko'p turli xil ta'riflar mavjud. Shunday qilib, V.N. Pashigorev, Wielandning "Agaton" (1762) kitobini tahlil qilib, uni ishonch bilan ta'lim-tarbiya romani janriga havola qiladi, balki eski "arbob romani" atamasini ham eslaydi, asarda utopiya janri bilan bog'liq bo'lgan falsafiy va tarixiy roman belgilarini topadi. D.Bakli, S.Xou, N.Fridman, M.Xirsh, B.Kvels kabi olimlar birgalashib, roman borasidagi fikrlarini umumlashtirgan holda an’anaviy nemis terminologiyasiga quyidagi ta’riflarni qo‘shadilar: shakllanish romani (the novel of formation), yoshlik haqidagi roman (the novel of youth), ta'lim romani (the novel of education), shogirdlik romani (the novel of apprenticeship), o'smirlik romani (the novel of adolescence), tashabbus romani (the novel of initiation) va nihoyat shunchaki “hayot haqidagi roman” (the life-novel).
Ko'pincha, bu ta'riflar empirik va aniqlovchi xususiyatga ega bo'lib, ularning ba'zilari darhol xuddi shu asarni tavsiflashi mumkin. Shunday qilib, Fildingning “Tom Jonsning hikoyasi, topilma (The History of Tom Jones, a Foundling)” shogirdlik romanining belgilarini o’z ichiga olish bilan bir qatorda ta’limiy roman xususiyatini (bola o'z akasi Blifil bilan birga o'qigan) ham qamrab olgan. Mazkur roman yozuvchi uchun sinov sifatida ham tasniflanadi. Boisi bu uning uchun Angliya yo'llarida kezish davri edi. Bundan tashqari, "Tom Jons" - sarguzasht romani, yumor bilan boyitilgan roman hisoblanadi. Charls Dikkensning “Nikolas Niklbining hayoti va sarguzashtlari” xuddi shu ko’p janrli kompozitsiya haqida bo’lib, oilaviy roman elementlari bilan boyitilgan ta’lim-tarbiyaviy roman felyeton, shu bilan birga san’at haqidagi roman hisoblanadi. Sababi asarda teatr mavzusiga ham o’rin berilgan va hazil bilan boyitilgan melodrama shaklida yozilgan. Bularning barchasi ma’lum bir romanning janr xususiyatlarining qaysi tasniflash tarmog’iga joylashtirilishi kerakligiga bog’langan hisoblanadi.
Tarbiya romani nazariyasi uchun 1936-1938 yillarda M.Baxtin tomonidan yaratilgan va bizgacha faqat alohida parcha ko’rinishida yetib kelgan “Tarbiya romani va uning realizm tarixidagi ahamiyati” (Роман воспитания и значение его в истории реализма) asari katta ahamiyatga ega. Tadqiqotchi bu janr haqidagi qarashlariga asos qilib, qahramon obrazini qurish tamoyiliga ko’ra romanlarning turli xil tasnifini ilgari suradi. Bu unga ushbu romanlar guruhining o'ziga xos tizimini tavsiflash imkoniyatini keng yaratib bergan holda, unda u sayohatlar romani, sinov romani, biografik va avtobiografik roman, shuningdek, bir oz keyinroq yaratilgan tarbiya romani bilan tanishtirib boradi. Asarning saqlanib qolgan qismlarida roman eng yuqori shakl sifatida alohida ajratib ko’rsatib o’tilgan. M.Baxtin o’z asarida ta’lim romanidagi xronotop muammolariga katta e’tibor beradi. Muayyan janrni faqat badiiy asar poetikasining bir qismi sifatida ko’rib chiqishga o’rgatuvchi tadqiqotchining umumiy uslubiy munosabatlari ham muhim ahamiyatga ega bo’lib, u ma’lum bir yaxlitlik sifatida ko’plab janr xususiyatlarining o’zaro ta’siri natijasi sifatida qaralishi lozim deb hisoblaydi. Shuningdek, bu jarayonda yozuvchining butun ijodi kontekstida va uning umumiy adabiy jarayondagi o'rnini hisobga olgan holda olib borilishi lozimligi ta’kidlanadi. Shunday qilib, tadqiqotchilar ta’lim romanini nafaqat nomlari bilan, balki o’ziga xos xususiyatlari bilan ham ajralib turadigan, lekin uning obrazi kabi tematik xususiyat bilan birlashtirilgan keng qamrovli va qaysidir ma'noda eng muhim romanlar guruhi sifatida tushunadilar. Mazkur janrda yaratilgan asar qahramoni hayot tomonidan tarbiyalangan va sinovdan o’tgan va o’z navbatida, nafaqat o’z olamiga, balki atrofdagi dunyoga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan qahramon hisoblanadi. Bundan tashqari, “Nikolas Niklbining hayoti va sarguzashtlari” romani, shuningdek, Charlz Dikkensning boshqa ko'plab romanlari poetikasiga felyeton romanining janr shakli ham ta'sir ko'rsatdi. Shuningdek, bu asarda melodrama va sarguzasht romani xususiyatlarining mavjudligini aniqlandi. Roman-felyetonning Charlz Dikkens ijodiga ta'siri haqida gapirganda, shuni ta'kidlash kerakki, Charlz Dikkensning zamondoshlari bo'lgan ko'plab ingliz tanqidchilari "Nikolas Niklbining hayoti va sarguzashtlari" romanini katta ishtiyoqsiz qabul qilishdi. Asar ilk marotaba oylik felyetonlarda (sonlarda) e'lon qilinganida unda turli xil nomutanosibliklarni qayd etib, kompozitsiyaning bo'shligi, individual vaziyatlar hamda tasvirlarda “noaniqliklar” mavjudligi borasida fikr bildirishdi. O'shandan beri ushbu romanga nisbatan tanqidiy munosabat yumshab bordi. Bu esa o’z navbatida kitobning o'quvchilar bilan katta muvaffaqiyat qozonishiga o’zining ulkan hissasini qo’shdi. Bu muvaffaqiyatga asardagi bosh qahramon obrazi “Niklbi”ning “bir-biri bilan bog'liq bo'lmagan epizodlarning shov-shuvli seriyasi” (bir-biridan uzilgan epizodlar seriyasi) deb qoralanishi ham ta’sir ko’rsata olmadi.
Ta’lim romanining (nem. Buldingsroman) o'ziga xos xususiyatlari haqidagi so’z borar ekan, uning klassik ko'rinishidagi tipik xususiyatlari qanday degan savol tug’ilishi tabiiy albatta. XI asrdagi mashhur romanlarning aksariyati Bildungsroman janriga kiradi. Ko'pgina lug'atlarda bu so'zning turli tarjimalari berilgan. Jumladan, Websterning kollej lug‘atida quyidagi universal talqin berilgan: “bu roman ta’lim, tarbiya va xarakterning umumiy rivojlanishi muammolarini aks ettiradi”. “Bildung” so‘zining o‘zi nemischada: “portret”, “rasm”, “shakllanish” va “rivojlanish” ma’nolarini bildiradi va bu tushunchalarning barchasining chuqur ma’nosi u yoki bu jihatdan taraqqiyot va ijod bilan bog‘liqdir. Romanning bu janri qariyb 200 yillik tarixga ega bo’lishiga qaramay, adabiyotshunoslar aniq bir atama ustida to‘xtab qolishmagan. Rus adabiyotida ta'lim romani, tarbiyaviy roman, shakllanish romani, pedagogik roman singrai turlarga ajratilgan bo’lsa, ingliz adabiyotida voyaga yetganlik romani, ta'lim romani, rivojlanish romani, roman kabi ta'riflar mumkin. Bularning barchasi janrning o'ziga xosligi va adabiyotshunoslarning ilmiy yondashuvi bilan izohlanadi. Ammo har qanday tafovutlar mavjud bo'lishidan qat’i nazar, har bir xorijiy adabiyot tadqiqotchisiga ma'lum bo’lgan hamda umumiy qabul qilingan Bildungsroman atamasi mavjud. Mashhur nemis madaniyat tarixchisi va faylasufi Vilgelm Dilthey (1833-1911) o’z asarlari orqali ta’lim-tarbiya romanini chuqur o'rganishni boshlaydi. V.Dilthey ta'lim romanining uch turini ajratib ko'rsatadi. Ularning har birining o'ziga xos adabiy atamasi bor:
Entwicklungsroman – (the novel of development) rivojlanish romani - yangi rivojlanish
Erziehungsroman – (the novel of education or pedagogical roman) ta’lim romani yoki pedagogik roman - yangi ta'lim yoki pedagogik roman
Kunstlerroman – (the novel about an artist) rassom haqidagi roman - rassom (musiqachi, aktyor, rassom) haqidagi roman, ya'ni. San’at namoyandasi haqidagi roman Bebaho asarlari dunyoning ko'plab tillariga tarjima qilingan yana bir tadqiqotchi M.M.Baxtin ham “Adabiyot va estetika masalalari” (“Вопросы литературы и эстетики”) kitobida ta'lim romanining muammolari va turlarini ko'rib chiqadi. M. M. Baxtinning tadqiqotlari shuni ko’rsatdiki, bu borada muallif va qahramon o'rtasidagi munosabatlar turi va badiiy makon hamda vaqt xususiyatlari - xronotop kabi xususiyatlar eng muhim hisoblanadi. Dilteydan farqli o'laroq, u ta’lim romanining to'rt turini belgilaydi: pastoral-siklik tip, o’z navbatida, U o’zining sof shaklda namoyon bo'lmaydigan mutloq yoshga bog'liq bo'lish romaniga va qisman hayot tajriba hamda maktab sifatida namoyon bo'ladigan yoshga bog'liq bo'lish romaniga bo'linadi. Nemis yozuvchisi Kellerning “Yashil Geynrix” (“Green Heinrich”) romanini romanning aynan ushbu turiga kiritish mumkin. Tarbiyaviy romanning ikkinchi turi biografik (yoxud, nodir, avtobiografik) romandir. Bunday romanga misol sifatida M.M.Baxtin Fildning "Tomas Jonson va uning sarguzashtlari" (The history of Thomas Johnson, findling”) va Dikkensning “Devid Kopperfild” romanlarini chaqiradi. Ta’lim romanining uchinchi turi – didaktik-pedagogik roman hisoblanib Ksenofontning “Kiropediyasi” (“Cyropaedia”), Fenelonning “Telemaks” (Telemax”), Russoning “Emil” (“Emile”) kabi misollar bilan ifodalanadi. Shakllanish romanining realistik tipi, M.Baxtin tasnifiga ko‘ra, Rabelaning “Gargantua va Pantagruel” (“Gargantua and Pantagruel”), Grimmelshauzenning “Simplitsissim” (“Simplicissimus”), Gyotening “Vilgelm Mayster” (“Wilhelm Meister”) kabi asarlari bilan bog‘langan.
Marianne Xirsh va Jerom Bakli kabi ingliz tadqiqotchilari o'zlarining ilmiy asarlarida Viktoriya davridagi Bildungsromanga xos bo'lgan quyidagi janr xususiyatlarini tasvirlaydilar. Avtobiografik - Viktoriya davridagi ota-onalar haqidagi romanlarning aksariyati avtobiografikdir. Asl hikoyasi qahramon-bola, ko'pincha bu nafaqat ota-onasidan, balki ona uyidan ham mahrum bo'lgan etim. Ota-onaning yo'qligi yoki yo'qolishi uning oila, uy tushunchalari qiymatiga bo'lgan ishonchini yo'qotish ramzi bo'lib, muqobil tarbiyachi yoki turmush tarzini izlashga olib keladi. Ta’lim (ilmiy va ma’naviy-axloqiy) - xarakter hayotda "shogirdchilik" fonida rivojlanadi. Rivojlanish jarayoni uchun zarur bo'lgan bilimlarni olish romanning asosiy o'zagidir.
Sinovlar va sarguzashtlar - uydan sayohat, aksincha, viloyat yoki kundalik hayotdan qochishdir. Qahramonning taqdiriga to'g'ri keladigan sinovlar uning xarakterini shakllantiradi, mavjud sharoitlarga moslashishning o'ziga xos usulini rivojlantiradi.
Ruhiy ziddiyat - asosiy ziddiyat xarakterning o'zi ruhiy dunyosida yotadi. Ichki ziddiyatni tugatgan qahramon uyg'unlikka erishadi va barqaror va organik mavjudot yo'liga o'tadi.
Moliyaviy mustaqillik - qahramonning moliyaviy shakllanishiga ta'lim, malaka va ish tajribasini bosqichma-bosqich oshirish orqali erishiladi. Sevgi - aksariyat qahramonlar nafaqat atrof-muhit, pul, balki sevgi bilan ham sinovdan o'tadi, bundan tashqari, sof sevgi yovuzlikka qarshi kurashadi.
Bildungsromanning yuqoridagi barcha xususiyatlari va turlari Dikkensning tarbiyaviy romanlariga ham xosdir. Uning “Oliver Tvist” (1837-1839), “Devid Kopperfildning o‘zi aytganidek hayoti” (1849-1850), “Buyuk umidlar” (1860-1861) kabi romanlari tanqidiy adabiyotda klassik ta’lim romanlari sifatida mashhur.
Ular ma'lum darajada aniqlovchi tarkibiy qismlarni - janrga xos bo'lgan davrni (bolalik, o'smirlik, yoshlik), shuningdek, janr xususiyatlarining deyarli butun spektrini (oila tarixi, hayot sinovlari orqali bilim va ta'lim va boshqalar) saqlab qoladi. C. Dikkensning quyidagi romanlarini ham ta'lim romanlari sifatida ishonch bilan ta'riflash mumkin: Nikolas Niklbining hayoti va sarguzashtlari (1838-1839), Antik buyumlar do'koni (1840-1841), Martin Chaz-lvitning hayoti va sarguzashtlari (1843). -1839).1844), Dombey va Son savdo uyi (1846-1848), Kichik Dorrit (1855-1857). Ushbu romanlarning janrini tasvirlab, ko'plab tanqidchilar beparvolik bilan ularda ta'lim romanining faqat ba'zi xususiyatlari borligini aytishadi, ammo bu haqiqatdan uzoqdir. Aslida esa ular ham bildangsromanlar hisoblanadi. "Ta'limiy roman" atamasi, birinchi navbatda, asarni anglatadi, uning syujeti butun qurilishida asosiy narsa qahramonni tarbiyalash jarayonidir. Qahramon uchun hayot sarguzasht romanidagidek kurash maydoni emas, balki maktabga aylanadi. Tarbiyaviy roman qahramoni u yoki bu xatti-harakati, qilmishi natijasida yuzaga keladigan oqibatlar haqida o'ylamaydi, u o'z oldiga faqat tor amaliy maqsadlarni qo'ymaydi, ularga butun xatti-harakatlarini bo'ysundirib, erishishga intiladi. U o'zini qidiradi. Uni hayotning o'zi boshqaradi, unga saboqdan dars o'tadi va u asta-sekin yagona idealga ko'tariladi. Boshqacha qilib aytganda mutlaq ma’noda inson bo’lish, jamiyatga foydali bo’lish haqida o’ylaydi. Tarbiyaviy roman qahramoni, sarguzashtli va eski oilaviy roman qahramonidan farqli o’laroq, o’z-o’zidan muhim, uning ichki dunyosida, rivojlanishida qiziqarli bo'lib, u boshqa personajlar bilan munosabatlarda namoyon bo'ladi va tashqi dunyo bilan to’qnashuvlarda uchraydi. Tashqi voqelikning birgalikda mavjudligi muallif tomonidan ushbu ichki psixologik rivojlanishni hisobga olgan holda jalb qilinadi. Roman muallifi o'quvchini hayot, insonning bolaligidan boshlab, uning xarakterining shakllanishi tugaguniga qadar, unga darsdan saboq o'rgatishini kuzatishga majbur qiladi. O’zining ijobiy va salbiy ko'rinishlari, yorug’lik va qorong'u tomonlari bilan o'rgatadi, shu jumladan faol ishda va ba'zi hollarda passiv kuzatuvchini qoldirib, nazariyani o'rganishga va olingan bilimlarni amaliyotda qo'llashga o'rgatadi. Har bir saboq qahramonning rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Tarbiyaviy romanning markaziy xarakteri inson munosabatlarida adolat va totuvlikni o'rnatishga qaratilgan faol faoliyatga intiladi. Oliy bilimlarni izlash, hayotning mazmuni uning ajralmas xususiyatidir.
Qahramon obrazi kompozitsiyasining asosini uning bolalikdan to o'quvchi oldida dunyoqarashi yaxshi shakllangan va xarakter xususiyatlari nisbatan barqaror, jismoniy rivojlanish bilan ma'naviyatni uyg'un uyg'unlashtirgan shaxs sifatida paydo bo'lgunga qadar shakllanishi yotadi. Demak, tarbiya romanining butun hikoya chizig‘i muallif tomonidan qahramonning ichki hayotini introspektsiya usulida tasvirlash orqali olib boriladi. Qahramonning o'zi uning yaxshilanishini, ongining shakllanishini kuzatadi. Uning atrofida sodir bo'layotgan hamma narsa, o'zi ishtirok etgan yoki ularni tashqaridan kuzatib turgan voqealar, o'z harakatlari va boshqa odamlarning harakatlari qahramon tomonidan uning his-tuyg'ulari va ongiga ta'siri nuqtai nazaridan baholanadi.
Uning o'zi, uning fikricha, keraksiz bo'lgan hamma narsani rad etadi va hayot unga taklif qiladigan barcha ijobiy narsalarni ongli ravishda birlashtiradi. Roman janrida birinchi marta ular shu munosabat bilan namoyon bo'ladi. Roman janrida birinchi marta qahramonning ichki monologlari shu munosabat bilan namoyon bo‘ladi, u o‘zi bilan bahslashadi, ba’zan o‘zini tashqaridan ko‘radi. Tarbiya romani qahramoni obrazi kompozitsiyasi ham retrospektsiya usuli bilan ajralib turadi. Muayyan vaqt haqidagi mulohazalar, o'z xatti-harakatlarini tahlil qilish va qahramon tomonidan chiqarilgan xulosalar ba'zan o'tmishga butun ekskursiyaga, muallif tomonidan maxsus boblarda alohida ajratilgan xotiralarga aylanadi. Bunday syujetda ba'zan aniqlik bo'lmaydi, chunki muallifning butun diqqat-e'tibori shaxsni shakllantirishga qaratilgan va romanning barcha harakati ana shu bosh qahramon, uning ma'naviy rivojlanishining asosiy bosqichlari atrofida to'plangan bo’ladi. Boshqa qahramonlar ba'zan zaif, sxematik tarzda tasvirlangan, ularning hayotiy taqdirlari to'liq ochib berilmaydi, chunki ular romanda epizodik rol o'ynaydi. Ular ayni damda qahramon xarakterini shakllantirishga hissa qo'shadilar. Tarbiyaviy roman qahramoni o'tadigan rivojlanish bosqichlari ko'pincha qoliplashtirilgan, ya'ni ular bir xil janr xilma-xilligining boshqa namunalarida parallellik mavjudligi bilan ajralib turadi. Masalan, qahramonning bolalik yillari ko'pincha atrofdagi hayotning barcha qiyinchiliklaridan o'ta himoyalangan muhitda o'tadi. Bola voqelikning ideal, zeb-ziynatlangan tushunchalarini tarbiyachilardan qabul qiladi yoki o‘ziga qo‘yib, tushunarsiz hodisalardan fantastik olam yaratadi, unda voqelik bilan birinchi jiddiy to‘qnashuvlargacha yashaydi. Bunday tarbiyaning zararli ta’siri qahramonning ruhiy iztiroblari – tarbiya romaniga xos xususiyatdir. Muallif syujetni qahramonning hayotdan tashqari ideallari bilan jamiyatning kundalik hayoti to‘qnashuvi asosida quradi. Har bir to'qnashuv tarbiyaviy daqiqadir, chunki hech kim insonni hayotning o'zi kabi sadoqat bilan tarbiyalay olmaydi. Gyote romanidagi fantastik minoradagi odamlarning ta'limga bo'lgan nuqtai nazari aynan shunday. Hayot esa barcha illyuziyalarni shafqatsizlarcha sindirib, qahramonni bosqichma-bosqich o‘zida jamiyatda zarur bo’lgan fazilatlarni shakllantirishga majbur qiladi. Qahramon va u asta-sekin qo'shilgan faol hayot o'rtasida yuzaga keladigan ziddiyatlar ko'p qirrali hisoblanadi. Ammo tarbiya romani qahramonining yo'li, uning shaxsiyatining haqiqiy shakllanishi sodir bo'ladi. Ammo tarbiya romani qahramonining shaxsiyatining haqiqiy shakllanishi sodir bo'lgan yo'li, asosan, bir narsaga to'g'ri keladi. Bu insonning haddan tashqari individualizmdan jamiyatga, odamlarga olib boradigan yo'lidir. Qidiruvlar va umidsizliklar yo'li, singan illyuziyalar va yangi umidlar yo'li ta'lim romanlari o'rtasidagi yana bir farqni keltirib chiqaradi. Ularning shakllanishi natijasida qahramonlar ma'lum darajada ularni bir-biriga bog'laydigan fazilatlarga ega bo'ladilar. Fantaziyaga boy bo’lgan bolalik, o‘smirlik chog‘ida yuksaklikka erishuvchi ishtiyoq, halollik, bilimga intilish, adolat o‘rnatishga qaratilgan faol faoliyatga intilish, insonlar o‘rtasidagi munosabatlarda uyg‘unlik va eng muhimi, qahramonning falsafiy mulohazalari va ularga moyilligi. Bu yerdan falsafiy va axloqiy motivlar ko'pincha butun roman bo'ylab o'tadi, ular o'quvchiga qahramon fikrlari orqali yoki ko'pincha bahs-munozaralar shaklida taqdim etiladi.

2.