Nisa Surəsi 77-80


(nəhayət) onu öldürdü və beləcə ziyana u



Yüklə 1,42 Mb.
səhifə54/70
tarix07.01.2017
ölçüsü1,42 Mb.
#4527
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   70

(nəhayət) onu öldürdü və beləcə ziyana uğrayanlardan oldu." Ragıp elIsfahani "əl-Tədris planı" adlı əsərində belə deyər: "et-Tavı" sözü,

boyun əymək, bağlanmaq deməkdir. Bunun əleyhdarı "əl-kurhu" istəməmək,

meyl göstərməməkdir. "Taət" də "tavı" kimidir; lakin

daha çox, əmr edilənlərə uyğun gəlmə, çəkilən çərçivələrdə hərəkət etmə

mənasında istifadə edilər. Bu səbəbdən, "Nəfsi... ona boyun egdi." ifadəsi,

nəfsi onun üçün səbəblər hazırladı, nəfsi ona istəyərək ram oldu,

Maidə Surəsi 27-32 ......................................................... 515

bağlandı kimi bir məna daşımaqdadır. "Tavvaat" sözü, "etaet"

hərəkətindən daha gözəl mənas(n)ı ifadə edicidir. Ərəblər, "Tavvaat lehi

nef-suhu" (nəfsi onu itələdi) ifadəsini, "Teebbet an həmçinin nefsuhu"

(nəfsi filan şeyi qəbul etməkdən qaçındı.) ifadəsinin qarşılığı olaraq

istifadə edərlər." Tədris planıdan köçürülən xülasə götürmə burada sona çatdı.

Əslində "tavvaat" sözü, boyun əymək və təklifdə ol/tapılmaq

anlamını əhatə edir, demək istəmir. Onun demək istədiyi,

"et/ət-tatvi'" qəlibinin tədriciliyə dəlalət etməsidir. Itaatin bir dəfə meydana gələ

dəlalət etməsi kimi. Necə ki if'al və tef'il qəlibləri ümumiyyətlə,

bu mənas(n)ı ifadə edərlər. Buna görə, ayədə keçən "et/ət-tatvi" sözü,

vəsvəsələr və pıçıldamalar nəticəs(n)i nəfsi tədrici olaraq istənən hərəkəti

işləməyə yönəltmək mənasını verər. Beləcə nəfs, davamlı təlqinlər

nəticəs(n)i istəyə bağlı olaraq boyun əyib, əskiksiz bir itaət

reallaşdırmış olar. Bu səbəbdən belə bir məna əldə edirik:

Nəfsi ona boyun əydi, əmrinə peyk. Qardaşını öldürmə barəsində

tədrici olaraq istəyini qəbul etdi. Bu baxımdan, "qardaşını öldürmə"

ifadəsi, əmr edilən şeyin, əmrin yerinə qoyulmasına bir nümunə

meydana gətirməkdədir. Necə ki "filan şeyə istiqamətli əmrə peyk" yerinə,

"filan şeyə peyk." ifadəsi istifadə edilməkdədir.

Bəziləri, "tavvaat" sözü "bəzədi, cazibədar etdi." mənasını verər;

bu səbəbdən, "qardaşını öldürmə" ifadəsi, cümlə içində "mefili

bih" mövqesindədir, demişlər. Digər bəzilərinə görə də, söz

"tavaat" mənasındadır. Yəni qardaşını öldürmə barəsində nəfsi

ona itaət etdi. Bu səbəbdən, "öldürmə" sözünün orijinalı [qətlə],

cer hərfinin hazfedilmesi səbəbindən mansuptur. Ayənin mənas(n)ı

buna görə açıqdır.

Bəziləri, "ziyana ugrayanlardan oldu." ifadəsinin orijinalında

keçən "esbahe" hərəkətindən hərəkətlə, onun qardaşını gecə öldürdüyünü

söyləmişlər. Ancaq deyildiyi kimi "esbaha" səhərlədi,

"əmsə" akşamladının əleyhdarı olaraq etimoloji quruluşu etibarilə

belə bir məna ifadə edir olsa da Ərəb ənənəsində bu söz,

etimoloji əsli göz ardı edilərək "sare=oldu" mənasında istifadə edilər.

516 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Quranda buna bağlı bir çox nümunə göstərə bilərik: "ONun nemətiylə

qardaşlar oldunuz." (Al/götürü Imran, 103), "Içlerinde gizlədiklərinə peşman

oldular." (Maidə, 52) Bu səbəbdən bu ayə məzmununda, sözcüyün

əsl mənasının nəzərdə tutulduğunu sübut etmənin imkanı yoxdur.

"Deyərkən Allah, ona qardaşının cəsədini necə basdıracağını göstərməsi üçün yeri eşeleyen bir qarğa göndərdi." Ayənin orijinalında keçən "yebhesu" hərəkətinin məsdəri olan "əl-bəhsi" sözcüyü, torpaqda bir şeyi axtarmaq mənasını verər. Daha sonra hər cür araşdırma üçün istifadə edilər olmuşdur.

Mecma-ul Bəyan təfsirində belə keçər. Yenə ayənin orijinalında keçən "yuvari" hərəkətinin məsdəri olan "əl-muvarat" sözü, örtmək deməkdir. Özünü örtünmə mənasında istifadə edilən "Tevarii" isə, buradan gəlir. "əl-Verə" də bu qabildəndir;

bir şeyin sonrası, arxası mənasında istifadə edilər. "əs-Sev'etu", insanın

iyrəndiyi çirkin, ayıb şey mənasını verər. "əl-Veyl", həlak deməkdir.

"Ya veyleta", həlak anında deyilən bir nidadır. "el-Acz=acizlik,

çarəsizlik" yapabilirliğin əleyhdarıdır.

Ayənin axışı, qatilin bir müddət, etdiyi işin qarışıqlığıyla tərəddüd etdiyini,

başqasının bunu öyrənməsindən çəkindiyini, son/qətilin cəsədinin

başqaları tərəfindən görünməməsi üçün necə bir tədbir görəcəyini

bilmədiyini göstərir. Nəhayət uca Allah, bir qarğa göndərər

də, ona necə davranacağını göstərər. Əgər qarğanın göndəriliş və

yeri eşeleyişiyle onun qardaşını öldürüşü eynivaxtlı olsadılar,

"Təəssüflər olsun mənə! Bu qarğa qədər olub da qardaşımın cəsədini

basdırmaqdan acizəmmi (mən)?" sözünün bir mənas(n)ı qalmazdı.

Yenə ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə, qarğa yeri eşeledikten

sonra oraya bir şey saxlamış. Çünki ayənin zahiri, qarğanın

ona bir şeyin necə saxlanacağını göstərmək istədiyini vurğulamağa

istiqamətli idi, necə yeri eşeleyeceğini göstərməyə deyil. Sırf eşelemek

də ona bir şeyi necə gizləyəcəyini izah etmək baxımından qeyri-kafi idi.

Çünki qatil, hələ primitiv bir düşüncə səviyyəsindəidi. Zehini

hələ araşdırma etmə tutumuna çatmamışdı. Belə bir insan,

özbaşına aralarında qaçınılmaz bir əlaqə ol/tapılmayan yeri

eşeleme hadisəsindən, yerə bir şey saxlama hərəkətinə zehni olaraq

Maidə Surəsi 27-32 .................................................... 517

adaptasiya ola bilərmi? Bu səbəbdən, qarğanın yeri eşeledikten sonra oraya

bir şey basdırdığını görüncə, basdırma hərəkətinə intiqal edə bilmişdir.

Quşlar arasında qarğanın xüsusiyyəti, ovladığı heyvanların və yığdığı

taxıl dənələrinin bir qisimini torpağa basdıraraq yığmasıdır.

Hərçənd onun kimi torpağı eşeleyen başqa quşlar da vardır; ancaq onlar

taxıl dənəsi və soxulcan kimi şeylər axtarmaq üçün bərabər/yoldaşalarlar, bir şeylər

saxlamaq üçün deyil.

Yuxarıda "liyuriyehu= göstərməsi üçün" hərəkətindəki əvəzliyi "qarğa"

ya çevirmiş olmamız, ayənin mənasının tələb etdiyi bir vəziyyətdir.

Çün-kü əvəzliyi çevirə biləcəyimiz ən yaxın ad odur. Bununla

birlikdə bəziləri, əvəzliyin uca Allaha dönük olduğunu söyləmişlər.

Bunun bir qorxusu olmamaqla birlikdə, uzaq bir ehtimal

olduğu da görülməkdədir. Hər iki vəziyyətdə də məna doğru

olar.

"Təəssüflər olsun mənə! Bu qarğa qədər olub da... acizəmmi

(mən)?" sözü də, qarğanın bir şeyi gizləmək üçün baş vurduğu üsulun

əslində nə qədər sadə olduğunu gördüyü üçün söyləmişdir.

Çünki, qarğanın etdiyi kimi yeri eşeledikten sonra, bir şeyi gizləyə biləcəyini

görmüşdür. Bunu eşeleme ilə gizləmə arasındakı əlaqənin

ıqlığı səbəbindən qəbul etmişdir. Bundan ötəri, daha əvvəl

belə bir şeyi ağıl edə bilməmənin kədərini duy/eşitmiş, qardaşının

cəsədini basdırmaq üçün bir üsul düşünməyi laqeyd yanaşmış olmaqdan

ötəri peşman olmuşdur. Nəhayət, qarğa sayəsində bir şeyi

basdırmanın ən yaxın üsulunun yeri eşelemek olduğunu anlamışdır.

Bu peşmanlığı bu sözlərindən qəbul edirik: "Təəssüflər olsun mənə!

Bu qarğa qədər olub da qardaşımın cəsədini basdırmaqdan aciz

əmmi (mən)?"

Burada mənfiləyici sual (sualı inkarı) üsuluyla, özüylə

nəfsi arasında keçən bir danışma rəvayət edilir. ifadənin

bucaqlımı, mənfiləyici bir sual şəklində və belədir: "Sən bu qarğa

qədər ola bilmədin ki qardaşının cəsədini gizleyesin?" Cavab da bu

şəkildə diqqətə çarpanlaşır: "Xeyr." Sonra bir daha mənfiləyici tərzdə

518 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

bir sual yönəldilir: "Bu halda nə üçün bunu düşünə bilmədin? Bu qədər

ıq bir üsula müraciət etməyi ağıl edə bilmədin? Səbəbsiz yerə bu müddət

ərzində özünü bədbəxt etdin?" İşdə bu suala veriləcək bir cavab

yoxdur. Bu eyni zamanda bir peşmanlığın ifadəsidir. Peşmanlıq,

insana xas ruhi bir təsirlənmədiyər. Içsel bir acı/ağrılı duy/eşitmədiyər. Bir

mənfəətin əldən qaçmasına və ya bir zərərin görülməsinə gətirib çıxaracaq

şəkildə bəzi səbəblərə sarılmağı laqeyd yanaşdığını müşahidə etməsi

nəticəs(n)i insana arıq olan romantik bir vəziyyətdir. Diləsən belə

də deyə bilərsən: Peşmanlıq, bəzi imkanlardan faydalanmağı laqeydlik

etdiyini xatırlayan insanın təsirlənməsidir.

İnsanın içinə düşdüyü bu psixoloji vəziyyət, insanların bilməsini

istəmədiyi zülmləri etdiyində tutulduğu vəziyyətdir. Cüzləri arasında

möhkəm bir əlaqə olan bir nizam istiqamətində hərəkət

edən cəmiyyətin qəbul edə bilməyəcəyi işlərdir. Bu səbəbdən,

meydana gəldikləri sırada insanlardan gizlənsələr da/də/dahi, cəmiyyətin

olumsuzladığı təsirlərinin çox keçmədən gün yüzünə çıxmaları qaçınılmazdır.

Zülm edən günahkar insan, etdiyi zülmün, işlədiyi cinayət/günahın,

ictimai nizam tərəfindən mənimsənməsini, daxililəşdirilməsini istər;

amma bunun təbii-ictimai nizam tərəfindən mənimsənməsi

mümkün deyil.

Bu, zəhərli bir yeməyi və ya içkis(n)i yeyib ya da içib, heç bir şey

olmadan həzm sistemin tərəfindən həzm edilməsini istəyən bir adamın

davranışına bənzər ki, həzm sisteminin söz mövzusu zəhərli yemək

və ya içkis(n)i həzm etməsi mümkün deyil. Zəhərli yemək və ya

içkinin mədəyə göndərilməsi mümkün olsa da bunun ifadə edilərinin

ortaya çıxmasının çaşmaz bir müddəti, aşılmaz bir gözləmə anı/xatirə

vardır. Unutma ki Rəbbin müşahidə etmə yerindədir.

Bu sırada insan, planlamasının əskikliklərini görər, müşahidə edib

nəzarət edə bilmə imkanına sahib olduğu halda lazım olan tədbiri al/götürməmiş

olduğunu fərq edər və peşman olar. Geri dönüb birini təmir etsə,

bir çatı bağlasa, bir başqası pozulacaq, bir başqa dəlik açılacaq.

Allah onu də-nıkların hüzurunda utanc verici bir vəziyyətə salana

qədər bu belə davam edər. Bu şərhdən bu nəticəyə

Maidə Surəsi 27-32 ......................................................... 519

çatırıq: "və beləcə peşman olanlardan oldu." ifadəsi, qardaşının

cəsədini basdırmamaqdan ötəri duy/eşitdiyi peşmanlığa istiqamətli bir

işarədir. Onun əslində qardaşını öldürməkdən peşman olduğu da

deyilə bilər ki, uzaq bir ehtimal deyil.

QƏBUL ETMƏ VƏ DÜŞÜNMƏ ÜZƏRİNƏ

Adəmin iki oğulunun həyatının bu kesiti, yəni; "Deyərkən

Allah, ona qardaşının cəsədini necə gömecegini göstərməsi üçün

yeri eşeleyen bir qarğa göndərdi. 'Təəssüflər olsun mənə! Bu qarğa

qədər olub da qardaşımın cəsədini basdırmaqdan acizəmmi mən?'

dedi və beləcə peşman olanlardan oldu." ayəs(n)i, növü arasında bir

bənzəri ol/tapılmayan tək bir ayədir. Bu ayədə, duyğu orqanlarının

hisslərindən faydalanan insanın vəziyyəti konkretləşdirilir. İnsanın,

qəbul etmə yoluyla əşyanın xüsusiyyətlərini, xüsusiyyətlərini qavradığı izah edilir.

Ardından insanın bu hisslərini, həyata bağlı məqsədlərini reallaşdırmağa

istiqamətli düşüncənin vəsaitləri halına gətirdiyi dilə

gətirilir. Ki bu, elmi araşdırmaların çatdığı bu nəticəs(n)i haqlı

çıxarır: İnsanın sahib olduğu məlumatlar hisslərə və hisslərə söykən/dözər.

Və bu, xatırlama və fitri məlumat te-orisini müdafiə edənlərin tezislərinə zidd

bir ifadəs(n)i ifadə edər.

Bunu bir az daha açacaq olsaq: İnsanı, sahib olduğu məlumat

formaları yəni dizayn və mühakimə xüsusiyyətli, tikel və ya tümel olanı, müxtəlif

xüsusiyyətlər ifadə edən məlumatları və qavrayışlarıyla birlikdə müşahidə etdiyimiz

zaman, insanların ən cahilinin, anlama və düşünmə tutumu

baxımından ən zəif belə olsa, bir çox formalara və böyük bir

yekun tutan məlumatlara sahib olduğunu görərik. Belə ki bunları az qala/haradasa

saymaq mümkün olmayacaq. Daha doğrusu, aləmlərin

Rəbbindən başqa kimsə bunların sayını bilə bilməz.

Çoxluğuna və statistikaların tutumunu aşmasına baxmayaraq, insanın

dünya həyatı boyunca davamlı artdıqları, inkişaf etdikləri də müşahidə edilən

bir faktdır. Müddəti geriyə doğru işlətmək mümkün olsa,

yavaş yavaş azalıb sonunda sıfıra söykən/dözdüyünü görərik. İnsan, məlumat

adına heç bir şeyə sahib olmayan bir varlıq olaraq diqqətə çarpanlaşar.

520 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "İnsana bilmedigini ögretti."

(Ələq, 5)

Bu ayədə verilmək istənən mesaj; Allah, insana bilmədiyini öyrədər,

bildikləri barəsində isə insanın Allahın təhsilinə ehtiyacı yoxdur,

deyil. Çünki bura göz ardı edilə bilməz bir gerçəkdir ki, hansı

olursa olsun, insanın sahib olduğu məlumat, yaranmasını yetkinləşdirmə

və həyatı çərçivəsində faydalanma müddətində ona yol göstəricilik

etmə funksiyasını görər. Təbii xəbərdar edilmələr və təsirlənmələr nəticəs(n)i

cansız varlıq növlərinin vardıqları hədəfə, canlı varlıqlar -bu vaxt insan

oğulu- da məlumat işıqlığıyla çatar. Bu deməkdir ki məlumat, hidayətin

obyektiv qarşılıqlarından biridir.

Uca Allah, bir çox ayədə hidayət faktını mütləq olaraq

özünə nisbət etmişdir: "Hər şeyə yaradılışını verib sonra onu

dogru yola çatdırandır." (Taha, 50), "O ki hər şeyi yaratdı, təşkil etdi.

Və O ki hər şeyin miqdarını, formasını təyin edib hədəfini göstərdi."

(AL/GÖTÜRə, 2-3) Qəbul etmə və düşünmə yoluyla yol göstərmənin bir növünə

işarə edilən bir başqa ayədə də belə buyurulur: "Yaxud qurunun

və dənizin qaranlıqları içində sizə yol göstərən kim?" (Nəml, 63)

Əvvəlki hissələrdə, "hidayət"in mənasına bağlı bəzi şərhlərə

yer vermişdik. Qısacası hər məlumat hidayət və hər hidayət də Allahdan

olduğuna görə, insan sahib olduğu bütün məlumatları, Allahın

öyrətməsiylə öyrənmişdir.

"Allah sizi, heç bir şey bilmediginiz vəziyyətdə analarınızın qarın/arvadın-

larından çıxardı; sizə eşitmə, gözlər və könüllər verdi ki şükr edəsiniz."

(Nəhl, 78) ayəs(n)i, bu baxımdan, "İnsana bilmedigini ögretti."

(Ələq, 5) ayəsinə yaxın bir məna ehtiva etməkdədir.

İnsan davranışları və bunlarla əlaqədar Quran ayələri üzərində bərabər/yoldaş

zamanlı olaraq dayanıb düşündüyümüz zaman, insanın sahib olduğu

nəzəri məlumatların, yəni əşyanın xüsusiyyətlərinə bağlı məlumatların və bunların

bir əks olunması olaraq meydana çıxan ağılı bacarıqların başlanğıcı olaraq

hiss və qəbuldan qaynaqlandıqlarını görərik. Allah, insana əşyanın

xüsusiyyətlərini bu yolla öyrədir. "Deyərkən Allah, ona qardaşının

cəsədini necə gömecegini göstərməsi üçün... bir qarğa gön-

Maidə Surəsi 27-32 ......................................................... 521

dərdi/deyərdi." ayəs(n)i bunu açıqlayır.

Bu halda, cəsədin necə basdırılacağını göstərmək üçün qarğanın

göndərilişinin Allaha nisbəti, basdırmanın necə olacağının bilinməsinin

də ONA nisbət edilməsi mənasını verər. Hərçənd qarğa, özünü

göndərənin Allah olduğunun şüurunda deyildi. Eyni şəkildə Hz.

Adəmin (ə.s) oğulu da, düşünmə və öyrənmə qabiliyyətini istiqamətləndirən

bir istiqamətləndiricinin fərqində deyildi. Qarğanın səbəbdənliyinin

və yeri eşelemesinin onun öyrənməsiylə elin idisi, səthi bir baxış

bucağına görə, insana dünya və axirət işləriylə əlaqədar üsulları öyrədən

digər təsadüfü üsullar kimi, təsadüfü bir səbəbdənlik idi.

Ancaq insanı yaradan və həyatdakı hədəflərini reallaşdırmaq

üçün elmi yetkinləşməyə yönəldən uca Allahdır. Uca Allah, kainata

elə bir nizam suveren etmişdir ki bu nizam, məlumat vasitəsilə yetkinləşməyi

tələb edici xüsusiyyətdədir. İnsan kainatın parçalarıyla qurduğu

əlaqələr və qarlılıqlı təsirlər nəticəs(n)i məlumat əldə etmə imkanını tapmaqdadır.

Bu səbəbdən insan, həyatdakı hədəflərini reallaşdırmasına

köməkçi olacaq məlumatı, təhsili kainatdan al/götürər. Qarğanı və başqa

şeyləri göndərərək insanın bir şeylər öyrənməsini təmin edən Allahdır.

O halda O, insanın təlimçisidir.

Bu anlama yaxın ifadələr ehtiva edən bənzər ayələrin sayı çoxdur:

"Allahın sizə ögrettiginden ögreterek yetiştirdiginiz ov itlərinin..."

(Maidə, 4) Bu ayədə uca Allah, insanların bildiklərini və ovçu

heyvanlara öyrətdiklərini, Allahın özlərinə öyrətdiyi şeylər olaraq

xarakterizə edir. Halbuki, o məlumatları ya başqa insanlardan öyrənmişlər

ya da şəxsən özləri düşünərək icad etmişlər. "Allahdan

qorxun, Allah sizə ögretiyor." (Bəqərə, 282) Halbuki onlar elçidən öyrənirdilər.

"Yazıçı Allahın özünə ögrettigi kimi yazmaqdan

qaçınmasın." (Bəqərə, 282) Halbuki bir katib, bildiklərini digər bir katibdən

öyrənər. Lakin bütün bunlar, yaradılış nizamında və universal

planlama çərçivəsində nəzərdə tutulan faktlardır. Bu səbəbdən bunlar

vasitəsilə əldə edilən və insanın yetkinləşməsinə iştirak edən

məlumatı, bu səbəblər vasitəsilə Allah öyrədər. Eynilə bir müəllimin

şagirdlərinə söz və təlqinlə, bir katibin söz və qələmlə bildikle-

522 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

rini öyrətməsi kimi.

Səbəblər dünyasında uca Allahın özünə nisbət etdiyi faktları

bu şəkildə qəbul etmək lazımdır. Çünki onların yaradıcısı Allahdır.

Allah ilə yaratdığı varlıqlar arasında səbəblər iştirak edər. Bunlar, zahiri

funksiyaları etibarilə səbəbdirlər, bir şeyin yaranmasının reallaşmasını

təmin edən alətlərdirlər. Diləsən belə də deyə bilərsən: Bunlar,

varlığı hər istiqamətiylə və hər tərəfiylə səbəblərlə elin idili varlığın şərtləridir.

Söz gelimi, Əmr və Hinddən olma Zeydin yaranmasının şərti,

əvvəlində Əmr və Hin idin olmaları, bunların evlənmələri və

aralarında cinsi birləşmənin olmasıdır. Əks halda, fərz edilən

Zeyd olmayacaq. Görən bir gözlə görmənin şərti, əvvəldən görən

bir gözün olmasıdır. Bənzəri şeylərdə də vəziyyət eynidir.

Bir kimsə, səbəbləri olumsuzlayarak, onları etibarsız edərək Allahı

birlediğini iddia edər, ONun mütləq qüdrətini olumlamak və

acizliyi olumsuzlamak baxımından bunun çox daha təsirli olduğunu

irəli sürsə, bunun yanında, arada səbəblərin varlığının zəruri

olduğunu müdafiə etmənin uca Allahın yaratma barəsində, sanki iradəsiz

imiş kimi, xüsusi bir yol izləmək məcburiyyətində olduğu mənasına

gəldiyini söyləsə, fərqində olmadan özüylə ziddiyyətə düşmüş

olar.

Qısacası, insanların duyğu orqanları vasitəçiliyi ilə bir şəkildə qəbul etdikləri

əşyanın xüsusiyyətlərini onlara öyrədən Allahdır. Allah, bunları

duyğu orqanları vasitəsilə öyrədər. Bunun yanında yerdə və göydə

olan hər şeyi onların xidmətinə təqdim etmişdir: "Göylərdə və yerdə

olan şeyləri, özündən bir lütf olaraq sizə boyun egdirdi."

(Casiyə, 13)

Heç şübhəsiz, bu boyun əydirmə, insanın bir şəkildə onlar üzərində

qənaətdə ol/tapılıb onları həyatdakı hədəflərinə çatmanın və

gözləmələrini reallaşdırmanın vasitəsiləri olaraq istifadə etməsindən

başqa bir şey deyil. Digər bir ifadəylə uca Allah, onlardan faydalansın

deyə, göylərdə və yerdə olan hər şeyi insanın yaranmasıyla

əlaqələndirmişdir. İnsanı da bunlar üzərində necə qənaətdə ol/tapılacağını,

onları necə istifadə edəcəyini və necə vasitəs(n)i əldə edəcəyini kav-

Maidə Surəsi 27-32 ..................................................... 523

rasın, qəbul etsin deyə düşünmə qabiliyyətiylə təchiz etmişdir. Bu çıxarsamamızın

dəlilləri bu ayələrdir: "Görmədinmi Allah, yerdəkiləri

və əmriylə, dənizdə axıb gedən gəmiləri sizin buyrugunuza verdi."

(Həcc, 65) "...Sizə bineceginiz gəmilər və heyvanlar yaratdı." (Zuxruf,

12) "...Onların və gəmilərin üstündə daşınarsınız." (Mömin, 80) Buna

bənzər daha bir çox ayəs(n)i nümunə göstərmək mümkündür.

Ayələrin ifadə tərzləri son dərəcə maraqlıdır: İnsan istehsalı olan

gəminin varlığı Allaha nisbət edilir. Gəminin və heyvanların etdiyi

daşıma işi də elə. Gəmilərin dənizdə axıb getmələri də ONA

nisbət edilərək zikr edilir. Halbuki, gəmilərin üzmələri doğrudan

dəniz axıntısıyla, küləyin əsməsiylə və ya buxar kimi şeylərlə elin idilidir.

Sonra bütün bunlar, ONdan insanın lehinə bir boyun əydirmə olaraq

adlandırılır. Çünki uca Allahın iradəsinin gəmilər və yerdə

və göydə bənzəri funksiyası daşıyan heyvanlar üzərində bir növ suverenliyi

vardır, onları nəzərdə tutulan hədəflərə yönəldər.

Qısacası, uca Allah, insana qəbul etdiyi şeylər üzərində düşünmə qabiliyyətini

bəxş etmişdir, ki o bu düşüncəsi vasitəsilə özü üçün

nəzərdə tutulan yetkinləşmə hədəfinə yönələr. Varlıqlar aləmindəki faktlara

bağlı nəzəri məlumatları yəni, nəzəri və kəsbi məlumatları səbəbiylə

bu nəzərdə tutulan məqsədləri reallaşdırma səyi içinə girər. Uca Allah

bir ayədə belə buyurur: "Sizə eşitmə, gözlər və könüllər

verdi ki şükr edəsiniz." (Nəhl, 78)

Edilməsi və edilməməsi lazım olan şeylərlə elin idili praktik elmlərə

gəlincə, bu sahədə təyin edici olan Allahın ilham etməsidir, qəbul

qabiliyyətinin ya da nəzəri ağılın bu barədə bir fəaliyyəti olmaz.

"Nəfsə və onu formalandırana, ona bozuklugunu və qorunmasını

ilham edənə and olsun ki, nəfsini ucaldan qazanmış, onu alçaldan

də ziyana ugramıştır." (Şəms, 7-10) "Sən yüzünü Allahı birləyici

olaraq dogruca dinə çevir: Allahın yaratma qanununa (fitrət) ki,

insanları ona görə yaratmışdır. Allahın yaratması degiştirilmez.

Işte dogru din odur." (Rum, 30) Bu ayələrdə, edilməsi lazım olanların,

yəni yaxşılığın və edilməməsi lazım olanların, yəni pisliyin bilinməsi,

ilahi ilhamla, yəni Al-lahın ürəyə təlqində ol/tapılmasıyla

524 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

əldə edilən bir vəziyyət olaraq qiymətləndirilmişdir.

Bu səbəbdən insanın əldə etdiyi məlumatlar, ilahi yol göstəriciliyin

əks olunması və ilahi yol göstəriciliklə reallaşmışdır. Ancaq bunların

də növ olaraq fərqlilik ifadə etdiklərini görürük. Əşyanın xarici

xüsusiyyətləri söz mövzusu olduğunda uca Allahın, bunları öyrənmə

barəsində insanı yönəltdiyi yol, qəbul etmə qabiliyyətidir. Tümeldüşünsel

məlumatlar söz mövzusu olduğunda, bunlara çatmanın yolu,

ilahi hədiyyə və boyun əydirmədiyər. Eyni zamanda qəbul qabiliyyətinin də

funksional olması, bu vəziyyəti olumsuzlamaz ya da insan, bu məzmunda

heç bir şəkildə ilahi boyun əydirmədən müstağni olmaz. Saleh

ya da fasit əməllərlə, təqva və günahla elin idili praktik elmlərə

gəlincə; bunun yolu ilahi ilhamdır, ürəklərə təlqin etməsidir, fitrət

qapısını açmasıdır.

Özü etibarilə ilhama söykən/dözən üçüncü qisimin funksional olaraq

müvəffəqiyyətli olması və gözlənilən nəticələri verməsi, ikinci qisimin saleh

oluşuna, doğru və tutarlı bir zəminə söykən/dözməsinə bağlıdır. Necə ki

ağılın doğru və tutarlı bir fəaliyyət göstərməsi də insanın təqva və

fitri dini baxımından dümdüz bir xəttdə hərəkət etməsinə bağlıdır.

Uca Allah, mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurur: "Sagduyu sahiblərindən

başqası düşünüb ögüt al/götürməz." (Al/götürü Imran, 7) "Allaha yönələndən

başqası ibrət götürməz." (Mömin, 13) "Könüllərini və gözlərini

tərs çevirərik, ilkin ona inanmadıqları kimi." (Ən'am, 110) "Nəfsini

aşagılık edən beyinsizdən başqa, kim İbrahim dinindən üz çevirər?"

(Bəqərə, 130) Demək istənir ki, ağılını ifsat edib, onu normal

xəttindən sapdıranlardan başqası fitrətin tələb etdiyi hərəkətləri

etməkdən qaçınmaz.

Ağıl ilə təqva arasındakı bu tələb ediciliyi praktikada da müşahidə etmək

mümkündür. Heç şübhəsiz, insanın nəzəri gücündə bir anormallıq

varsa haqqı haqq olaraq, qərbli də batil olaraq

qəbul edə bilməz. Bu baxımdan haqqa sarılmanın və batildən qaçınmanın

lazımlılığını da sezinləyə bilməz, uca Allah tərəfindən bu istiqamətdən

bir ilhama da həmsöhbət ola bilməz. Sözgəlişi, dünya həyatının

kənarında bir həyatın olduğuna inanmayan bir kimsə, axirət həyatı

Maidə Surəsi 27-32 ................................................................ 525

baxımından ən yaxşı azuqə mövqeyində olan dini təqva duyğusunun ilham

edilməsini qəbul edə bilməz.

Eyni şəkildə, insanın fitri dini pozular və dini təqva duyğusuyla

bəslənməzsə, şəhvət (cazibədar güc) qəzəb (itələyici güc), sevgi və ya nifrət

kimi daxili qəbul güclərinin tarazlığı pozular. Bu güclərin arasındakı

tarazlıq vəziyyətinin pozulmasıyla birlikdə, nəzəri anlayışa gücü, istənən

səviyyədə bir funksionallıq görməz.

Quranın, insanlar arasında dini məlumatları yayma və onlara faydalı

məlumatı öyrətmə məqsədinə istiqamətli şərhləri bu tərzdə davam

edər. Bu məzmunda məlumatları əldə etmək üçün diqqətə çarpanlaşdırdığı

üsulları əsas al/götürər. Söz gelimi, qəbul edilməyə əlverişli xüsusiyyətlərə

sahib faktlar, ünsürlər söz mövzusu olduğunda, açıq bir ifadəylə duyğu

orqanlarına xitab edər. məsələn, "Görmedinmi?, Görmürlər

mı?, Gördünüzmü?, Görməzsinizmi?" kimi ifadələr ehtiva edən ayələri

buna nümunə göstərə bilərik.

Maddi tümel faktlarla elin idili ağılı-mücərrəd tümel faktlar ya da fizika

aləminin sonrası söz mövzusu olduğunda, duyul/eşidilər baxımından maddə

və maddi ətrafın xaricində qeybi faktlar belə olsalar, ağılın funksiyas(n)ı

qəti təyin edici görülər. Dünya və axirət həyatına bağlı faktları

ehtiva edən ayələrin ümumisini buna nümunə göstərə bilərik. Bu kimi ayələrdə,

xüsusilə "ağladan bir qövm üçün...", "Düşünən bir qövm üçün...",

"Xatırlayan bir qövm üçün..." və "dərin qavrayış sahibi bir

qövm üçün..." kimi ifadələrə yer verilər.

Əməl, təqva və günahlar məzmununda xeyr, şər, fayda və zərər

kimi faktlarla elin idili praktik mülahizələr söz mövzusu olduğunda, bu

səfər ilahi ilham əsas alınar. İnsanın daxili ilham qəbul etməsini xatırladıcı

faktlara diqqət çəkilər. "Bu, sizin üçün daha xeyirlidir...", "Onun

ürəyi günah-qar/qazancdır.", "O ikisində günah vardır.", "Günah və

haqsız yerə əzmədir.", "Allah hidayət verməz..." kimi ifadələr əhatə edən

ayələri buna nümunə göstərə bilərik. Heç şübhəsiz bu təsbitimiz,

üzərində dayanıb düşünməyə dəyərdir.

Bu təsbitdən hərəkətlə əvvəlcə bunu anlayırıq: Qurani Kərim,

duyğu orqanlarının qəbul etməsini və təcrübəs(n)i əsas sahələrin

526......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

üsullarını səhv tapar. Bunlar, elmi araşdırmalarda, tam ağılın

mühakimələrini olumsuzlarlar. Quranın şərhlərində əvvəlcə

əhəmiyyət uca Allahın birliyinə, yəni tövhid qanununa verilər. Sonra açıqlanan

və insanlara təqdim edilən bütün gerçək məlumatlar bu təmələ söykənilər.

Bilindiyi kimi, duyğu orqanlarının qəbul etmə tutumundan ən/en

uzaq məsələlərdən biri də tövhiddir. Maddi faktlardan uzaq və tam

ağılın mühakimələriylə elin idilidir.

Quran, söz mövzusu gerçək məlumatların fitrət mənşəli olduqlarını

ıqlayar: "Sən yüzünü, Allahı birləyici olaraq dogruca dinə çevir:

Allahın yaratma qanununa (fitrətə) ki, insanları ona görə yaratmışdır."

(Rum, 130) Buna görə, insan yaradılışı, bu cür məlumat və qavrayışlara

qaynaqlıq edən bir yaranma şəklidir. Yaradılışının dəyişməsinin

bir mənas(n)ı yoxdur; əlbəttə şəxsən dəyişmə də bir yaratma və

var etmə olsa o başqa. Mütləq olaraq var etməyi dəyişdirmək,

yəni mövcud olan hökmü etibarsız etmək və ləğv etmək təsəvvür ediləcək

bir məna deyil. İnsanın buna gücü çatmaz; fitrətinə

yerləşdirilən məlumatları ləğv edə bilməz və həyat üçün fitrətin qəti yolundan

başqa bir yol izləyə bilməz.

Praktik həyatda, fitrətin hökmlərindən sapma olaraq müşahidə edilən

vəziyyətlər, fitrətin hökmlərinin ləğv edilməsi mənasına

gəlməzlər; əksinə hökmlərin və lazım olduğu kimi və lazım olan yerlərdə

istifadə edilməməsi olaraq qiymətləndirilməlidirlər. Eynilə bir atıcının, atışı

əsnasında hədəfi tutdurmaması kimi. Heç şübhəsiz atış aləti və

digər vəsaitlər, öz təbiətləri gərəyi isabət etmə xüsusiyyətinə sahib

qılınmışlar. Lakin bunların istifadəsində yanılmalar, hədəfdən

sapdıra bilər onları. Bıçaq, mişar, matqab və iynə kimi alətlər bir

mühərrikə səhv monte edilsələr, kəsmə, deşmə və biçmə kimi fitri

funksiyalarını görərlər; amma istənən şəkildə deyil. Bunların fitri funksiyalarından

sapmalarına gəlincə; söz gelimi, mişar ilə tikiş edilməsi,

mişarın iynə kimi istifadə edilməsi, tikişin bıçkı halına gətirilməsi,

işdə bu, qeyri-mümkündür.

Bəzi qrupların elmi üsullarının doğruluğunu sübut etmək

üçün irəli sürdükləri dəlillərin ümumisi üzərində düşünüldüyü zaman

Maidə Surəsi 27-32 ...................................................... 527

bütün bunlar açıq bir şəkildə ortaya çıxar. Məsələn deyirlər ki: Tam

ağılı araşdırmalarda və duyğu orqanlarının qəbul etmə sahələrindən

uzaq irəliyə çıxardarın bileşiminden ibarət olan müqayisələrdə yanılma payı

çox olar. Tam ağılı məsələlərə bağlı ixtilafların çoxluğu da bunu

göstərər. İnsanın içinə sinmediği üçün bunlara güvənməmək lazımdır.

Yenə bəziləri konkret qəbul və təcrübə üsullarının doğruluğunu

sübut etmək üçün deyirlər ki: Qəbul etmə, zəruri olaraq əşyanın xüsusiyyətlərini

qavramağı təmin edən bir alət mövqesindədir. Xüsusi şərtləriylə

birlikdə hər hansı bir objede bir əlamət qəbul edilər, sonra bu əlamət,

söz mövzusu şərtlərlə birlikdə eyni objede təkrar təkrar müşahidə edilsə,

hər dəfə, əvvəlki müşahidəyə görə bir faralılıq və ayrıtlık

müşahidə edilməzsə, bu, objenin xüsusiyyətidir, təsadüfü bir elin idi deyil.

Çünki təsadüf qəti olaraq davamlılıq göstərməz.

Yuxarıda təqdim edilən iki dəlil, görüldüyü kimi, duyğu orqanlarının

qəbuluna və təcrübəyə söykən/dözmənin zəruriliyini və tam ağılın üsulundan

uzaq dayanmanın lazımlılığını sübut etmə məqsədinə istiqamətlidir.

Bununla birlikdə, hər iki dəlildə də əsas alınan mülahizələr, qəbul

və təcrübə xarici ağılı mülahizələrdir. Sonra da, bu ağılı mülahizələrə söykən/dözərək,

ağılı mülahizələri əsas alan/sahə yanaşmaları etibarsız etmə

səyi içinə girmişlər. Dedik ya: Fitrət, qəti olaraq ləğv

edilə bilməz. Yalnız insan, fitrəti istifadə etmədə səhv edər! Bu

qiymətləndirmə də buna bağlı bir nümunədir.

Bundan daha da pisi, qanuni hökmlərin və qüvvəyə qoyulan

qanunların təyin olunmasında təcrübəm/təcrübə əsaslı bir üsulun izlənilməsidir.

Məsələn bir hökm qoyular və bu hökm insanlar arasında

tətbiq olunaraq, statistik və ya başqa bir göndər, bu hökmün yaxşı

nəticələndirərinin olub olmadığı sınanar. Əgər tətbiq olunduğu sahələrdə,

ümumiyyətlə yaxşı nəticələndirər alınsa, dəyişməz, uyğun gəlilməsi zəruri bir

qanun halına gətirilər. Əks halda, bu hökm bir tərəfə buraxılar, yeni

bir hökmün sınanmasına gi-rişilir. Müqayisə və istehsan yoluyla hökm

təyin etmək də ən az bunun qədər səhvli və pis bir üsul-528 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

dir. 1

Quran, bu qiymətləndirmələrin və anlayışların bütününü səhv

sayar, etibarsız edər və şəriət daxilində qoyulan hökmlərin

ıq-aşkar və fitrət mənşəli olduqlarını ortaya qoyar. Qurana görə,

ümumiyyətlə təqva və günah faktları ilahi ilham mənşəli məlumatlardır.

Bunların detallarınınsa vəhy kanalıyla öyrənilməsi lazımdır. Uca

Allah belə buyurur: "Bilmedigin bir şeyin ardına düşmə." (Isra,

36) "Şeytanın addımlarını izləməyin." (Bəqərə, 168)

Quran, fitrət qanunuyla uyğun olaraq qoyulan şəriəti "haqq" deyə adlandırar.

Məsələn belə buyurar: "...Bərabərlərində, insanların

an-laşmazlıga düşdükləri şeylər mövzusunda, aralarında hökm

vermək üzrə haqq kitabları endirdi." (Bəqərə, 213) "Zənn isə haqqdan

heç bir gerçək qazandırmaz." (Nəcm, 28) Necə qazandırsın ki, zənnə

təbii/tabe olma vəziyyətində, hər vaxt üçün pozğunluq olan qərblin

qucağına düşmə təhlükəsi vardır?! Necə ki belə buyurar: "Haqqdan

sonra pozğunluqdan başqa nə var?" (Yunus, 32) Yenə belə buyurmuşdur:

"Allah saptırdıgını yola gətirməz." (Nəhl, 37) Yəni, pozğunluq insanı

xeyirə və xoşbəxtliyə çatdırmağa əlverişli bir yol deyil.

Bu səbəbdən haqqa çatmaq məqsədiylə qərbli, ədalət təmin etmək adına

zülmü, gözəlliyi əldə etmək üçün pisliyi, təqva duyğusuna sahib

olmaq uğruna günahı bir yol olaraq izləyən kimsə, səhv bir yola

girmişdir.

Ayrıca yeni başdan, özbaşına qanun qoymağa, qanun icad

etməyə cəhd etmişdir ki, insanın qətiliklə belə bir səlahiyyəti yoxdur.

Əgər belə bir şey mümkün olsaydı, zidd şeylərin xüsusiyyətləri əsasında

pratize edilmə imkanını tapardı. Bir-birinə zidd olan şeylər, yek digərinin

funksiyasını və fəaliyyətini yerinə yetirmə missiyasını icra edərdi.

Qurani Kərim, elmi-fikri üsulu ləğv etməyi, fitri

məntiqi bir tərəfə buraxmağı əsas alan/sahə "xatırlama" üsulunu da keçər-

-------

1- Fiqh elmi məzmununda müqayisə, istehsan və fakihlik hissi dediyimiz faktlar,

yeni başdan hökm qoymanın deyil, ilahi hökmləri ortaya çıxarmanın üsullarıdır. Və bunlar üsulu fiqh elminin sahəsinə girərlər.

Maidə Surəsi 27-32 ................................................................ 529

siz sayar. Ki daha əvvəl buna toxunduq.

Eyni şəkildə Quran, insanlar baxımından, Allah qorxusuyla at

başı getməyən düşüncəni də təhlükəli qəbul edər. Bu mövzuda da

ümumi bir şərhə daha əvvəl yer verdik. Buna görə, Quranın

dini qanunları öyrədərkən, açıqladığı hökmləri əxlaqi fəzilətlərlə

və tərifə dəyər xüsusiyyətlərlə dəstəklədiyini görərik. Quranın bunu

edərkən güddüyü məqsəd, söz mövzusu əxlaqi fəzilətləri və tərifə

dəyər xüsusiyyətləri xatırladaraq insanın iç dünyasındakı təqva duyğusunu

oyandırmaq, beləcə hökmün başa düşülməsi və dərin qavranması

barəsində insanı möhkəmləndirməkdir. Bunun nümunələrini aşağıdakı

ayələrdə görmək mümkündür:

"Qadınları boşadıgınız zaman gözləmə müddətlərini bitirdilərmi,

bir-birləriylə bilinən bir şəkildə razılaşdıqları təqdirdə, özlərini

ko-calarına evləndirmələrinə mane olmayın. Işte içinizdə Allaha

və a-hiret gününə inanan kimsəyə bununla ögüt verilər. Bu sizin

üçün daha yaxşı və daha təmizdir. Allah bilər də siz bilməzsiniz." (Bəqərə,

232), "Fitinə qalxmayıncaya və din tək Allahın olana

qədər onlarla döyüşün. Eger imtina etsələr, artıq zalımlardan başqasına

qarşı düşmənlik yoxdur." (Bəqərə, 193), "Namazı et. Çünki

namaz, pis və igrenç şeylərdən daşınmağa çağırar. Əlbəttə Allahı xatırlamaq

daha böyükdür. Allah nə yaptıgınızı bilər." (Ənkəbut, 45)

"Bundan ötəri İsrailoğullarına belə yazdıq: Kim, bir cana və ya yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa qarşılıq olmadan bir canı öldürsə,

bütün insanları öldürmüş kimidir. Kim də onu diriltsə, bütün insanları

diriltmiş kimi olar." Mecma-ul Bəyan təfsirində "el-ecl"in "cinayət"

mənasını verdiyi ifadə edilər. Ragıp əl-Isfehani də əl-Tədris planı adlı əsərində

şöylr deyər: "əl-Ecl", sonradan olmasından qorxulan cinayət

deməkdir. Bu səbəbdən hər "ecl" cinayət, amma hər cinayət "ecl" deyil.

Ərəblər: "Fealtu zali-ke min eclihi" (Bunu onun üçün etdim)

deyərlər." Tədris planıdan alınan götürmə burada sona çatdı.

Daha sonra bu söz, bir şeyin səbəbi mənasında istifadə edilmişdir.

Ərəblər, "Min ecli həmçinin" deyərlər. Yəni, filan şey, mənim hərəkətimin

səbəbidir. Bəlkə də bu sözün səbəb mənasında qulla-

530 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

nılması, ilk dəfə cinayət və cinayət/günah mövzularıyla elin idili olaraq söz mövzusu

olmuşdur. Eynilə, "Esae fulanun və min ecli zalike eddebtuhu biddarb=

Filan adam pislik etdi. Mən də onu tərbiyə etmək üçün

döydüm" deməmiz kimi. Yəni, mənim onu döyməm, onun işlədiyi

cinayət/günahdan, qəbahətdən -ki, etdiyi pislikdir- qaynaqlanır. Ya da, işlədiyi

pislik olan cinayət/günahdan irəli gəlir. Daha sonra qeydsiz olaraq

səbəb mənasında istifadə edilmiş və "Ezuruke min ecli hubbi ləkə və

li-ecli hubbi leke=Seni sevdiyimdən və səni sevdiyim üçün səni ziyarət

edirəm" kimi ifadələrdə iştirak etməyə başlamışdır.

ifadənin axışından aydın olduğu qədəriylə, "Bundan ötəri..."

ifadəsiylə, əvvəlki ayələrdə izah edilən Adəmin iki oğulunun

hekayəsinə işarə edilir. Demək istənir ki, bu qorxunc hadisənin

meydana gəlmiş olması, İsrailoğullarına bunları, bunları

yazmamıza səbəb oldu. Bəzilərinə görə, "Bundan ötəri..." ifadəsi,

əvvəlki ayədə keçən "və beləcə biş-man olanlardan oldu."

ifadəsiylə elin idilidir. Yəni, bu, onun peşmanlığına səbəb oldu. Bu

qiymətləndirmə, "Allah sizə ayələri belə açıqlayır ki, düşünəsiniz.

Dünya və axirət haqqında. Və sənə yetimlərdən soruşurlar."

(Bəqərə, 219- 220) ayələrində nümunəs(n)i olduğu kimi, öz içində çox

də uzaq deyil. [Bu ayənin başlanğıcında iştirak edən "fididinə velahireti=

dünya və axirət haqqında" ifadəsi əvvəlki ayənin sonundakı

"tetefekkerune=düşünesiniz" ifadəsiylə elin idilidir.] Lakin bunun üçün,

"İsrailogullarına belə yazdıq..." ifadəsinin sözün girişi olması

lazımdır ki, Quranın ifadə tərzinin diqqətə çarpan xüsusiyyəti, az əvvəl yer verdiyimiz

Bəqərə surəsindəki əlaqədar ayədə və bənzərlərində olduğu

kimi, bu cür ifadələri başlanğıc "vav"ı (vavı istinaf) ilə başlatmasıdır.

"Bundan ötəri..." ifadəsinin, Adəmin iki oğulunun hekayəsinə

işarə ediş şəklinə gəlincə, bu hekayə, insan növünün xarakteristika

bir xüsusiyyətinin, hevaya və əllərində olmayan xüsusiyyətləri səbəbindən

insanlara kin saxlamaqdan ibarət olan həsəd duyğusuna təbii/tabe olmaq

olduğunu göstərir. Işte bu xüsusiyyət, ən sadə bir məsələdə insanı,

uca Rəblik mövqesinə qarşı çıxmağa, yaradılışın məqsədini bir

Maidə Surəsi 27-32 .................................................... 531

kənara buraxmağa yönəldə bilər. Öz həmcinsini, hətta öz qardaşını

öldürməyə itələyə bilər.

Heç şübhəsiz insanlar, tək-tək bir növün fərdləri, bir

gerçəyin fərdləridirlər. Bütün fərdlər insanlıq adına neyə sahibsələr,

bir dənəsi də eynisinə malikdir. İnsanlığın bütünü, fərdlərin

bir-bir daşıdıqları xüsusiyyətləri daşıyar. Uca Allah, fərdləri yaratmaqla,

qurşaqları çoxaltmaqla, xüsusiyyəti yalnız kiçik bir zaman dilimində

yaşamaq olan bu gerçəyin qalıcı olmasını diləmişdir. Bu

gerçəyin davamlılığını istəmişdir. Belə ki, sonradan gələnlər, əvvəldən

gələnlərə çatsın və Allahın ərzində ONA ibadət edilsən.

Bu səbəbdən, öldürmə yoluyla bir insan fərdini yox etmək, yaradılış

sistemini pozmaq və uca Allahın insanlıq üçün nəzərdə tutduğu

məqsədi etibarsız etməkdir. Yaradılış sistemi və insan yaranmasının

məqsədi isə, fərdlərin çoxalması və qurşaqların bir-birlərinin yerini

al/götürməsiylə qalıcılıq təmin edər. Necə ki Adəmin maktul oğulu da qardaşına

xitab edərkən bu gerçəyə işarə etmişdir: "Mən səni öldürmək

üçün sənə əlimi uzadacaq degilim. Çünki mən aləmlərin Rəbbi

olan Allahdan qorxaram." Adəmin maktul oğulu bu sözüylə, haqsız

yerə adam öldürmənin rubu-biyetle döyüşmək mənasını verdiyinə

işarə etmişdir.

İnsan, sadə bir səbəbdən ötəri zülm işləyəcək tıynette olduğu

üçün onun bu tıynete söykənən olaraq işlədiyi günahlandırar/cinayətlər, gerçək mənada

rubu-biyetin suverenliyinin və insanlığın ümumi yaradılış məqsədinin

ğvi olaraq şərh olunmuşdur. Bu ayədən əvvəl uca Allah-

'ın işarə etdiyi kimi, İsrailoğullarının xarakteristika xüsusiyyətləri arasında

qısqanclıq, qürur, hə-vaya təbii/tabe olma və haqqı inkar etmək kimi

mənfi xüsusiyyətlər iştirak edir. Necə ki bununla əlaqədar hekayələri əvvəl

izah etmişdi. Buna görə uca Allah onlara, bu qorxunc zülmün gerçək

mahiyyətini və ifadə etdiyi mənas(n)ı böyük bir etinayla izah etdi. Bu

məzmunda, bir insanı öldürmənin, qatında bütün insanları öldürmək

qədər ağır bir cinayət/günah, buna qarşılıq bir insanı diriltmənin, qatında

bütün insanları diriltmək qədər böyük bir yaxşılıq olduğunu vurğuladı.

Bu hökmün bu şəkildə İsrailoğullarına yazılması, hər nə qədər

532 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

sanksiya gücü olan bir qanuni öhdəçilik xüsusiyyətinə sahib olmasa

də, mövqe və yanaşma etibarilə qanuni baxımdan ağırlaşdırma xüsusiyyətindən

də tamamilə uzaq deyil. Dünya və axirətdə ilahi qəzəb və

hirsi tələb edici bir funksiyasının olduğuna, beləcə işarə edilmiş olur.

Yekunlaşdıracaq olsaq, cümlənin ifadə etdiyi məna budur: İnsan,

ən sadə bir səbəbdən ötəri beləsinə qorxunc bir zülmü əməliyyata/işləmə

xarakterinə sahib olduğundan və İsrailoğullarının xarakteristika xüsusiyyətləri

də bilindiyindən, onlara bir cana qıymanın mahiyyətini açıqladıq

ki, adam öldürmədə həddindən artıq getməkdən qaçınsınlar. Bu məqsədlə

elçilərimiz onlara açıq-aşkar sənədlər gətirdilər, lakin onlar bundan

sonra da yer üzündə həddindən artıq tutumlarını davam etdirdilər.

"Kim, bir cana və ya yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa qarşılıq

olmadan bir canı öldürsə, bütün insanları öldürmüş kimidir."

ifadəsində uca Allah, bir cana qarşılıq olaraq birini öldürməyi,

yəni qisası ümumi mühakimənin xaricində tutmuşdur. Ki qisası nəzərdə tutan

hökmü ehtiva edən ayə budur: "Öldürmədə qisas sizə fərz qılındı."

(Bəqərə, 178) Yenə yer üzündə təxribatçılıq etmənin qarşılığı olaraq

birini öldürmək də istisna edilmişdir. Buna bağlı hökmə də bu

ayə işarə etməkdədir: "Allah və Elçisiylə döyüşənlərin və yer üzündə

təxribatçılıq etməyə çalışanların cəzası..." (Maidə, 33)

"Keennema=gibidir" ifadəsiylə diqqət çəkilən mövqeyə gəlincə,

bunu yuxarıda belə açıqladıq: Fərd olaraq insanın yaşayan və ölən

bir fakt olaraq daşıdığı həqiqəti, insanlıq da daşımaqdadır.

Çünki insanlıq, fərdləriylə, qisimləriylə və tamamilə bir tək həqiqətdən

ibarətdir. Bu baxımdan bir tək adamla, bir çox adam arasında

hər hansı bir fərq yoxdur. Beləliklə, bir tək insanı öldürmək, bütün

insanları öldürmək; eyni şəkildə bir tək insanı diriltmək də bütün bir

insanlıq növünü diriltmək mövqesindədir. Ayəs(n)i kərimənin üzərində

dayandığı xüsus da budur.

Bu ayələ əlaqədar olaraq iki problem qarşıya qoyulmuşdur. Birincisi:

Bütün insanları öldürməyi, bir insanı öldürmə mövqesinə sadələşdirmə,

məqsədin çürüdülməsinə gətirib çıxarar. Çünki məqsəd, adam öldür-

Maidə Surəsi 27-32 ...................................................... 533

sperman günah və təsir baxımından əhəmiyyətini və böyüklüyünü vurğulamaqdır.

Bunun təbii gərəyi də, öldürülən kəslərin sayı artdıqca

əhəmiyyətin də artmasıdır. Bir adamın öldürülməsini, hər kəsin öldürülməsi

kimi qəbul etmək, birdən çox öldürmələrin qarşılığının olmamasını,

müsbət bir cəzanın olmamasını tələb edir. Çünki bir adam on

adamı öldürsə, bu öldürülənlərin bir dənəsinin öldürülməsi, hər kəsin

öldürülməsi mənasını verər. Bu vəziyyətdə, geriyə qalanlara qarşılıq

ola biləcək bir dəyər qalmaz.

"On adamı öldürmək, on dəfə hər kəsi öldürmək kimidir. Hər kəsi

öldürmək də, hər kəs qədər hər kəsi öldürmək kimidir." deməklə

yuxarıdakı problemi həll etmiş olmarıq. Çünki bu qiymətləndirmə,

cəzanın sayının dözməsinə dönükdür. Halbuki, problemin ifadəsi

üçün istifadə edilən üslubdan bunu anlamamız mümkün deyil. Qaldı

ki, hər kəs, fərdlərdən meydana gələn bir faktdır. Bu fərdlərin

hər biri də, digər fərdlərlə birlikdə meydana gətirdikləri cəmiyyətə, yəni

hər kəsə bərabərdir. Bu, sonsuza qədər sürər. Bu səbəbdən bu cür bir

bütünün mənas(n)ı olmaz. Çünki özünə aid bir fərdi yoxdur. Fərdsiz

cəmiyyət də düşünülə bilməz.

Kənar yandan uca Allah, "Kim pislik gətirsə, yalnız onun

tayıyla cəzalandırılar." (Ən'am, 160) buyurur.

İkincisi: Bir adamın öldürülməsinin, hər kəsin öldürülməsinə

bərabər olması, bununla söz mövzusu bir adamı da əhatə edən hər kəsin

öldürülməsi nəzərdə tutulsa bu birin, özünün və başqasının cəmiyyətindən

ibarət olan bir cəmiyyətə bərabər olmasını tələb edir ki, belə

bir şey qəti olaraq muhaldir. Əgər belə bir sözlə, söz mövzusu birin

xaricindəki hər kəsin öldürülməsi nəzərdə tutulsa, bunun mənas(n)ı, bir

adamı öldürən kimsə ondan başqa kəsləri öldürmüş kimidir. Ki

bu, bir söz üçün yaraşıq al/götürməz bir mənadır, məqsədi pozucudur. Xüsusilə

zülmün nə böyük bir günah olduğunu vurğulama məqsədinə istiqamətli

bir ifadə baxımından bu vəziyyət daha diqqətə çarpandır. Ayrıca "bütün

insanları öldürmüş kimidir." ifadəsinin, bir istisnaya yer verilmədən

mütləq buraxılmış olması belə bir ehtimalı ortadan qaldırmaqdadır.

534 ................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Sonra belə bir problemin də, "Burada nəzərdə tutulan, cəza baxımından

bərabərlikdir ya da cəzanın qat qat artırılmasıdır." şəklindəki şərhlərlə

ortadan qalxmayacağı da açıqdır.

Bu iki problemə verəcəyimiz cavab budur: "Kim... bir canı öldürsə,

bütün insanları öldürmüş kimidir." ifadəsi, bütün insanların

tək bir insani həqiqət baxımından bir olduqlarına istiqamətli bir

kinayədir. Bu həqiqət məzmununda bir insanla, bütün insanlar birdir.

Bu baxımdan, insanların birində konkretləşən insanlıq gerçəyinə

yönələn bir kimsə, hər kəsdə konkretləşən insanlıq gerçəyinə yönəlmiş

kimidir. Məsələn su, ayrı-ayrı qablara qoyulsa, bu qablardan

birində olan suyu içən kimsə, su içmiş olar. Su olması hasebiyle

suya yönəlmişdir. Bütün qablarda olan su, su olmaq nöqtəsində

suya hər hansı bir iştirak etmiş olmazlar. Bu səbəbdən

bütün suyu içmiş kimidir.

Bu halda, "Kim... bir canı öldürsə..." ifadəsi, bənzətmə

qəlibində bir kinayədir. Bu baxımdan yuxarıdakı iki problem ortadan

qalxmış olarlar. Çünki iki problemin dayağı, bənzətmənin

sadə və ya kinayə xarici olduğu fərziyyəsidir. Buna görə bənzərlik

nöqtəsi, bənzəyənin sayının artmasıyla mütənasib olaraq artar. Bu

səbəblə bu əsnada bir adamla hər kəs bərabər tutulsa, məna pozular

və problem baş göstərər. Eynilə; filan qövmün bir adamı, aslanlardan

bir dənə kimidir. Onlardan bir dənəsi, düşməni qapmaq və cəsur

olmaq baxımından bütünü kimidir, deyilməsi kimi.

"Kim də onu diriltsə, bütün insanları diriltmiş kimi olar." ifadəsinə

gəlincə; bu mövzuda söyləyəcəyimiz, əvvəlki cümlə ilə əlaqədar

sözlərimizdən fərqli olmayacaq. Heç şübhəsiz, ifadədə keçən

"yaşatma" ağıl mütəxəssisinin ədəbiyyatında, boğulmaqda olan birini

qurtarmaq və bir əsiri sərbəst buraxmaq kimi bir mənas(n)ı ifadə edər.

Necə ki uca Allah, bir insanın haqqa yönəldilməsini diriltmə olaraq

xarakterizə etmişdir: "Ölü ikən özünü dirilttigimiz və özünə

insanlar içərisində yürüyebilecegi bir işıq verdigimiz kimsə..."

(Ən'am, 122) Buna görə, bir insanı imana yönəldən kimsə, onu diriltmiş

olar.

Maidə Surəsi 27-32 ...................................................... 535


Yüklə 1,42 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   70




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin