Nisa Surəsi 77-80

sırada elçimiz sizə gəldi ki sizə açıqlayır." Ragıp əl-Isfahani deyər ki:

"əl-Futur, hirs sonrası sakitləşmə, sərtlik sonrası yumşalma və güc

sonrası zəiflik mənasını verər. Uca Allah, 'Ey Ehlikitap!

...elçilərin axtarsının kesildigi, bir boşluq meydana geldigi sırada

elçimiz sizə gəldi ki sizə açıqlayır.' buyurmuşdur. Yəni, Allahın elçisinin

gəlişindən məhrum, səssizlik, boşluq dövrü."

Ayə, Ehlikitaba istiqamətli ikinci bir xitabdır. Əvvəlki xitabın

məzmununu da tamamlayıcı bir funksiya boynuna götürməkdədir. Çünki ilk

ayədə onlara açıqlamışdı ki: Allah sizə bir elçi göndərdi, onu

açıq-aşkar bir kitabla dəstəklədi; elçi (və ya kitab) Allahın icazəsiylə

Maidə Surəsi 15-19 .................................................. 431

tapla dəstəklədi; elçi (və ya kitab) Allahın icazəsiylə insanları tam xeyirə

və xoşbəxtliyə çatdırar. Bu ayə isə, onlara bu mesajı verir: Bu ilahi

şərh, "Bizə bir müjdələyici və xəbərdarlıqçı gəlmədi." demək surətiylə

bəhanələr irəli sürmələrini tədbirə məqsədinə və onlara hücceti

tamamlamağa istiqamətlidir.

Bu şərh ilə, təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə iştirak edən "sizə

açıqlayır." ifadəsinin elin idili olduğu mövzunun, əvvəlki ayənin məzmunu

olması ehtimalı güclənir. Buna görə, ayənin bucaqlımı belədir: Kitabdan

olduğu halda sizin gizlədiyiniz bir çox şeyi sizə açıqlayır. Yəni,

sizin bu anda dəvət edildiyiniz din, sizin şəxsən mənimsədiyiniz

dindir, sizin əlinizdəki dini təsdiqləməkdədir. Iki din arasında fərqlilik

kimi görünən ünsürlər isə, ilahi kitabların ehtiva etdiyi amma sizlərin

gizlədiyi məlumatların açıqlanmasından qaynaqlanmaqdadır.

Bu vəziyyətdə, "Ey Ehlikitap! ...elçimiz sizə gəldi ki sizə

açıqlayır." ifadəsinin, əvvəlki ifadənin eynilə təkrarı olduğu deyilə bilər.

Məqsəd, əvvəlki xitabla elin idili olduğu halda, ondan ayrı dayanan

bəzi sözləri ulamaqdır. Bununla da, "Bizə... gəlmədi, deməyəsiniz."

ifadəsini kastedi-yoruz. Ilintilenenle, elin idiləndirilən arasına uzun bir

fasilə girdiyi üçün, belə bir təkrara icazə verilmişdir və bunun nümunələri

Ərəbcə də məşhurdur. Şair deyər ki:

"Dəvə quşlarının baxım yerlərini mənə verin / Ki Vail Hərbi atəşi

yenidən zehinimdə alovlandı.

Dəvə quşlarının baxım yerlərini mənə verin / Çünki soylu biri

qiymətli bir şeyi bir ayaqqabı bağına satsa, yenə də bahalıdır."

Ayədəki xitabın, yeni bir başlanğıc olması da mümkündür. Bu

vəziyyətdə "sizə açıqlayır" hərəkətinin elin idili olduğu ifadə, hazf edilmiş

qəbul edilir. Ki ifadə ümumi xüsusiyyətini qazana bilsin. Yəni, açıqlanması

lazım olan hər şeyi sizə açıqlayır. Ya da belə bir istifadənin

əhəmiyyətini vurğulamağa istiqamətlidir. Yəni, açıqlanmasına ehtiyac duyduğunuz

əhəmiyyətli bir şeyi sizə açıqlayır. "elçilərin axtarsının kesildigi"

ifadəsi belə bir ehtiyaca istiqamətli bir işarə ya da dəlil ehtiva etmir də

deyil. Bu səbəbdən belə bir məna əldə edirik: Açıqlanmasına

şiddətlə ehtiyacınız olduğu bir şeyi elçilərin ardının kəsildiyi və sizə

432 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

bir şey açıqlaya bilmədikləri bir dövrdə sizə açıqlayır.

"Bizə bir müjdələyici və xəbərdarlıqçı gəlmədi, deməyəsiniz." ifadəsi,

"sizə gəldi" ifadəsiylə elin idilidir. Təqdiri bucaqlımı da budur: Söyləyərsiniz

narahatlığıyla və ya söyləməyəsiniz deyə.

"Allahın hər şeyə gücü yetər." Bu ifadə, mövzuyla əlaqədar səhv bir

zehniyyəti aradan qaldırmağa istiqamətli kimidir. Çünki Yəhudilər, Tövrat-

'ın ehtiva etdiyi şəriətdən sonra başqa bir şəriətin hökmə bağlanmış

olmasını qəbul etmirdilər. Bunun səbəbi, onların nəshi və bedayı

qəbul etmə-meye bağlı anlayışları idi. Uca Allah, onların bu əsassız

sanılarını, sı-nırsız qüdrətiylə ziddiyyət təşkil edir deyə rədd etdi. Daha əvvəl,

təfsirimizin 1. dərisində Bəqərə 106. ayəs(n)i təfsir edərkən 'nəsh' anlayışı

üzərində dayandıq.

QURANın GÖSTƏRDİYİ DÜŞÜNCƏ ÜSULU

Quranı, Fəlsəfi və Rəvayət Əsaslı Araşdırma

Bundan şübhə etmirik: İnsan həyatı, fikri bir həyatdır;

düşüncə və fikir dediyimiz bu fakt olmadıqca, insan həyatı tamamlanmış

olmaz. Düşüncəyə söykənən bir həyatın qaçınılmaz bir

gərəyi də budur ki: Həyatın söykən/dözdüyü düşüncə doğru və əskiksiz

olduğu nisbətdə həyat da möhkəm və əskiksiz olaraq seyrinə davam

edər. Möhkəm həyat -hansı qanunlar əsas alınsa alınsın, əvvəldən

izlənililən və ya izlənililməyən hansı yol izlənisə izlənilsən- qətiliklə

möhkəm bir düşüncəylə elin idili və ona söykən/dözür. Həyat, düşüncəyə

söykənən olduğu nisbətdə, möhkəm və doğru olar.

Ulu Allah, kitabının dəyişik yerlərində fərqli ifadə tərzləriylə bu

gerçəyi açıqlamışdır. "Ölü ikən özünü dirilttigimiz və özünə

insanlar arasında yürüyebilecegi bir işıq verdigimiz kimsə, qaranlıqlar

içində qalıb/qəlib ondan heç çıxa bilməyən kimsə kimi olarmı?"

(Ən'am, 122), "Heç bilənlərlə bilməyənlər bir olarmı?" (Zumər, 9),

"Allah sizdən inananları bir dərəcə və özlərinə elm verilənləri

isə dərəcələrlə yüksəldər." (Mübarizə, 11), "Müjdələ qullarımı: Onlar

ki, sözü dinlərlər və onun ən gözəlinə uyğunlaşdırar. Işte onlar Allahın

Maidə Surəsi 15-19 ........................................................... 433

özlərini dogru yola ilettigi kəslərdir və onlar gerçək ağıl sahibləridir."

(Zumər, 17-18) Bunun kimi, tək-tək zikr etmə gərəyini

duy/eşitmədiyimiz daha bir çox ayə vardır. Bu səbəbdən Quranın insanları

səhih bir düşüncə sisteminə dəvət etdiyi, düşüncə üsulunun

əsas alınmasını təşviq etdiyi şübhə aparmaz bir gerçəkdir.

Bunun yanında, Qurani Kərim, insanları özünə yönəltdiyi

yolun, fikirsel yollardan biri olduğunu xatırladır və belə buyurur:

"Həqiqətən bu Quran ən/en dogruya çatdırar." (Isra, 9) Yəni, Quran

ən doğru həyat sisteminə, ən doğru qanuni sistemə və ya ən doğru

üsula yönəldər. Hər vəziyyətdə Quranın nəzərdə tutduğu yol, dinamik

bir yoldur; bunun ən doğru olması, izlənililən düşüncə üsulunun

ən doğru olmasına bağlıdır.

Bir başqa ayədə də belə buyurulur: "Həqiqətən sizə Allahdan

bir nur və açıq bir kitab gəlmişdir. Allah onunla, razılığına uyanları

sağlamlıq yollarına çatdırar, onları öz elmiylə qaranlıqlardan aydınlıga

çıxarar və dosdogru yola çatdırar." (Maidə, 15-16) Ayədə keçən

"dümdüz yol"dan məqsəd, özündə ixtilaf olmayan, istənilən

gerçəklə ziddiyyət təşkil etməyən və öz içində tutarlı olub bəzi parçaları digəriylə

ziddiyyət içində olmayan açıq, məqsədə çatdırıcı yoldur.

Qurani Kərimdə, insanların dəvət edildiyi bu dümdüz, bu

səhih və möhkəm düşüncə diqqətə çarpan olaraq zikr edilmir; bunun tanınması

insanların fitri ağıllarına, öz təbiətlərinin mərkəzini meydana gətirən

anlayışa qabiliyyətlərinə buraxılır. Ilahi kitabı bir bütün olaraq ələ

al/götürüb ayələrini araşdırmağa təbii/tabe tutacaq olsaq, üç yüzü/üzü aşan ayədə

insanların düşünməyə, öyüd al/götürməyə, akletmeye dəvət edildiklərini

görərik. Haqqı sübut etmək ya da qərbli çürütmək üçün Hz. Peyğəmbərə

(s. a. a) müxtəlif dəlillərin təlqin edildiyini müşahidələrik: "Də

ki: Elə isə Allah, Məryəm Oglu Məsihi və anasını... həlak etmək

istəsə, Allaha qarşı kimin əlində bir şey var?..."

Ya da uca Allah Nuh, Ibrahim, Musa və digər böyük

peyğəmbərlərin, Loğman, Firon xanədanına mənsub mömin adam

kimi vəlilərdən (hamısına salam olsun) dəlil xüsusiyyətli kesitler təqdim edər:

"Elçiləri, 'Göyləri və yeri yaradan Allah haqqında şübhə edilərmi?'

dedilər." (Ibrahim, 10), "Loğman ogluna ögüt verərək demişdi ki:

434 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ler." (Ibrahim, 10), "Loğman ogluna ögüt verərək demişdi ki: Balam,

Allaha ortaq qaçma; çünki ortaq qaçmaq, böyük bir zülmdür."

(Loğman, 13), Firon ailəsindən imanını gizləyən mömin

bir adam belə dedi: Rəbbim Allahdır, dedigi üçün bir adamı öldürür

sunuzmu? Halbuki o sizə Rəbbinizdən dəlillər/sübut edər gətirmişdir..."

(Mömin, 28) Fironun cadugərlərindən köçürülən bu ifadələr də buna

nümunə meydana gətirməkdədir: "Dedilər ki: Biz, səni bizə gələn açıq dəlillərə

və bizi yaradana seçim edə bilmərik. Yapacagını et, sən ancaq

bu dünya həyatında istedigini edə bilərsən..." (Taha, 72)

Uca Allah, kitabında, endirdiyi heç bir ayədə, insanların özünə

və ya qatındakı hər hansı bir şeyə kor-koranə, şüursuzca inanmalarını,

düşünmədən hər hansı bir yolu izləmələrini əmr etmiş

deyil. Hətta uca Allah, qulları üçün ağılın ölçütlerini detallı olaraq

qavramaqdan aciz qaldığı bəzi qanunlar və fərzlər qoyarkən belə,

onların özünü dəlil yerinə keçə biləcək müxtəlif faktlarla detallı şəkildə

izah edər. Söz gelimi namaz ibadətiylə əlaqədar olaraq belə

deyər: "Namaz, pis və igrenç şeylərdən alıkor. Əlbəttə Allahı xatırlamaq

daha böyükdür." (Ənkəbut, 45) Oruc ibadətinə bağlı olaraq da

bu şərhə yer verilər: "Sizdən əvvəlkilərə yazıldıgı kimi qorunmanız

üçün sizin üzərinizə də oruc yazıldı." (Bəqərə, 183) Dəstəmaz ayəsində

də belə buyurulur: "Allah sizə hər hansı bir çətinlik çıxarmaq

istəmir, lakin sizi tərtəmiz etmək və sizə olan nemətini

tamamlamaq istəyir. Ümid edilər ki şükr edərsiniz." (Maidə, 6) Bu

mövzuda nümunə verilə biləcək bir çox ayə vardır.

Sözünü etdiyimiz bu ağılı qavrayışı, yəni Quranın təşviq etdiyi,

haqqa, xeyirə və faydaya bağlı çağırışının doğruluğunun dəlili olaraq

göstərdiyi; qərbli, pisliyi və zərəri tənqid edərkən söykən/dözdüyü səhih

düşünmə metodunu öz yaradılışın və fitrətimiz vasitəçiliyi ilə bilərik,

tanıyarıq. Bu fitrət ki insandan insana dəyişənlik, fərqlilik, başqalıq

göstərməz. Iki insanın fərqli fitrətlərə sahib olması

düşünülə bilməz. Bir ayrılıq və ya qarşıdurma fərz edilsə belə bu, açıq-aşkar

gerçəklər üzərində çəkişmə şəklində olar. Ki tərəflərdən birinin

və ya hər ikisinin səhih bir anlayışdan məhrum olduqları üçün hədəf-

Maidə Surəsi 15-19 .................................................... 435

lenen gerçəyi olduğu kimi təsəvvür edə bilməmələrindən qaynaqlanar.

İndi, bəşəri öz təbiətimizin yol göstəriciliyiylə bilib qəbul etdiyimiz

bu yolun nə olduğuna gələk. Hər şeydən şübhə edə bilərik

amma dünya və axirət faktları kimi bizim hərəkətlərimizdən ayrı, müstəqil,

praktik, objeler dünyasında iştirak edən bəzi gerçəklərin

olduğundan şübhə etmərik. Riyazi və ya təbii faktları da

bu əhatə ala bilərik. Bunlara bağlı qəti bir nəticəyə çatmaq istədiyimiz

zaman, əvvəlcə şübhəyə yer/yeyər buraxmayan açıq-aşkar prioritetli

mülahizələrə və ikinci mərhələdə bu mülahizələrin eyni qətiliklə

tələb etdiyi başqa mülahizələrə yönələrik. Bunları özünə xas

fikri bir tərtibə təbii/tabe məbləğik və buradan hərəkətlə istədiyimiz

nəticəyə çatarıq: A, Bdir. Hər B, Cdir. Bu halda A, Cdir, kimi. Ya da:

A, B isə, C də Ddir. Əgər C, D isə, H də Zdir. Bu vəziyyətdə A, B isə,

H də ZDİR, kimi. Və ya: Əgər A, B isə, C, Ddir. C, D olduğuna görə H,

Zdir. Lakin A, B deyil. Buna görə H də Z deyil.

Sözünü etdiyimiz bu şəkillər və işarə etdiyimiz bu mübahisə et/müzakirə edilməz

faktlar haqqında fitrəti pozulmamış normal bir insanın şübhə

duy/eşitməsi mümkün deyil. Ağıl baxımından bir müsibətə uğramış

olması ya da bu bədihi faktları düşünməsini maneə törədəcək bir zehni

qarışıqlığın meydənə gəlmiş olması başqa. Çünki başı

qarışıq insanlar bədihi mübahisə et/müzakirə edilməz təsəvvürün və təsdiqin yerinə

başqa bir təsəvvür və təsdiqi canlandırarlar zehinlərində. Bədihi

gerçəklərdə şübhə edən insanların böyük əksəriyyəti üçün eyni vəziyyət

etibarlıdır.

Sözünü etdiyimiz bu məntiqi üsula bağlı olaraq irəli sürülən

şübhələri nəzərdən keçirdiyimizdə, bu şübhələri dilə gətirənlərin

bu iddialarını və məqsədlərini sübut etmək üçün heyət və maddəyə

bağlı məntiqdə təyin olunan qanunlara söykən/dözdüklərini görərik. Elə

ki bu sözlərini, bu barədə mənimsənən prioritetli mülahizələr işığında

analiz etsək, məntiqi formalara və maddələrə dönmüş olarlar.

Əgər bu irəliyə çıxardarın və ya formaların bəzisini məntiqin nəticəsizliyini

nəzərdə tutduğu mülahizələrə dəyişdirsək, artıq bunların sözlərini

nəticə verməz və bunların bu işə razı olmadığını görərsən.

436 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Bu vəziyyət, şəxsən onların insani fitrətləri vasitəçiliyi ilə bu məntiqi

qanunların doğruluğunu etiraf etdiklərinin, bu qanunları istifadə etdiklərinin

ən açıq şahididir. Nəfsləri doğruluğunu təsdiqləyir, amma özləri

qarşı çıxırlar. Məsələn:

1- Bəzi kəlamçılar deyirlər ki: "Məntiq məqsədə çatdırıcı bir yol

olsaydı, məntiqçilər arasında ixtilaf olmazdı. Lakin məntiqçilərin

dəyişik görüşlər irəli sürdüklərini görürük."

Bunlar, fərqində olmadan istisnas(n)ı müqayisə üsuluna baş vururlar.

Bunlar bunu bilmirlər: Məntiqin qoruyucu bir alət olmasının

mənas(n)ı, gərəyi kimi istifadə edilməsi vəziyyətində insanı səhvə

düşməkdən qoruyar olmasıdır. Hər məntiqi istifadə edənin onu doğru istifadə etdiyini

kimsə iddia edə bilməz. Necə ki qılınc kəsici bir alətdir, lakin

doğru istifadə edilmədikcə bir şeyi kəsməz.

2- Digər bəzisinin fikiri də belədir. "Bu qanunlar əvvəl təşkil edildi,

sonra tədrici olaraq yetkinləşdirildi. Sabit praktik gerçəklərin

sabit olması bunlara söykənilərmi? Reallığı bilməyən ya da

onu istifadə etməyən kimsənin onu tapması gözlənilə bilərmi?

Bu qiymətləndirmə də əvvəlki kimi istisnas(n)ı bir müqayisədir. Həm də

çox səviyyəsiz bir mugalata nümunəsidir. Hər şeydən əvvəl, bu iddianın

sahibi qanunların təyin olunmasına bağlı şərhində yanılmışdır.

Çünki bu cür qanunların təyin olunması, fitrət tərəfindən icmalan bilinən

təməl prinsiplərin detallı şəkildə ortaya çıxarılmasıdır. Yoxsa