Nikolas niklbi

. Charlz Dikkens asarlarida ta’lim va tarbiyaga xos xususiyatlarning berilishi

Ch.Dikkensning tarbiya romaniga murojaatini tabiiy deb e’tirof etish mumkin. Umuman olganda, pedagogika mavzusi - Charlz Dikkensning “Oliver Tvistning sarguzashtlari” (“Oliver Twist and his adventures”), “Antik buyumlar do'koni”(“The Old Curiosity Shop”), “Martin Chuzzlevitning hayoti va sarguzashtlari” (“Martin Chuzzlewit”), “Dombey va o’g’il” (“Dombey and Son”), “Devid Kopperfild” (“Devid Copperfield and His Adventures”), “Muzlagan uy” (“Bleak House”), “Qiyin vaqtlar:, “Buyuk umidlar” - uning ko’plab asarlarining mavzusi desak mubolag’a qilmagan bo’lamiz. Ta’limni jozibador qilish va bolani axloqiy jihatdan pok tasvirlash istagi uning romanlarining etakchi g’oyalaridan biridir. Atrof-muhit va irsiyatning ta’siri, shaxs shaxsiyatini shakllantirish jarayonida maqsadli va stixiyali omillar, ta’lim va ijtimoiylashuvning o’zaro bog’liqligi, bu muammolar Charlz Dikkensning badiiy shakldagi ajoyib asarlarining asosiy g’oyasini tashkil qiladi. Charls Dikkensning asosiy pedagogik g’oyalaridan biri – ta’limning ijtimoiy muhitga va bolani o’rab turgan axloqiy muhitga bog’liqligidir. Charls Dikkensning butun ijodiy yo’lidagi pedagogik faoliyati o’zining ko’p qirraliligi bilan ajralib turardi. Taʼlim sohasida keng qamrovli islohotlar o’tkazish va zamonaviy pedagogik nazariyani ilg’or insonparvarlik g’oyalari nuqtai nazaridan takomillashtirishga qaratilgan yagona mafkuraviy vektorni saqlab qolgan holda, u jamiyatning ijtimoiy-siyosiy sohasini isloh qilishning universal vositasini ko’rdi.
Ch.Dikkens butun umri davomida bir necha o’nlab taʼlim muassasalaridagi pedagogik jarayon bilan tanishish imkoniyatiga ega bo’lish bilan bir qatorda zamonaviy ingliz, Yevropa va Amerika maktablarining holati haqida har tomonlama tushunchaga ham ega bo’ldi. Adabiyot ixlosmandlarining butun diqqat e’tiborini o’ziga tortadigan muhim jihat shundaki, Charles Dikkens aksariyat hollarda mustaqil ravishda ta’lim muassasalarini tanlab olgan, ularning faoliyati, maktab dasturi, o’qitish va tarbiyalash usullari va o’qituvchilarning shaxsiyati bilan shaxsan tanishgan. Lekin ularning haqiqiy holatini ko’rish maqsadida ta’lim muassasalariga boshqa ism bilan tashrif buyurgan. Charls Dikkens o’zi asos solgan davriy nashrlarda (Bentley Misselani, Master Humphrey's Watch, Daily News, Household Weirds va butun yil davomida), o’zining adabiy asarlarida, publitsistik esse va eslatmalarida, shuningdek, aslida pedagogik maqola va nutqlarda ta’lim yo’nalishidagi turli xil muammolarni qamrab olgan hamda ularga yozuvchi o’zining nuqtayi nazaridan ke’lib chiqib yechim taklif etgan. Shunga ko’ra, Charls Dikkensning keng qamrovli adabiy, falsafiy va pedagogik merosi “Dikkensonizm” obrazli nomini oldi. Shu bilan bir qatorda, ta'lim-tarbiya muammolari uning ko'plab ommaviy chiqishlarida, publitsistik ocherklarida, siyosiy chiqishlarida, shuningdek, yozuvchining alohida asarlarida ham keng yoritilgan hamda atroflicha muhokama qilingan. 1843-yilda Charlz Dikkens ta'lim masalalariga bag'ishlangan qator nashrlari uchun hukumat mukofotiga sazovor bo'ldi. E’tiborlisi, bu adibga adabiy xizmatlari uchun emas, pedagogik xizmatlari uchun berilgan yagona davlat mukofoti edi. 1846-yilda Charlz Dikkensning "Bizning maktab" (“Our School”) pedagogik maqolasi yozuvchi o’zi asos slogan “Household Words” jurnalida nashr etildi. Ushbu fundamental asarida yozuvchi o‘zining pedagogik qarashlarini imkon qadar aniq hamda faktlarga asoslangan holda bayon qilgan. Keyinchalik bu maqola qayta-qayta nashr etildi va pedagogik fikrning “oltin fondi”ga kirdi.
Chesterton va Uellsning yozuvchining barcha asarlarining fundamental birligi haqidagi qarashlari diqqatga sazovordir, ular birgalikda juda o’ziga xos va noyob Dikkensiya adabiy matnini ifodalaydi, ularning asosiy ajralib turadigan fazilatlari o’tkir ijtimoiy yo’nalish, hazil va satira, melodramatizm bilan uyg’unlashgan. Sarguzashtli syujet, ayniqsa, o’ziga xos nozik psixologizm (ayniqsa, Devid Kopperfilddan boshlab), turli tusdagi kinoya, hajviy giperbola va litota kabi badiiy vositalarning keng qo’llanilishi, hikoyaning teatrlashtirilganligi, ba’zan turli xil hikoya uslublari bilan o’yinga aylanishi diqqatga sazovordir. Shu nuqtai nazardan, “Nikolas Niklbining hayoti va sarguzashtlari” yozuvchi asarlarining ajralmas qismidir, shuning uchun Chesterton bu roman qahramonlarining ayrimlari yozuvchining boshqa kitoblarida ham poetikasiga katta zarar yetkazmasdan bemalol paydo bo’lishi mumkinligini aytganida haq edi. “Nikolas Niklbining hayoti va sarguzashtlari” Ch.Dikkensning ta’lim sohasidagi birinchi romanidir, ammo bundan oldin ham yozuvchi ta’lim mavzusiga katta e’tibor bergan, asosan “pedagogik” komponent sifatida qaragan va “Nikolas Niklbining hayoti va sarguzashtlari” romanida biz allaqachon qahramon shaxsining va xarakterining shakllanishi haqida so’z yuritishimiz mumkin.
Maktab taʼlimi mavzusi birinchi marta Ch.Dikkensning “Boz haqida ocherk” (1836) asarida uchraydi. Buni avvaliga hatto ko’plab mutaxassislar ham sezmaydilar, chunki ularning e’tibori XIX asrning 30-yillarida Dikkens asarida London hayotining birinchi panoramasini tashkil etuvchi individual rasmlar, eskizlarning rang-barang mozaikasi sifatida insholarga qaratilgan edi. Bu yozuvchining barcha romanlarida uchratishimiz mumkin bo’lgan o’ziga xos xususiyatdir. U o’zining birinchi kitobida o’z vatandoshlari kundalik hayotining butun qismini bo’lmasa ham, deyarli barcha qirralarini qamrab olgan va albatta, bu yerda u go’yo o’tkinchidek qisqacha to’xtalib o’tgan bo’lsa-da, ta’lim muammosidan qochib qutula olmadi. To’plam kitob holida nashr etilayotib, insholar mavzuiy jihatdan guruhlanganda, birinchi navbatda uni “Bizning Cherkov” deb nomlanishi ham bejizga emas aslida. “The Beadle. The Parish Engine. The Schoolmaster”. XIX asrning boshlarida Angliyada “Beadle” ko’p jihatdan kambag’al dindonlarning taqdiriga bog’liq bo’lgan cherkovning boshlig’i edi. U shuningdek, 1834-yilda hukumat buyrug’i bilan yetimlar va kambag’allarning og’ir ahvolini yengillashtirish maqsadida yaratilgan ishxonalarni (workhouses) boshqargan. Ammo bu muassasalar davlat tomonidan ajratilgan mablag’larning taqchilligi, hatto bu pullarning cherkov va ishxona ma’murlari tomonidan talon-taroj qilinishi tufayli o’sha yillarning to’g’ri ifodasi sifatida “kambag’allar uchun bastiliya”ga aylandi.
“Nikolas Niklbining hayoti va sarguzashtlari” asarida mazkur romanni ta’lim romani sifatida e’tirof etilishi nmumkin bo’lgan bir qator xususiyatlar mavjud. Keyinchalik mazkur o’ziga xosliklarning ko’p qismi nafaqat Dikkens ijodidagi rivojlanishni, balki o’ziga xos timsol sifatini ham oladi.
XIX asrning 30-40-yillardagi yaratilgan romanlarida yozuvchi tomonidan tasvirlangan ko’plab maktab muammolari chuqur tahlil qilinadi. Muallifning ishlarida ta’lim markaziy mavzuga aylanadi va uni rivojlantiradi. Sezuvchanlik, sevgi, iliqlik, shuningdek, tasavvurdan mahrum bo’lgan va faqat faktlarga asoslangan ta’lim halokatli ta’sir ko’rsatadi. Dikkens “Antika buyumlar do’koni” dagi oldingi ikkita romandagi eng muhim mavzularni birlashtirgan, bu esa muallifning shakllanish yillarining yakunini ko’rsatishi mumkin. Biroq, Oliverning o’rnini bir oz kattaroq qiz Nell Trent to’ldiradi va ideallashtiruvchi va qahramonlik xarakteri ham undan namuna olingani aniq. “Nikolas Niklbining hayoti va sarguzashtlari”da maktab mavzusi kinoyali kalitdan pastoral-sentimental mavzuga aylantirilgan, garchi muallif bu yo’lda unga allaqachon tanish bo’lgan “yomon” maktab mavzusini ham kiritgan. Qolaversa, muallif ijtimoiy mavzuni ham nazardan chetda qoldirmayd. Ralf Niklebi va Quilp, ikki sutxo’rlar o’zlarining jirkanch obrazlarini yaratadilar. Biz “Qadimiy buyumlar do’konida” faqat ta’lim va maktab mavzularini batafsil ko’rib chiqamiz. Kichkina Nell, xuddi Oliver Tvist kabi, tabiatan olijanob, u ham unga o’xshab, o’zini o’zi tarbiyalaydi va o’z qo’rquvini yengib, kambag’allik va sargardonlikdan iborat hayot azoblariga bardosh berib, qimorga bo’lgan zararli ishtiyoqi tufayli nabirasi va o’zini vayron qilgan keksa va baxtsiz bobosiga ijobiy ta’sir ko’rsata boshlaydi. Romanning ikkinchi yarmidan boshlab maktab mavzusi yanada qat’iyroq tilga olina boshlaydi. Qizaloqni, avvalo, hayotning o’zi o’rgatadi. U yovuz lombard Quilpdan qo’rqadi va bobosi bilan birgalikda qilgan sayohatlari davomida u ularga yordam beradigan mehribon odamlarni uchratadi. To’g’ri, u kichkina qizlar maktabining direktori va egasi Miss Monflathers (31-bob) bilan uchrashdi.
Bu mag’rur qahramonning yuzida satirik xudbinlikni Tekereyning “The Book of Snobs” kitobi paydo bo’lishidan oldin tasvirlab berdi. Miss Monflathersning pedagogikasi oddiy-u o’z shogirdlarini XIX asrda Angliyada hukmronlik qilgan ijtimoiy ierarxiyaga so’zsiz itoatkorlik ruhida o’rgatadi.
Yozuvchi bu maktabni kichik qishloq maktabiga qarama-qarshi qo’yadi, u erda mehribon g’ayrioddiy o’qituvchi Marton dars beradi. Aynan u Nell va uning bobosi uchun boshpana tashkil qilib, ularni uzoq Welsh qishlog’idagi eski tashlandiq soborga joylashtirgan. Yozuvchi qayg’uli hikoyani chizadi, chunki Nell allaqachon erta o’limga mahkum etilgan edi. Ijodkor o’ziga xos vaziyatni yaratadi, bu qisman Gyotening Vilgelm Meister haqidagi romanidagi Pedagogika viloyati sahnalarini eslatadi. Mazkur holatni o’ziga xos “hamkorlik pedagogikasi” deb atash mumkin – g’ayrioddiy Marton bemor Nellga o’qituvchi sifatida yordamga keladi va ular endigina qunt bilan o’qish va yozishni o’rgangan aqlli qizni kashf qila boshlaydilar. U, o’z navbatida, mahalliy maktab o’quvchilari va bobosiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi, ularni o’liklarning xotirasini hurmat qilish zarurligi haqida yaxshi fikrlar uyg’otadi. Asarda bolalar qabristonda o’ynashadi. Niklbi romani ham xuddi shunday sahna bilan tugaydi, u erda Nikolas va uning rafiqasi, bolalari Smaykning qabrini gullar bilan bezashadi. Nell obrazi yozuvchi tomonidan ochiqchasiga “farishtalashtirilgan” bo’lib, bu Dikkensning romanlarida o’xshash qahramonlarning butun seriyasini keltirib chiqaradi. Nellning o’limidan oldin “Nikolas Niklbining hayoti va sarguzashtlari” romanida baxtsiz yigit Smaykning o’limi va bu erta o’lim motivi shafqatsiz dunyo qurboni bo’lgab nozik mavjudotning o’limi ramzi sifatida edi. dunyo, shuningdek, rassom nasridagi leytmotivlardan biriga aylanadi.

Inshoning birinchi bobidagi “Munchoqdan keyin ma’noga ko‘ra ergashadigan shaxslar ishxona boshlig‘i va cherkov maktabining direktori” jumlasi muhim ko‘rinadi. Yosh Dikkens o'qituvchining siymosining ahamiyatini allaqachon anglab etgani aniq.

Va u o‘z asarida birinchi bo‘lgan ustoz siymosini shunday chizadiki, u bir oz kulgili ruhda berilgan bo‘lsa-da, achinish tuyg‘usini uyg‘otadi.

Bizning oldimizda har doim hayotda omadsiz bo'lgan mag'lubiyatga uchragan, shuning uchun u hatto cherkovdan yordam so'rashga majbur bo'ladi va bu "kambag'allar uchun o'qituvchi" va kambag'alning o'zi (pauper maktab direktori).

Bunday kambag'al o'qituvchi rolida Dikkens tez orada o'zining Nikolay Niklibini ijro etadi.

Ammo “Bo‘z ocherklari”da obrazning faqat ustma-ust eskizi berilgan, bu mag‘lubiyatga uchragan maktab haqida ham, dars berish uslubi haqida ham hech narsa ma’lum emas, u ism-sharifsiz, esda qolarli, yomon siymo bo‘lib qolmoqda.

Faqat uning ramziy vazifasi qiziq.Dikkens o'qituvchining odamlar hayotidagi o'rni muhimligini tushunib, davlat tomonidan o'qituvchilarga yaxshi g'amxo'rlik qilmayotganiga, bu bilan o'z farovonligiga putur etkazayotganiga ishora qiladi.