Nisa Surəsi 77-80

"And olsun elçilərimiz onlara açıq dəlillər gətirdilər." Bu ifadə, ayənin

baş tərəfinə matuftur. Demək istənir ki: Onlara elçilərimiz

açıq-aşkar sənədlərin dəstəyində gəldilər, onları adam öldürməkdən və

bənzəri yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa istiqamətli davranışlardan

çəkindirdilər.

"Amma bundan sonra da onlardan çoxu, yenə yer üzündə həddindən artıq getməkdədirlər." Bu ifadə, şərhin axışını bütünləyici xüsusiyyətdədir.

Bunun əlavə olunmasıyla, şərhdən gözlənilən nəticə əldə edilmiş

olur. Ki bu nəticə onların təxribatçı, böyüklük göstərmə və tik

başlılıq etmə barəsində bir qövm olduqlarının başa düşülməsinin

təmin edilməsidir. Deyilir ki: Biz onlara adam öldürmənin nə cür

ağır bir cinayət/günah olduğunu açıqladıq. Bu məqsədlə bəzi sənədlər yoldaşlığında

elçilərimizi göndərdik. Elçilər onlara şərhlərdə ol/tapıldılar,

onları xəbərdar etdilər. Amma onlar buna baxmayaraq, tik başlı və böyüklənici

rəftarlarında israr etdilər. Həmişə yer üzündə təxribatçılıq

etdilər və bibi/hələ bu təxribatçı rəftarları sürməkdədirlər.

Israf, yəni həddindən artıq getmək, insanın etdiyi hər işdə məqsədin xaricinə

çıxması və sərhədi aşması mənasını verər. Bununla birlikdə,

Ragıbın el-Müfredatda dediyi kimi, ümumiyyətlə xərcləmələrlə əlaqədar

olaraq istifadə edilər: "Və xərclədikləri zaman, nə israf edərlər, nə də

xəsislik edərlər; har-camaları bu ikisinin arasında balanslı olar."

(Furqan, 67)

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Təfsir-ul Ayyaşidə Hişam b. Salam, Həbib Sicistanidən, o da

İmam Misdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Adəmin iki oğulu Allaha

yaxınlaşmaq üçün bir şey təqdim edib, birininki qəbul edilib, digərininki

qəbul edilməyincə, -İmam dedi ki: Habilin təqdim etdiyi şey qəbul

edildi; amma Ka-bilinki qəbul edilmədi- Qabilin içində şiddətli bir

qısqanclıq duyğusu yerləşdi və Habilə hücum etdi. Davamlı onu

müşahidə edirdi, tək tutub, Adəmin görmədiyi bir sırada onu

öldürməyi məqsəd qoyurdu. Nəhayət belə bir anda üzərinə atlayıb

öldürdü. Hekayələri və öldürmə hadisəsindən əvvəlki danışmaları

Quranda izah edilmişdir..." [c. 1, s. 306-309, h: 77]

536 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

mıştır..." [c. 1, s. 306-309, h: 77]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, hekayəylə əlaqədar ən gözəl rəvayətlərdəndir.

Olduqca uzun olan bu rivayetteİmam, "Bundan sonra Adəmin

Hibetullah (Şis) adlı oğulunun dünyaya gəlməsini, Hz. Adəmin ona

vəsiyyət etməsini və bu vəsiyyətin peyğəmbərlər arasında qüvvəyə

qoyulmasını" açıqlamışdır. Biz, inşallah uyğun bir yerdə bu

rəvayəti köçürəcəyik. Bu rəvayətdən aydın olduğu qədəriylə Qabil

Habili tələ quraraq və özünü müdafiə etməsinə fürsət verməyərək

öldürmüşdür. Daha əvvəl də açıqladığımız kimi, beləsi mövzuyla əlaqədar

qiymətləndirməmizə uyğundur.

Bilin ki, rəvayətlərdə Adəmin oğullarının adları Habil və Qabil,

bu gün Yəhudilərin əlində olan Tövratda da, Habil və Sürüşün şəklində

keçər. Ancaq Tövrat, bu mövzuda dəlil olaraq ələ alına bilməz.

Çünki Tövrat, vəziyyəti bilinməyən bir insana söykən/dözür, bəzi

təhriflərə də məruz qalmışdır.

Təfsir-ul Qummuda deyilir ki, bizə atam izah etdi, o da Həsən

b. Mahbubdan duy/eşitmiş, ona Hişam b. Salam izah etmiş, ona Əbu

Həmzə Sumali, Süveyr b. Əbi Fahitadan köçürmüş ki, Əli b. Hüseynin

(ə.s) Qureyşdən bəzi adamlarla belə danışdığını duy/eşitdim:

"Adəmin iki oğulu qurban təqdim edərlərkən, biri sahibi olduğu ən kök

qoçu təqdim etdi, digəri də bir dəstə başaq təqdim etdi. Qoç sahibinin, yəni

Habilin qurbanı qəbul edildi; amma digərininki qəbul edilmədi. Qabil

bu hadisə qarşısında hirsləndi. Habilə dedi ki: 'Allaha and olsun ki

səni öldürəcəyəm.' Bunun üzərinə Habil belə dedi: Allah ancaq

təqva sahiblərindən qəbul edər. And olsun ki, eger sən məni öldürmək

üçün mənə əlini uzatsan, mən səni öldürmək üçün sənə əlimi

uzadacaq degilim. Çünki mən aləmlərin Rəbbi olan Allahdan

qorxaram. Mən istəyərəm ki sən mənim günahımı da, öz günahını

də yüklənib atəş əhlindən olasın. Zalımların cəzası işdə budur."

"Deyərkən, nəfsi ona qardaşını öldürmə barəsində boyun əydi.

Lakin onu necə öldürəcəyini bilmirdi. İblis gəldi, qardaşını necə

öldürəcəyini öyrətdi. Dedi ki: 'Başını iki daşın arasına qoyub parçala.'

Beləcə qardaşını öldürdü. Amma nə edəcəyini bilmirdi.

Maidə Surəsi 27-32 ....................................................... 537

Bu sırada iki qarğa gəldi. Bu qarğalar vuruşmağa başladılar. Nəhayət

biri o birini öldürdü. Sonra sağ qalanı, pəncəsiylə yeri eşeledi

və o birisini oraya basdırdı. Bunu görən Qabil, 'Təəssüflər olsun mənə!

Bu qarğa qədər olub da qardaşımın cəsədini basdırmaqdan acizəmmi

(mən)?' dedi və beləcə peşman olanlardan oldu.' Bir çuxur

qazdı və qardaşını oraya basdırdı. Ölüləri torpağa basdırma ənənəs(n)i

bu ilk nümunədən etibarən başlamış oldu."

"Qabil atasının yanına döndüyündə, atası Habili yanında

görə bilmədi. Adəm dedi ki: 'Oğulumu harada buraxdın?' Qabil bu cavabı

verdi: 'Məni onun başında çoban olaraqmı göndərdin?' Adəm

dedi ki: 'Mənimlə qurban yerinə gəl.' Qabilin etdiyi işlə əlaqədar olaraq

Adəmin içinə bir şübhə düşmüşdü. Qurban yerinə çatdıqlarında

Adəm, Qabilin Habili öldürdüyünü anladı. Adəm Habilin qanını

qəbul edən torpağı lənətlədi. Adəmə Qabili lənətləməsi əmr edildi.

Göydən Qəbilə belə səslənildi: 'Qardaşını öldürdüyün kimi,

lənətə uğradın.' Işte buna görə torpaq qanı çəkməz."

"Adəm oradan döndü və qırx gün qırx gecə Habil üçün ağladı.

Oğulunun ağrısına söykən/dözə bilməz hala gəlincə, vəziyyəti Allaha şikayət

etdi. Bunun üzərinə Allah ona, 'Mən sənə bir oğul bağışlayacağam.

Bu oğul Habilin yerinə keçəcək.' deyə vəhy etdi. Deyərkən Həvva

təmiz və müqəddəs bir oğul doğurdu. Doğumun üzərindən yeddi gün keçincə

Allah ona belə vəhy etdi: 'Ey Adəm! Bu oğul məndən sənə bir

hədiyyə, bir hədiyyədir. Onun adını Hibetullah (Allahın hədiyyəs(n)i) qoy.' Adəm,

oğuluna Hibetullah adını verdi."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət hekayə və onunla əlaqədar hadisələr üzərinə

köçürülən rəvayətlər içində orta xətti təmsil edər xüsusiyyətdədir. Bununla

birlikdə, mətnində qarışıqlıq da yox deyil. Söz gelimi, mətndən

aydın olduğu qədəriylə Qabil Habili ölümlə təhdid edir, amma

onu necə öldürəcəyini bilməyir. İblis -Allahın lənəti üzərinə olsun-

ona qardaşının başını daşla əzməsini təlqin edir. Gərək

Ehlisünnet, gərəksə Şiə kanallarında köçürülən başqa rəvayətlər də

var. Bunların məzmunları bu rəvayətə yaxındır.

Bilin ki, bu hekayəylə əlaqədar olaraq, məzmun baxımından birbirle-

538 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

rinden olduqca fərqli, son dərəcə maraqlı rəvayətlər köçürülmüşdür. Məsələn

bunlardan birində deyilir ki: "Allah, Habilin qurban etdiyi

qoçu al/götürdü və onu cənnətdə qırx gün saxladı. Sonra İsmayıl yerinə

qurban edilmək üzrə İbrahimə göndərdi. İbrahim də onu qurban

etdi." Bir başqasında belə deyilir: "Habil, Qabilin özünü öldürməsinə

icazə verdi və özü qardaşına əl uzatmaqdan qaçındı."

Digər bir rəvayətdə belə deyilir: "Qabil qardaşını öldürüncə,

uca Allah öldürdüyü gün, ayaqlarından birini buduna bağladı və

bu vəziyyət qiyamət gününə qədər sürəcək. Yüzünü də sağ tərəfə

çevirdi. Nə tərəfə dönsə, qış mövsümündə qarlı/qazanclı bir hava, yaz

mövsümündə atəş kimi yaxan qovurucu bir hava ona müsəllət olar.

Yanında yeddi mələk var. Biri gedincə bir başqası onun

yerinə gəlir."

Digər bir rəvayətdə belə deyilir: "Qabil dənizin ortasındakı adaların

birində işgəncə görməkdədir. Ayaqlarından asılı haldadır və

bu vəziyyəti qiyamət gününə qədər davam edəcək." Başqa bir rəvayət

də belədir: "Adəmin oğulu Qabil, başının iki yanındakı saçlarla

günəş kursuna əslmişdir. Yaz qış onunla birlikdə dönməkdədir.

Qiyamət gününə qədər belə qalacaq. Qiyamət günü Allah onu

atəşə atacaq." Digər birində bu ifadələrə yer verilməkdədir: "Adəmin

qardaşını öldürən oğulu, cənnətdə doğan Qabildir." Bir başqasında

deyilir ki: "Adəm Habilin öldürüldüyünü anlayınca, Ərəbcə

bir neçə mersiye söylədi." Bir başqa rəvayətin ifadəsi də belədir:

"Onların şəriətinin hökmü belə idi: Bir kimsəyə biri əl uzatsaydı,

onu dilədiyini etmək üzrə öz halına buraxardı, ona maneə

olmağa cəhd etməzdi." Bunun kimi daha bir çox rəvayət vardır.

Nə var ki, bu bənzəri rəvayətlərin kanallarının böyük bir qisimi

və ya bütünü zəifdir. Nə doğru bir qiymətləndirmə ilə uyğunlaşırlar, nə

də Quran onların məzmunlarıyla üst-üstə düşür. Bunların bir qisimi aydın

uydurma, bir qisimi təhrif edilmiş, bir qisimində də ravilerin səhvi

söz mövzusudur. Çünki hədisin əsl ləfzini deyil də qəbul etdikləri mənas(n)ı

köçürməyə çalışmışlar.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Əbi Şeybe Ömərdən belə ri-

Maidə Surəsi 27-32 ......................................................... 539

vayet edər: Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Sizdən biriniz, niyə/səbəb

özünü öldürməyə gələn kimsə qarşısında belə deyə bilməz ki? Niyə/səbəb

bir əlini digərinin üzərinə qoyub, Adəmin oğullarından ən yaxşı

olanı kimi olmasın ki? Necəsə özü cənnətdə, qatili də cəhənnəmdə

olacaq."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, fitnə zamanı ilə əlaqədar olaraq köçürülən

çox sayda rəvayətdən biridir. Bunların bir çoxunu Sunu idi et-Dürr-ül

Mensur təfsirində yığmışdır. Məsələn bu təfsirdə Beyhakinin, Əbu

Musadan, o da Rəsulullahdan (s. a. a) belə rəvayət etdiyi köçürülər:

"Qılınclarınızı qırın -yəni fitnə zamanında-, oxlarınızı və skripkalarınızı

par-çalayın. Evlərinizin bir küncünə bağlanın. Adəmin oğulları içində,

ən xeyirli olanı kimi davranın." Yenə müəllif İbni Cərir və

Abdurrezzak kanalıyla Həsəndən belə rəvayət edər: Rəsulullah

buyurdu ki: "Adəmin iki oğulunun hekayəsi bu ümmət üçün verilmiş

bir nümunədir. Siz ikisindən xeyirli olanın rəftarını özünüzə nümunə götürül."

Bunun kimi daha bir çox rəvayət vardır.

Nə var ki bu rəvayətlər, zahiri etibarilə öz müdafiə etməyi (nəfsi

müdafa) və haqqa köməkçi olmağı əmr edən səhih rəvayətlərin

dəstəklədiyi doğru anlayışla, təbii tepkimeyle uyğun gəlməməkdədir.

Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Eger inananlardan iki

qrup vuruşsalar, onların arasını düzəldin; əgər biri o birinə hücum etsə,

Allahın buyruguna dönənə qədər hücum edən tərəflə vuruşun."

(Hucurat, 9)

Ayrıca söz mövzusu rəvayətlərin bütünü, hekayədə köçürülən Habilin

"And olsun ki, eger sən məni öldürmək üçün mənə əlini uzatsan,

mən səni öldürmək üçün sənə əlimi uzadacaq degilim." şəklindəki

sözlərinin, Habilin qardaşının özünü öldürməsinə səs çıxarmadığı,

özünü müdafiə etmədiyi şəklində şərh olunması əsasına söykən/dözməkdədir.

Ki bu yanaşmanın səhv olduğunu daha əvvəl açıqlamışdıq.

Bu rəvayətlərlə əlaqədar olaraq, bir art niyyət söz mövzusu olmasını

insanın ağılına gətirən bir fakt, bunların "fitnet-üd dar" [üçüncü xəlifə

Osmanın evinin muhasara edilməsi] hadisəsində və Hz. Əli (ə.s)

540 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ilə Müaviyə, Xaricilər, Talha və Zübeyr arasında yaşanan döyüşlərdə

bir kənarda oturub tərəfsiz qalmağı yeğleyenler tərəfindən

rəvayət edilmələridir. Bu vəziyyətdə, rəvayətləri mümkünsə bir şəkildə

şərh etmək lazımdır. Yoxsa nəzəri diqqətə al/götürməmək və merdut

bilmək daha doğru olar.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Asakir Əlidən belə rəvayət

edər: Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Şamda Əzələsinin adı verilən bir

dağ var. Adəmin oğulu, qardaşını orada öldürdü."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin bir qorxusu yox. Lakin İbni Asakir,

bir başqa kanaldan Ka'b el-Ahbardan belə rəvayət etmişdir:

"Əzələsinin dağındakı qan Adəmin oğulunun qanıdır." Bir başqa kanaldan

də Əmr b. Habir bərabər/yoldaş-Şa'bani'den belə rəvayət etmişdir:

"Dəyər-ul Meran dağında Ka'b el-Ahbarla bərabərdim. Dağın bir yerində

axan bir dərə gördü. Dedi ki: Adəmin oğulu burada qardaşını

öldürdü. Bu, öldürülən qardaşın qanının izidir. Allah onu aləmlər üçün

bir ayə etmişdir."

Bu iki rəvayət göstərir ki, orada qalıcı bir iz vardı və insanlar

onun öldürülən Habilin qanı olduğunu söyləyirdilər. Elə aydın olur

ki, bu da əsassız bir xurafat idi. İnsanların diqqətini oraya çəkmək,

ziyarət məqsədiylə əhdlər və hədiyyələr təqdim etmələrini təmin etmək

məqsədiylə uydurulmuşdur. Daşlara işlənmiş əl və ayaq izlərini və

Ciddedəki "böyük ana" (Həvva) qəbirini bu cür xurafatlara nümunə

göstərə bilərik.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Əhməd, Buxari, Müslim, Tirmizi,

İbni Macə, İbni Cərir və İbni Münzirin İbni Məsuddan belə rəvayət

etdikləri ifadə edilir: Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Haqsız yerə

öldürülən heç kim yoxdur ki, ölümünün məsuliyyəti Adəmin ilk

oğulunun çiyinlərinə minmiş olmasın. Çünki adam öldürmə ənənəsini

ilk o başlatdı."

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən başqa rəvayətlər, bunun xaricindəki

kanallardan, həm Sünni, həm də Şiə ravilerce köçürülmüşdür.

el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Hamrandan belə

köçürər: "İmam Misə (ə.s) dedim ki: 'Bundan ötəri

İsrailogullarına belə yazdıq: Kim, bir cana və ya yer üzündə

Maidə Surəsi 27-32............................................................ 541

belə yazdıq: Kim, bir cana və ya yer üzündə təxribatçılıq

çıxarmağa qarşılıq olmadan bir canı öldürsə, bütün insanları

öldürmüş kimidir.' sözü nə mənanı verər? Yalnız bir adamı öldürdüyü

halda, necə bütün insanları öldürmüş kimi qəbul edilir?' Buyurdu

ki: 'Cəhənnəmin ən şiddətli əzab görülən qisiminə qoyular. Əgər

bütün insanları öldürmüş olsaydı, bura qoyulacaqdı.' Dedim ki:

'Birini daha öldürsə nə olar?' Dedi ki: Əzabı dözər." [Fürus(n)u Kafi,

c. 7, s. 271, h: 1]

Mən deyərəm ki: Şeyx Saduk Maan-il Ahbar adlı əsərdə, bənzəri

bir rəvayəti Hamran kanalıyla köçürər. [s. 379, h: 2]

"Dedim ki: Birini daha öldürsə nə olar?" sözündə, daha əvvəl

etdiyimiz şərhə istiqamətli bir işarə vardır. Ki orada bir adamı

öldürmənin günahının, bir neçə adamın öldürmənin günahına bərabər olması

problemi üzərində dayanılmışdı. İmam burada, "Əzabı dözər."

cavabını verir. Burada, "Kim, bir cana... qarşılıq olmadan bir

canı öldürsə..." ayəsində işarə edilən sadələşdirmə faktının tələb etdiyi

bərabərliyi gündəmə gətirmir. Çünki əzabın dözməsi,

birin çoxa və ya hər kəsə bərabər olmamasını tələb edir, şəklində bir

problem irəli sürtülə bilməz. Belə bir problemin irəli sürülməyəcək

olmasının səbəbinə gəlincə, mövqe bərabərliyi əzabın növüylə əlaqədardır.

O da, bir adamı öldürənlə, iki adamı öldürən və hər kəsi öldürənin cəhənnəmin

eyni vadisinə qoyulacaq olmalarıdır. Nitekimİmamın

sözü də buna işarə edir: "Əgər bütün insanları öldürmüş olsaydı,

bura qoyulacaqdı."

Bizim bu şərhimiz, Ayyaşinin təfsirində Hamrandan, onun

də söz mövzusu ayələ əlaqədar olarakİmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) köçürdüyü

rəvayət tərəfindən də dəstəklənilməkdədir. İmam (ə.s) buyurdu ki:

"Cəhənnəmdə bir yer var ki bura, cəhənnəm əzabının şiddət baxımından

çatdığı son nöqtədir. Adam öldürən adam oraya qon/qoyular." -

Ravi deyir- dedim ki: "Ya iki adamı öldürsə?" bu cavabı verdi: "Atəşdə,

bu yerdən daha şiddətli əzab verən bir yer olmadığını bilməz

sənmi? Bu əzab, etdiyiylə mütənasib olaraq artırılar..." [c. 1, s. 312-313,

h: 84]

542 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

İmamın (ə.s) cavabında olumlamayla olumsuzlamaya birlikdə

yer vermiş olması, bizim də rəvayəti yorduğumuz məqsədə istiqamətlidir.

Belə ki: Birlik və bərabərlik əzabın növüylə əlaqədardır. Bu da mövqe birliyinə

istiqamətli bir işarədir. Fərqlilik, şəkil və qatilin daddığı əzabın

mahiyyəti baxımından söz mövzusudur.

Ayrıca Hannan b. Sudeyrin İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) "Kim

bir canı öldürsə, bütün insanları öldürmüş kimidir." ayəsiylə əlaqədar

olaraq köçürdüyü bu sözlər də bu şərhimizi bir baxımdan dəstəkləməkdədir:

"Cəhənnəmdə bir vadi var. Bir kimsə bütün insanları

öldürsə, oraya girər. Bir insanı öldürsə, yenə oraya girər." [c. 1, s. 313,

h: 86]

Bu rəvayətdə ayə, məna olaraq köçürülmüş kimidir.

el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Fudayl b. Yesəyərdən

belə köçürər: "İmam Misə (ə.s), 'Kim də onu diriltsə, bütün insanları

diriltmiş kimi olar.' ayəsini soruşdum. Buyurdu ki: 'Birini yanğından

və ya boğulmaqdan qurtarması nəzərdə tutulur.' Dedim ki: 'Ya

birini pozğunluqdan qurtarıb hidayətə çatdırsa?' Buyurdu ki: Işte bu,

ayənin ən uca şərhidir." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 210-211]

Mən deyərəm ki: Bu hədisi Şeyx Tusi əl-Emali adlı əsərində və

Barkı, əl-Mehasin adlı əsərində Fudayldan, o daİmam Misdən

(ə.s) ri-vayet etmişdir. Eyni hədis Səmaya və Hamran kanalıylaİmam

Cəfər Sadiqdən (ə.s) rəvayət edilmişdir. [əl-Emali, c. 1, s. 230. əl-

Mehasin, c. 1, s. 232, h: 181 və 182]

Pozğunluqdan qurtarmanın ayənin ən uca şərhi olmasından

məqsəd, ən incə, ən/en diqqətli təfsiri olmasıdır. Çünki Islamın ilk çağlarında

"şərh" sözü çoxu yerdə "təfsir"in eşanlamlısı olaraq

istifadə edilərdi.

Etdiyimiz şərhi dəstəkləyən bir dəlil də Təfsir-ul

Ayyaşidə Məhəmməd b. Müslim aracılığıylaİmam Misdən (ə.s)

köçürülən rəvayətdir: "İmama (ə.s), 'Kim, bir cana və ya yer üzündə

təxribatçılıq çıxarmağa qarşılıq olmadan bir canı öldürsə,

bütün insanları öldürmüş kimidir.' ayəsini soruşdum. Buyurdu ki: 'Ona

atəşdən bir oturaq verilər ki, bütün insanları öldürmüş olsaydı,

Maidə Surəsi 27-32 ......................................................... 543

bundan çox bir əzaba çarpdırılmayacaqdı. imam davamla buyurdu

ki: 'Kim də onu diriltsə, bütün insanları diriltmiş kimi olar.'

Onu öldürməzsə və ya boğulmaqdan ya da yanğından qurtarsa.

Bütün bunlardan daha böyük və əhəmiyyətli olanı, onu pozğunluqdan çıxarıb

hidayətə çatdırmasıdır." [c. 1, s. 313, h: 87]

Mən deyərəm ki: İmam "Onu öldürməzsə..." sözünü, öldürülməyi

həkk etdiyi halda öldürməzsə, mənasında istifadə etmişdir. Qisasda məsələn.

Eyni əsərdə Əbu Basardan, o daİmam Misdən (ə.s) belə rəvayət

edər: "İmama, 'Kim də onu diriltsə, bütün insanları

diriltmiş kimi olar.' ayəsinin mənasını soruşdum. Buyurdu ki: Küfrdən