Nisa Surəsi 77-80
(nəhayət) onu öldürdü və beləcə ziyana u
Yüklə 1,42 Mb.
|
|
(nəhayət) onu öldürdü və beləcə ziyana uğrayanlardan oldu." Ragıp elIsfahani "əl-Tədris planı" adlı əsərində belə deyər: "et-Tavı" sözü, boyun əymək, bağlanmaq deməkdir. Bunun əleyhdarı "əl-kurhu" istəməmək, meyl göstərməməkdir. "Taət" də "tavı" kimidir; lakin daha çox, əmr edilənlərə uyğun gəlmə, çəkilən çərçivələrdə hərəkət etmə mənasında istifadə edilər. Bu səbəbdən, "Nəfsi... ona boyun egdi." ifadəsi, nəfsi onun üçün səbəblər hazırladı, nəfsi ona istəyərək ram oldu, Maidə Surəsi 27-32 ......................................................... 515 bağlandı kimi bir məna daşımaqdadır. "Tavvaat" sözü, "etaet" hərəkətindən daha gözəl mənas(n)ı ifadə edicidir. Ərəblər, "Tavvaat lehi nef-suhu" (nəfsi onu itələdi) ifadəsini, "Teebbet an həmçinin nefsuhu" (nəfsi filan şeyi qəbul etməkdən qaçındı.) ifadəsinin qarşılığı olaraq istifadə edərlər." Tədris planıdan köçürülən xülasə götürmə burada sona çatdı. Əslində "tavvaat" sözü, boyun əymək və təklifdə ol/tapılmaq anlamını əhatə edir, demək istəmir. Onun demək istədiyi, "et/ət-tatvi'" qəlibinin tədriciliyə dəlalət etməsidir. Itaatin bir dəfə meydana gələ dəlalət etməsi kimi. Necə ki if'al və tef'il qəlibləri ümumiyyətlə, bu mənas(n)ı ifadə edərlər. Buna görə, ayədə keçən "et/ət-tatvi" sözü, vəsvəsələr və pıçıldamalar nəticəs(n)i nəfsi tədrici olaraq istənən hərəkəti işləməyə yönəltmək mənasını verər. Beləcə nəfs, davamlı təlqinlər nəticəs(n)i istəyə bağlı olaraq boyun əyib, əskiksiz bir itaət reallaşdırmış olar. Bu səbəbdən belə bir məna əldə edirik: Nəfsi ona boyun əydi, əmrinə peyk. Qardaşını öldürmə barəsində tədrici olaraq istəyini qəbul etdi. Bu baxımdan, "qardaşını öldürmə" ifadəsi, əmr edilən şeyin, əmrin yerinə qoyulmasına bir nümunə meydana gətirməkdədir. Necə ki "filan şeyə istiqamətli əmrə peyk" yerinə, "filan şeyə peyk." ifadəsi istifadə edilməkdədir. Bəziləri, "tavvaat" sözü "bəzədi, cazibədar etdi." mənasını verər; bu səbəbdən, "qardaşını öldürmə" ifadəsi, cümlə içində "mefili bih" mövqesindədir, demişlər. Digər bəzilərinə görə də, söz "tavaat" mənasındadır. Yəni qardaşını öldürmə barəsində nəfsi ona itaət etdi. Bu səbəbdən, "öldürmə" sözünün orijinalı [qətlə], cer hərfinin hazfedilmesi səbəbindən mansuptur. Ayənin mənas(n)ı buna görə açıqdır. Bəziləri, "ziyana ugrayanlardan oldu." ifadəsinin orijinalında keçən "esbahe" hərəkətindən hərəkətlə, onun qardaşını gecə öldürdüyünü söyləmişlər. Ancaq deyildiyi kimi "esbaha" səhərlədi, "əmsə" akşamladının əleyhdarı olaraq etimoloji quruluşu etibarilə belə bir məna ifadə edir olsa da Ərəb ənənəsində bu söz, etimoloji əsli göz ardı edilərək "sare=oldu" mənasında istifadə edilər. 516 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5 Quranda buna bağlı bir çox nümunə göstərə bilərik: "ONun nemətiylə qardaşlar oldunuz." (Al/götürü Imran, 103), "Içlerinde gizlədiklərinə peşman oldular." (Maidə, 52) Bu səbəbdən bu ayə məzmununda, sözcüyün əsl mənasının nəzərdə tutulduğunu sübut etmənin imkanı yoxdur. "Deyərkən Allah, ona qardaşının cəsədini necə basdıracağını göstərməsi üçün yeri eşeleyen bir qarğa göndərdi." Ayənin orijinalında keçən "yebhesu" hərəkətinin məsdəri olan "əl-bəhsi" sözcüyü, torpaqda bir şeyi axtarmaq mənasını verər. Daha sonra hər cür araşdırma üçün istifadə edilər olmuşdur. Mecma-ul Bəyan təfsirində belə keçər. Yenə ayənin orijinalında keçən "yuvari" hərəkətinin məsdəri olan "əl-muvarat" sözü, örtmək deməkdir. Özünü örtünmə mənasında istifadə edilən "Tevarii" isə, buradan gəlir. "əl-Verə" də bu qabildəndir; bir şeyin sonrası, arxası mənasında istifadə edilər. "əs-Sev'etu", insanın iyrəndiyi çirkin, ayıb şey mənasını verər. "əl-Veyl", həlak deməkdir. "Ya veyleta", həlak anında deyilən bir nidadır. "el-Acz=acizlik, çarəsizlik" yapabilirliğin əleyhdarıdır. Ayənin axışı, qatilin bir müddət, etdiyi işin qarışıqlığıyla tərəddüd etdiyini, başqasının bunu öyrənməsindən çəkindiyini, son/qətilin cəsədinin başqaları tərəfindən görünməməsi üçün necə bir tədbir görəcəyini bilmədiyini göstərir. Nəhayət uca Allah, bir qarğa göndərər də, ona necə davranacağını göstərər. Əgər qarğanın göndəriliş və yeri eşeleyişiyle onun qardaşını öldürüşü eynivaxtlı olsadılar, "Təəssüflər olsun mənə! Bu qarğa qədər olub da qardaşımın cəsədini basdırmaqdan acizəmmi (mən)?" sözünün bir mənas(n)ı qalmazdı. Yenə ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə, qarğa yeri eşeledikten sonra oraya bir şey saxlamış. Çünki ayənin zahiri, qarğanın ona bir şeyin necə saxlanacağını göstərmək istədiyini vurğulamağa istiqamətli idi, necə yeri eşeleyeceğini göstərməyə deyil. Sırf eşelemek də ona bir şeyi necə gizləyəcəyini izah etmək baxımından qeyri-kafi idi. Çünki qatil, hələ primitiv bir düşüncə səviyyəsindəidi. Zehini hələ araşdırma etmə tutumuna çatmamışdı. Belə bir insan, özbaşına aralarında qaçınılmaz bir əlaqə ol/tapılmayan yeri eşeleme hadisəsindən, yerə bir şey saxlama hərəkətinə zehni olaraq Maidə Surəsi 27-32 .................................................... 517 adaptasiya ola bilərmi? Bu səbəbdən, qarğanın yeri eşeledikten sonra oraya bir şey basdırdığını görüncə, basdırma hərəkətinə intiqal edə bilmişdir. Quşlar arasında qarğanın xüsusiyyəti, ovladığı heyvanların və yığdığı taxıl dənələrinin bir qisimini torpağa basdıraraq yığmasıdır. Hərçənd onun kimi torpağı eşeleyen başqa quşlar da vardır; ancaq onlar taxıl dənəsi və soxulcan kimi şeylər axtarmaq üçün bərabər/yoldaşalarlar, bir şeylər saxlamaq üçün deyil. Yuxarıda "liyuriyehu= göstərməsi üçün" hərəkətindəki əvəzliyi "qarğa" ya çevirmiş olmamız, ayənin mənasının tələb etdiyi bir vəziyyətdir. Çün-kü əvəzliyi çevirə biləcəyimiz ən yaxın ad odur. Bununla birlikdə bəziləri, əvəzliyin uca Allaha dönük olduğunu söyləmişlər. Bunun bir qorxusu olmamaqla birlikdə, uzaq bir ehtimal olduğu da görülməkdədir. Hər iki vəziyyətdə də məna doğru olar. "Təəssüflər olsun mənə! Bu qarğa qədər olub da... acizəmmi (mən)?" sözü də, qarğanın bir şeyi gizləmək üçün baş vurduğu üsulun əslində nə qədər sadə olduğunu gördüyü üçün söyləmişdir. Çünki, qarğanın etdiyi kimi yeri eşeledikten sonra, bir şeyi gizləyə biləcəyini görmüşdür. Bunu eşeleme ilə gizləmə arasındakı əlaqənin açıqlığı səbəbindən qəbul etmişdir. Bundan ötəri, daha əvvəl belə bir şeyi ağıl edə bilməmənin kədərini duy/eşitmiş, qardaşının cəsədini basdırmaq üçün bir üsul düşünməyi laqeyd yanaşmış olmaqdan ötəri peşman olmuşdur. Nəhayət, qarğa sayəsində bir şeyi basdırmanın ən yaxın üsulunun yeri eşelemek olduğunu anlamışdır. Bu peşmanlığı bu sözlərindən qəbul edirik: "Təəssüflər olsun mənə! Bu qarğa qədər olub da qardaşımın cəsədini basdırmaqdan aciz əmmi (mən)?" Burada mənfiləyici sual (sualı inkarı) üsuluyla, özüylə nəfsi arasında keçən bir danışma rəvayət edilir. ifadənin bucaqlımı, mənfiləyici bir sual şəklində və belədir: "Sən bu qarğa qədər ola bilmədin ki qardaşının cəsədini gizleyesin?" Cavab da bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: "Xeyr." Sonra bir daha mənfiləyici tərzdə 518 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5 bir sual yönəldilir: "Bu halda nə üçün bunu düşünə bilmədin? Bu qədər açıq bir üsula müraciət etməyi ağıl edə bilmədin? Səbəbsiz yerə bu müddət ərzində özünü bədbəxt etdin?" İşdə bu suala veriləcək bir cavab yoxdur. Bu eyni zamanda bir peşmanlığın ifadəsidir. Peşmanlıq, insana xas ruhi bir təsirlənmədiyər. Içsel bir acı/ağrılı duy/eşitmədiyər. Bir mənfəətin əldən qaçmasına və ya bir zərərin görülməsinə gətirib çıxaracaq şəkildə bəzi səbəblərə sarılmağı laqeyd yanaşdığını müşahidə etməsi nəticəs(n)i insana arıq olan romantik bir vəziyyətdir. Diləsən belə də deyə bilərsən: Peşmanlıq, bəzi imkanlardan faydalanmağı laqeydlik etdiyini xatırlayan insanın təsirlənməsidir. İnsanın içinə düşdüyü bu psixoloji vəziyyət, insanların bilməsini istəmədiyi zülmləri etdiyində tutulduğu vəziyyətdir. Cüzləri arasında möhkəm bir əlaqə olan bir nizam istiqamətində hərəkət edən cəmiyyətin qəbul edə bilməyəcəyi işlərdir. Bu səbəbdən, meydana gəldikləri sırada insanlardan gizlənsələr da/də/dahi, cəmiyyətin olumsuzladığı təsirlərinin çox keçmədən gün yüzünə çıxmaları qaçınılmazdır. Zülm edən günahkar insan, etdiyi zülmün, işlədiyi cinayət/günahın, ictimai nizam tərəfindən mənimsənməsini, daxililəşdirilməsini istər; amma bunun təbii-ictimai nizam tərəfindən mənimsənməsi mümkün deyil. Bu, zəhərli bir yeməyi və ya içkis(n)i yeyib ya da içib, heç bir şey olmadan həzm sistemin tərəfindən həzm edilməsini istəyən bir adamın davranışına bənzər ki, həzm sisteminin söz mövzusu zəhərli yemək və ya içkis(n)i həzm etməsi mümkün deyil. Zəhərli yemək və ya içkinin mədəyə göndərilməsi mümkün olsa da bunun ifadə edilərinin ortaya çıxmasının çaşmaz bir müddəti, aşılmaz bir gözləmə anı/xatirə vardır. Unutma ki Rəbbin müşahidə etmə yerindədir. Bu sırada insan, planlamasının əskikliklərini görər, müşahidə edib nəzarət edə bilmə imkanına sahib olduğu halda lazım olan tədbiri al/götürməmiş olduğunu fərq edər və peşman olar. Geri dönüb birini təmir etsə, bir çatı bağlasa, bir başqası pozulacaq, bir başqa dəlik açılacaq. Allah onu də-nıkların hüzurunda utanc verici bir vəziyyətə salana qədər bu belə davam edər. Bu şərhdən bu nəticəyə Maidə Surəsi 27-32 ......................................................... 519 çatırıq: "və beləcə peşman olanlardan oldu." ifadəsi, qardaşının cəsədini basdırmamaqdan ötəri duy/eşitdiyi peşmanlığa istiqamətli bir işarədir. Onun əslində qardaşını öldürməkdən peşman olduğu da deyilə bilər ki, uzaq bir ehtimal deyil. QƏBUL ETMƏ VƏ DÜŞÜNMƏ ÜZƏRİNƏ Adəmin iki oğulunun həyatının bu kesiti, yəni; "Deyərkən Allah, ona qardaşının cəsədini necə gömecegini göstərməsi üçün yeri eşeleyen bir qarğa göndərdi. 'Təəssüflər olsun mənə! Bu qarğa qədər olub da qardaşımın cəsədini basdırmaqdan acizəmmi mən?' dedi və beləcə peşman olanlardan oldu." ayəs(n)i, növü arasında bir bənzəri ol/tapılmayan tək bir ayədir. Bu ayədə, duyğu orqanlarının hisslərindən faydalanan insanın vəziyyəti konkretləşdirilir. İnsanın, qəbul etmə yoluyla əşyanın xüsusiyyətlərini, xüsusiyyətlərini qavradığı izah edilir. Ardından insanın bu hisslərini, həyata bağlı məqsədlərini reallaşdırmağa istiqamətli düşüncənin vəsaitləri halına gətirdiyi dilə gətirilir. Ki bu, elmi araşdırmaların çatdığı bu nəticəs(n)i haqlı çıxarır: İnsanın sahib olduğu məlumatlar hisslərə və hisslərə söykən/dözər. Və bu, xatırlama və fitri məlumat te-orisini müdafiə edənlərin tezislərinə zidd bir ifadəs(n)i ifadə edər. Bunu bir az daha açacaq olsaq: İnsanı, sahib olduğu məlumat formaları yəni dizayn və mühakimə xüsusiyyətli, tikel və ya tümel olanı, müxtəlif xüsusiyyətlər ifadə edən məlumatları və qavrayışlarıyla birlikdə müşahidə etdiyimiz zaman, insanların ən cahilinin, anlama və düşünmə tutumu baxımından ən zəif belə olsa, bir çox formalara və böyük bir yekun tutan məlumatlara sahib olduğunu görərik. Belə ki bunları az qala/haradasa saymaq mümkün olmayacaq. Daha doğrusu, aləmlərin Rəbbindən başqa kimsə bunların sayını bilə bilməz. Çoxluğuna və statistikaların tutumunu aşmasına baxmayaraq, insanın dünya həyatı boyunca davamlı artdıqları, inkişaf etdikləri də müşahidə edilən bir faktdır. Müddəti geriyə doğru işlətmək mümkün olsa, yavaş yavaş azalıb sonunda sıfıra söykən/dözdüyünü görərik. İnsan, məlumat adına heç bir şeyə sahib olmayan bir varlıq olaraq diqqətə çarpanlaşar. 520 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5 Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "İnsana bilmedigini ögretti." (Ələq, 5) Bu ayədə verilmək istənən mesaj; Allah, insana bilmədiyini öyrədər, bildikləri barəsində isə insanın Allahın təhsilinə ehtiyacı yoxdur, deyil. Çünki bura göz ardı edilə bilməz bir gerçəkdir ki, hansı olursa olsun, insanın sahib olduğu məlumat, yaranmasını yetkinləşdirmə və həyatı çərçivəsində faydalanma müddətində ona yol göstəricilik etmə funksiyasını görər. Təbii xəbərdar edilmələr və təsirlənmələr nəticəs(n)i cansız varlıq növlərinin vardıqları hədəfə, canlı varlıqlar -bu vaxt insan oğulu- da məlumat işıqlığıyla çatar. Bu deməkdir ki məlumat, hidayətin obyektiv qarşılıqlarından biridir. Uca Allah, bir çox ayədə hidayət faktını mütləq olaraq özünə nisbət etmişdir: "Hər şeyə yaradılışını verib sonra onu dogru yola çatdırandır." (Taha, 50), "O ki hər şeyi yaratdı, təşkil etdi. Və O ki hər şeyin miqdarını, formasını təyin edib hədəfini göstərdi." (AL/GÖTÜRə, 2-3) Qəbul etmə və düşünmə yoluyla yol göstərmənin bir növünə işarə edilən bir başqa ayədə də belə buyurulur: "Yaxud qurunun və dənizin qaranlıqları içində sizə yol göstərən kim?" (Nəml, 63) Əvvəlki hissələrdə, "hidayət"in mənasına bağlı bəzi şərhlərə yer vermişdik. Qısacası hər məlumat hidayət və hər hidayət də Allahdan olduğuna görə, insan sahib olduğu bütün məlumatları, Allahın öyrətməsiylə öyrənmişdir. "Allah sizi, heç bir şey bilmediginiz vəziyyətdə analarınızın qarın/arvadın- larından çıxardı; sizə eşitmə, gözlər və könüllər verdi ki şükr edəsiniz." (Nəhl, 78) ayəs(n)i, bu baxımdan, "İnsana bilmedigini ögretti." (Ələq, 5) ayəsinə yaxın bir məna ehtiva etməkdədir. İnsan davranışları və bunlarla əlaqədar Quran ayələri üzərində bərabər/yoldaş zamanlı olaraq dayanıb düşündüyümüz zaman, insanın sahib olduğu nəzəri məlumatların, yəni əşyanın xüsusiyyətlərinə bağlı məlumatların və bunların bir əks olunması olaraq meydana çıxan ağılı bacarıqların başlanğıcı olaraq hiss və qəbuldan qaynaqlandıqlarını görərik. Allah, insana əşyanın xüsusiyyətlərini bu yolla öyrədir. "Deyərkən Allah, ona qardaşının cəsədini necə gömecegini göstərməsi üçün... bir qarğa gön- Maidə Surəsi 27-32 ......................................................... 521 dərdi/deyərdi." ayəs(n)i bunu açıqlayır. Bu halda, cəsədin necə basdırılacağını göstərmək üçün qarğanın göndərilişinin Allaha nisbəti, basdırmanın necə olacağının bilinməsinin də ONA nisbət edilməsi mənasını verər. Hərçənd qarğa, özünü göndərənin Allah olduğunun şüurunda deyildi. Eyni şəkildə Hz. Adəmin (ə.s) oğulu da, düşünmə və öyrənmə qabiliyyətini istiqamətləndirən bir istiqamətləndiricinin fərqində deyildi. Qarğanın səbəbdənliyinin və yeri eşelemesinin onun öyrənməsiylə elin idisi, səthi bir baxış bucağına görə, insana dünya və axirət işləriylə əlaqədar üsulları öyrədən digər təsadüfü üsullar kimi, təsadüfü bir səbəbdənlik idi. Ancaq insanı yaradan və həyatdakı hədəflərini reallaşdırmaq üçün elmi yetkinləşməyə yönəldən uca Allahdır. Uca Allah, kainata elə bir nizam suveren etmişdir ki bu nizam, məlumat vasitəsilə yetkinləşməyi tələb edici xüsusiyyətdədir. İnsan kainatın parçalarıyla qurduğu əlaqələr və qarlılıqlı təsirlər nəticəs(n)i məlumat əldə etmə imkanını tapmaqdadır. Bu səbəbdən insan, həyatdakı hədəflərini reallaşdırmasına köməkçi olacaq məlumatı, təhsili kainatdan al/götürər. Qarğanı və başqa şeyləri göndərərək insanın bir şeylər öyrənməsini təmin edən Allahdır. O halda O, insanın təlimçisidir. Bu anlama yaxın ifadələr ehtiva edən bənzər ayələrin sayı çoxdur: "Allahın sizə ögrettiginden ögreterek yetiştirdiginiz ov itlərinin..." (Maidə, 4) Bu ayədə uca Allah, insanların bildiklərini və ovçu heyvanlara öyrətdiklərini, Allahın özlərinə öyrətdiyi şeylər olaraq xarakterizə edir. Halbuki, o məlumatları ya başqa insanlardan öyrənmişlər ya da şəxsən özləri düşünərək icad etmişlər. "Allahdan qorxun, Allah sizə ögretiyor." (Bəqərə, 282) Halbuki onlar elçidən öyrənirdilər. "Yazıçı Allahın özünə ögrettigi kimi yazmaqdan qaçınmasın." (Bəqərə, 282) Halbuki bir katib, bildiklərini digər bir katibdən öyrənər. Lakin bütün bunlar, yaradılış nizamında və universal planlama çərçivəsində nəzərdə tutulan faktlardır. Bu səbəbdən bunlar vasitəsilə əldə edilən və insanın yetkinləşməsinə iştirak edən məlumatı, bu səbəblər vasitəsilə Allah öyrədər. Eynilə bir müəllimin şagirdlərinə söz və təlqinlə, bir katibin söz və qələmlə bildikle- 522 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5 rini öyrətməsi kimi. Səbəblər dünyasında uca Allahın özünə nisbət etdiyi faktları bu şəkildə qəbul etmək lazımdır. Çünki onların yaradıcısı Allahdır. Allah ilə yaratdığı varlıqlar arasında səbəblər iştirak edər. Bunlar, zahiri funksiyaları etibarilə səbəbdirlər, bir şeyin yaranmasının reallaşmasını təmin edən alətlərdirlər. Diləsən belə də deyə bilərsən: Bunlar, varlığı hər istiqamətiylə və hər tərəfiylə səbəblərlə elin idili varlığın şərtləridir. Söz gelimi, Əmr və Hinddən olma Zeydin yaranmasının şərti, əvvəlində Əmr və Hin idin olmaları, bunların evlənmələri və aralarında cinsi birləşmənin olmasıdır. Əks halda, fərz edilən Zeyd olmayacaq. Görən bir gözlə görmənin şərti, əvvəldən görən bir gözün olmasıdır. Bənzəri şeylərdə də vəziyyət eynidir. Bir kimsə, səbəbləri olumsuzlayarak, onları etibarsız edərək Allahı birlediğini iddia edər, ONun mütləq qüdrətini olumlamak və acizliyi olumsuzlamak baxımından bunun çox daha təsirli olduğunu irəli sürsə, bunun yanında, arada səbəblərin varlığının zəruri olduğunu müdafiə etmənin uca Allahın yaratma barəsində, sanki iradəsiz imiş kimi, xüsusi bir yol izləmək məcburiyyətində olduğu mənasına gəldiyini söyləsə, fərqində olmadan özüylə ziddiyyətə düşmüş olar. Qısacası, insanların duyğu orqanları vasitəçiliyi ilə bir şəkildə qəbul etdikləri əşyanın xüsusiyyətlərini onlara öyrədən Allahdır. Allah, bunları duyğu orqanları vasitəsilə öyrədər. Bunun yanında yerdə və göydə olan hər şeyi onların xidmətinə təqdim etmişdir: "Göylərdə və yerdə olan şeyləri, özündən bir lütf olaraq sizə boyun egdirdi." (Casiyə, 13) Heç şübhəsiz, bu boyun əydirmə, insanın bir şəkildə onlar üzərində qənaətdə ol/tapılıb onları həyatdakı hədəflərinə çatmanın və gözləmələrini reallaşdırmanın vasitəsiləri olaraq istifadə etməsindən başqa bir şey deyil. Digər bir ifadəylə uca Allah, onlardan faydalansın deyə, göylərdə və yerdə olan hər şeyi insanın yaranmasıyla əlaqələndirmişdir. İnsanı da bunlar üzərində necə qənaətdə ol/tapılacağını, onları necə istifadə edəcəyini və necə vasitəs(n)i əldə edəcəyini kav- Maidə Surəsi 27-32 ..................................................... 523 rasın, qəbul etsin deyə düşünmə qabiliyyətiylə təchiz etmişdir. Bu çıxarsamamızın dəlilləri bu ayələrdir: "Görmədinmi Allah, yerdəkiləri və əmriylə, dənizdə axıb gedən gəmiləri sizin buyrugunuza verdi." (Həcc, 65) "...Sizə bineceginiz gəmilər və heyvanlar yaratdı." (Zuxruf, 12) "...Onların və gəmilərin üstündə daşınarsınız." (Mömin, 80) Buna bənzər daha bir çox ayəs(n)i nümunə göstərmək mümkündür. Ayələrin ifadə tərzləri son dərəcə maraqlıdır: İnsan istehsalı olan gəminin varlığı Allaha nisbət edilir. Gəminin və heyvanların etdiyi daşıma işi də elə. Gəmilərin dənizdə axıb getmələri də ONA nisbət edilərək zikr edilir. Halbuki, gəmilərin üzmələri doğrudan dəniz axıntısıyla, küləyin əsməsiylə və ya buxar kimi şeylərlə elin idilidir. Sonra bütün bunlar, ONdan insanın lehinə bir boyun əydirmə olaraq adlandırılır. Çünki uca Allahın iradəsinin gəmilər və yerdə və göydə bənzəri funksiyası daşıyan heyvanlar üzərində bir növ suverenliyi vardır, onları nəzərdə tutulan hədəflərə yönəldər. Qısacası, uca Allah, insana qəbul etdiyi şeylər üzərində düşünmə qabiliyyətini bəxş etmişdir, ki o bu düşüncəsi vasitəsilə özü üçün nəzərdə tutulan yetkinləşmə hədəfinə yönələr. Varlıqlar aləmindəki faktlara bağlı nəzəri məlumatları yəni, nəzəri və kəsbi məlumatları səbəbiylə bu nəzərdə tutulan məqsədləri reallaşdırma səyi içinə girər. Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Sizə eşitmə, gözlər və könüllər verdi ki şükr edəsiniz." (Nəhl, 78) Edilməsi və edilməməsi lazım olan şeylərlə elin idili praktik elmlərə gəlincə, bu sahədə təyin edici olan Allahın ilham etməsidir, qəbul qabiliyyətinin ya da nəzəri ağılın bu barədə bir fəaliyyəti olmaz. "Nəfsə və onu formalandırana, ona bozuklugunu və qorunmasını ilham edənə and olsun ki, nəfsini ucaldan qazanmış, onu alçaldan də ziyana ugramıştır." (Şəms, 7-10) "Sən yüzünü Allahı birləyici olaraq dogruca dinə çevir: Allahın yaratma qanununa (fitrət) ki, insanları ona görə yaratmışdır. Allahın yaratması degiştirilmez. Işte dogru din odur." (Rum, 30) Bu ayələrdə, edilməsi lazım olanların, yəni yaxşılığın və edilməməsi lazım olanların, yəni pisliyin bilinməsi, ilahi ilhamla, yəni Al-lahın ürəyə təlqində ol/tapılmasıyla 524 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5 əldə edilən bir vəziyyət olaraq qiymətləndirilmişdir. Bu səbəbdən insanın əldə etdiyi məlumatlar, ilahi yol göstəriciliyin əks olunması və ilahi yol göstəriciliklə reallaşmışdır. Ancaq bunların də növ olaraq fərqlilik ifadə etdiklərini görürük. Əşyanın xarici xüsusiyyətləri söz mövzusu olduğunda uca Allahın, bunları öyrənmə barəsində insanı yönəltdiyi yol, qəbul etmə qabiliyyətidir. Tümeldüşünsel məlumatlar söz mövzusu olduğunda, bunlara çatmanın yolu, ilahi hədiyyə və boyun əydirmədiyər. Eyni zamanda qəbul qabiliyyətinin də funksional olması, bu vəziyyəti olumsuzlamaz ya da insan, bu məzmunda heç bir şəkildə ilahi boyun əydirmədən müstağni olmaz. Saleh ya da fasit əməllərlə, təqva və günahla elin idili praktik elmlərə gəlincə; bunun yolu ilahi ilhamdır, ürəklərə təlqin etməsidir, fitrət qapısını açmasıdır. Özü etibarilə ilhama söykən/dözən üçüncü qisimin funksional olaraq müvəffəqiyyətli olması və gözlənilən nəticələri verməsi, ikinci qisimin saleh oluşuna, doğru və tutarlı bir zəminə söykən/dözməsinə bağlıdır. Necə ki ağılın doğru və tutarlı bir fəaliyyət göstərməsi də insanın təqva və fitri dini baxımından dümdüz bir xəttdə hərəkət etməsinə bağlıdır. Uca Allah, mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurur: "Sagduyu sahiblərindən başqası düşünüb ögüt al/götürməz." (Al/götürü Imran, 7) "Allaha yönələndən başqası ibrət götürməz." (Mömin, 13) "Könüllərini və gözlərini tərs çevirərik, ilkin ona inanmadıqları kimi." (Ən'am, 110) "Nəfsini aşagılık edən beyinsizdən başqa, kim İbrahim dinindən üz çevirər?" (Bəqərə, 130) Demək istənir ki, ağılını ifsat edib, onu normal xəttindən sapdıranlardan başqası fitrətin tələb etdiyi hərəkətləri etməkdən qaçınmaz. Ağıl ilə təqva arasındakı bu tələb ediciliyi praktikada da müşahidə etmək mümkündür. Heç şübhəsiz, insanın nəzəri gücündə bir anormallıq varsa haqqı haqq olaraq, qərbli də batil olaraq qəbul edə bilməz. Bu baxımdan haqqa sarılmanın və batildən qaçınmanın lazımlılığını da sezinləyə bilməz, uca Allah tərəfindən bu istiqamətdən bir ilhama da həmsöhbət ola bilməz. Sözgəlişi, dünya həyatının kənarında bir həyatın olduğuna inanmayan bir kimsə, axirət həyatı Maidə Surəsi 27-32 ................................................................ 525 baxımından ən yaxşı azuqə mövqeyində olan dini təqva duyğusunun ilham edilməsini qəbul edə bilməz. Eyni şəkildə, insanın fitri dini pozular və dini təqva duyğusuyla bəslənməzsə, şəhvət (cazibədar güc) qəzəb (itələyici güc), sevgi və ya nifrət kimi daxili qəbul güclərinin tarazlığı pozular. Bu güclərin arasındakı tarazlıq vəziyyətinin pozulmasıyla birlikdə, nəzəri anlayışa gücü, istənən səviyyədə bir funksionallıq görməz. Quranın, insanlar arasında dini məlumatları yayma və onlara faydalı məlumatı öyrətmə məqsədinə istiqamətli şərhləri bu tərzdə davam edər. Bu məzmunda məlumatları əldə etmək üçün diqqətə çarpanlaşdırdığı üsulları əsas al/götürər. Söz gelimi, qəbul edilməyə əlverişli xüsusiyyətlərə sahib faktlar, ünsürlər söz mövzusu olduğunda, açıq bir ifadəylə duyğu orqanlarına xitab edər. məsələn, "Görmedinmi?, Görmürlər mı?, Gördünüzmü?, Görməzsinizmi?" kimi ifadələr ehtiva edən ayələri buna nümunə göstərə bilərik. Maddi tümel faktlarla elin idili ağılı-mücərrəd tümel faktlar ya da fizika aləminin sonrası söz mövzusu olduğunda, duyul/eşidilər baxımından maddə və maddi ətrafın xaricində qeybi faktlar belə olsalar, ağılın funksiyas(n)ı qəti təyin edici görülər. Dünya və axirət həyatına bağlı faktları ehtiva edən ayələrin ümumisini buna nümunə göstərə bilərik. Bu kimi ayələrdə, xüsusilə "ağladan bir qövm üçün...", "Düşünən bir qövm üçün...", "Xatırlayan bir qövm üçün..." və "dərin qavrayış sahibi bir qövm üçün..." kimi ifadələrə yer verilər. Əməl, təqva və günahlar məzmununda xeyr, şər, fayda və zərər kimi faktlarla elin idili praktik mülahizələr söz mövzusu olduğunda, bu səfər ilahi ilham əsas alınar. İnsanın daxili ilham qəbul etməsini xatırladıcı faktlara diqqət çəkilər. "Bu, sizin üçün daha xeyirlidir...", "Onun ürəyi günah-qar/qazancdır.", "O ikisində günah vardır.", "Günah və haqsız yerə əzmədir.", "Allah hidayət verməz..." kimi ifadələr əhatə edən ayələri buna nümunə göstərə bilərik. Heç şübhəsiz bu təsbitimiz, üzərində dayanıb düşünməyə dəyərdir. Bu təsbitdən hərəkətlə əvvəlcə bunu anlayırıq: Qurani Kərim, duyğu orqanlarının qəbul etməsini və təcrübəs(n)i əsas sahələrin 526......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5 üsullarını səhv tapar. Bunlar, elmi araşdırmalarda, tam ağılın mühakimələrini olumsuzlarlar. Quranın şərhlərində əvvəlcə əhəmiyyət uca Allahın birliyinə, yəni tövhid qanununa verilər. Sonra açıqlanan və insanlara təqdim edilən bütün gerçək məlumatlar bu təmələ söykənilər. Bilindiyi kimi, duyğu orqanlarının qəbul etmə tutumundan ən/en uzaq məsələlərdən biri də tövhiddir. Maddi faktlardan uzaq və tam ağılın mühakimələriylə elin idilidir. Quran, söz mövzusu gerçək məlumatların fitrət mənşəli olduqlarını açıqlayar: "Sən yüzünü, Allahı birləyici olaraq dogruca dinə çevir: Allahın yaratma qanununa (fitrətə) ki, insanları ona görə yaratmışdır." (Rum, 130) Buna görə, insan yaradılışı, bu cür məlumat və qavrayışlara qaynaqlıq edən bir yaranma şəklidir. Yaradılışının dəyişməsinin bir mənas(n)ı yoxdur; əlbəttə şəxsən dəyişmə də bir yaratma və var etmə olsa o başqa. Mütləq olaraq var etməyi dəyişdirmək, yəni mövcud olan hökmü etibarsız etmək və ləğv etmək təsəvvür ediləcək bir məna deyil. İnsanın buna gücü çatmaz; fitrətinə yerləşdirilən məlumatları ləğv edə bilməz və həyat üçün fitrətin qəti yolundan başqa bir yol izləyə bilməz. Praktik həyatda, fitrətin hökmlərindən sapma olaraq müşahidə edilən vəziyyətlər, fitrətin hökmlərinin ləğv edilməsi mənasına gəlməzlər; əksinə hökmlərin və lazım olduğu kimi və lazım olan yerlərdə istifadə edilməməsi olaraq qiymətləndirilməlidirlər. Eynilə bir atıcının, atışı əsnasında hədəfi tutdurmaması kimi. Heç şübhəsiz atış aləti və digər vəsaitlər, öz təbiətləri gərəyi isabət etmə xüsusiyyətinə sahib qılınmışlar. Lakin bunların istifadəsində yanılmalar, hədəfdən sapdıra bilər onları. Bıçaq, mişar, matqab və iynə kimi alətlər bir mühərrikə səhv monte edilsələr, kəsmə, deşmə və biçmə kimi fitri funksiyalarını görərlər; amma istənən şəkildə deyil. Bunların fitri funksiyalarından sapmalarına gəlincə; söz gelimi, mişar ilə tikiş edilməsi, mişarın iynə kimi istifadə edilməsi, tikişin bıçkı halına gətirilməsi, işdə bu, qeyri-mümkündür. Bəzi qrupların elmi üsullarının doğruluğunu sübut etmək üçün irəli sürdükləri dəlillərin ümumisi üzərində düşünüldüyü zaman Maidə Surəsi 27-32 ...................................................... 527 bütün bunlar açıq bir şəkildə ortaya çıxar. Məsələn deyirlər ki: Tam ağılı araşdırmalarda və duyğu orqanlarının qəbul etmə sahələrindən uzaq irəliyə çıxardarın bileşiminden ibarət olan müqayisələrdə yanılma payı çox olar. Tam ağılı məsələlərə bağlı ixtilafların çoxluğu da bunu göstərər. İnsanın içinə sinmediği üçün bunlara güvənməmək lazımdır. Yenə bəziləri konkret qəbul və təcrübə üsullarının doğruluğunu sübut etmək üçün deyirlər ki: Qəbul etmə, zəruri olaraq əşyanın xüsusiyyətlərini qavramağı təmin edən bir alət mövqesindədir. Xüsusi şərtləriylə birlikdə hər hansı bir objede bir əlamət qəbul edilər, sonra bu əlamət, söz mövzusu şərtlərlə birlikdə eyni objede təkrar təkrar müşahidə edilsə, hər dəfə, əvvəlki müşahidəyə görə bir faralılıq və ayrıtlık müşahidə edilməzsə, bu, objenin xüsusiyyətidir, təsadüfü bir elin idi deyil. Çünki təsadüf qəti olaraq davamlılıq göstərməz. Yuxarıda təqdim edilən iki dəlil, görüldüyü kimi, duyğu orqanlarının qəbuluna və təcrübəyə söykən/dözmənin zəruriliyini və tam ağılın üsulundan uzaq dayanmanın lazımlılığını sübut etmə məqsədinə istiqamətlidir. Bununla birlikdə, hər iki dəlildə də əsas alınan mülahizələr, qəbul və təcrübə xarici ağılı mülahizələrdir. Sonra da, bu ağılı mülahizələrə söykən/dözərək, ağılı mülahizələri əsas alan/sahə yanaşmaları etibarsız etmə səyi içinə girmişlər. Dedik ya: Fitrət, qəti olaraq ləğv edilə bilməz. Yalnız insan, fitrəti istifadə etmədə səhv edər! Bu qiymətləndirmə də buna bağlı bir nümunədir. Bundan daha da pisi, qanuni hökmlərin və qüvvəyə qoyulan qanunların təyin olunmasında təcrübəm/təcrübə əsaslı bir üsulun izlənilməsidir. Məsələn bir hökm qoyular və bu hökm insanlar arasında tətbiq olunaraq, statistik və ya başqa bir göndər, bu hökmün yaxşı nəticələndirərinin olub olmadığı sınanar. Əgər tətbiq olunduğu sahələrdə, ümumiyyətlə yaxşı nəticələndirər alınsa, dəyişməz, uyğun gəlilməsi zəruri bir qanun halına gətirilər. Əks halda, bu hökm bir tərəfə buraxılar, yeni bir hökmün sınanmasına gi-rişilir. Müqayisə və istehsan yoluyla hökm təyin etmək də ən az bunun qədər səhvli və pis bir üsul-528 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5 dir. 1 Quran, bu qiymətləndirmələrin və anlayışların bütününü səhv sayar, etibarsız edər və şəriət daxilində qoyulan hökmlərin açıq-aşkar və fitrət mənşəli olduqlarını ortaya qoyar. Qurana görə, ümumiyyətlə təqva və günah faktları ilahi ilham mənşəli məlumatlardır. Bunların detallarınınsa vəhy kanalıyla öyrənilməsi lazımdır. Uca Allah belə buyurur: "Bilmedigin bir şeyin ardına düşmə." (Isra, 36) "Şeytanın addımlarını izləməyin." (Bəqərə, 168) Quran, fitrət qanunuyla uyğun olaraq qoyulan şəriəti "haqq" deyə adlandırar. Məsələn belə buyurar: "...Bərabərlərində, insanların an-laşmazlıga düşdükləri şeylər mövzusunda, aralarında hökm vermək üzrə haqq kitabları endirdi." (Bəqərə, 213) "Zənn isə haqqdan heç bir gerçək qazandırmaz." (Nəcm, 28) Necə qazandırsın ki, zənnə təbii/tabe olma vəziyyətində, hər vaxt üçün pozğunluq olan qərblin qucağına düşmə təhlükəsi vardır?! Necə ki belə buyurar: "Haqqdan sonra pozğunluqdan başqa nə var?" (Yunus, 32) Yenə belə buyurmuşdur: "Allah saptırdıgını yola gətirməz." (Nəhl, 37) Yəni, pozğunluq insanı xeyirə və xoşbəxtliyə çatdırmağa əlverişli bir yol deyil. Bu səbəbdən haqqa çatmaq məqsədiylə qərbli, ədalət təmin etmək adına zülmü, gözəlliyi əldə etmək üçün pisliyi, təqva duyğusuna sahib olmaq uğruna günahı bir yol olaraq izləyən kimsə, səhv bir yola girmişdir. Ayrıca yeni başdan, özbaşına qanun qoymağa, qanun icad etməyə cəhd etmişdir ki, insanın qətiliklə belə bir səlahiyyəti yoxdur. Əgər belə bir şey mümkün olsaydı, zidd şeylərin xüsusiyyətləri əsasında pratize edilmə imkanını tapardı. Bir-birinə zidd olan şeylər, yek digərinin funksiyasını və fəaliyyətini yerinə yetirmə missiyasını icra edərdi. Qurani Kərim, elmi-fikri üsulu ləğv etməyi, fitri məntiqi bir tərəfə buraxmağı əsas alan/sahə "xatırlama" üsulunu da keçər- ------- 1- Fiqh elmi məzmununda müqayisə, istehsan və fakihlik hissi dediyimiz faktlar, yeni başdan hökm qoymanın deyil, ilahi hökmləri ortaya çıxarmanın üsullarıdır. Və bunlar üsulu fiqh elminin sahəsinə girərlər. Maidə Surəsi 27-32 ................................................................ 529 siz sayar. Ki daha əvvəl buna toxunduq. Eyni şəkildə Quran, insanlar baxımından, Allah qorxusuyla at başı getməyən düşüncəni də təhlükəli qəbul edər. Bu mövzuda da ümumi bir şərhə daha əvvəl yer verdik. Buna görə, Quranın dini qanunları öyrədərkən, açıqladığı hökmləri əxlaqi fəzilətlərlə və tərifə dəyər xüsusiyyətlərlə dəstəklədiyini görərik. Quranın bunu edərkən güddüyü məqsəd, söz mövzusu əxlaqi fəzilətləri və tərifə dəyər xüsusiyyətləri xatırladaraq insanın iç dünyasındakı təqva duyğusunu oyandırmaq, beləcə hökmün başa düşülməsi və dərin qavranması barəsində insanı möhkəmləndirməkdir. Bunun nümunələrini aşağıdakı ayələrdə görmək mümkündür: "Qadınları boşadıgınız zaman gözləmə müddətlərini bitirdilərmi, bir-birləriylə bilinən bir şəkildə razılaşdıqları təqdirdə, özlərini ko-calarına evləndirmələrinə mane olmayın. Işte içinizdə Allaha və a-hiret gününə inanan kimsəyə bununla ögüt verilər. Bu sizin üçün daha yaxşı və daha təmizdir. Allah bilər də siz bilməzsiniz." (Bəqərə, 232), "Fitinə qalxmayıncaya və din tək Allahın olana qədər onlarla döyüşün. Eger imtina etsələr, artıq zalımlardan başqasına qarşı düşmənlik yoxdur." (Bəqərə, 193), "Namazı et. Çünki namaz, pis və igrenç şeylərdən daşınmağa çağırar. Əlbəttə Allahı xatırlamaq daha böyükdür. Allah nə yaptıgınızı bilər." (Ənkəbut, 45) "Bundan ötəri İsrailoğullarına belə yazdıq: Kim, bir cana və ya yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa qarşılıq olmadan bir canı öldürsə, bütün insanları öldürmüş kimidir. Kim də onu diriltsə, bütün insanları diriltmiş kimi olar." Mecma-ul Bəyan təfsirində "el-ecl"in "cinayət" mənasını verdiyi ifadə edilər. Ragıp əl-Isfehani də əl-Tədris planı adlı əsərində şöylr deyər: "əl-Ecl", sonradan olmasından qorxulan cinayət deməkdir. Bu səbəbdən hər "ecl" cinayət, amma hər cinayət "ecl" deyil. Ərəblər: "Fealtu zali-ke min eclihi" (Bunu onun üçün etdim) deyərlər." Tədris planıdan alınan götürmə burada sona çatdı. Daha sonra bu söz, bir şeyin səbəbi mənasında istifadə edilmişdir. Ərəblər, "Min ecli həmçinin" deyərlər. Yəni, filan şey, mənim hərəkətimin səbəbidir. Bəlkə də bu sözün səbəb mənasında qulla- 530 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5 nılması, ilk dəfə cinayət və cinayət/günah mövzularıyla elin idili olaraq söz mövzusu olmuşdur. Eynilə, "Esae fulanun və min ecli zalike eddebtuhu biddarb= Filan adam pislik etdi. Mən də onu tərbiyə etmək üçün döydüm" deməmiz kimi. Yəni, mənim onu döyməm, onun işlədiyi cinayət/günahdan, qəbahətdən -ki, etdiyi pislikdir- qaynaqlanır. Ya da, işlədiyi pislik olan cinayət/günahdan irəli gəlir. Daha sonra qeydsiz olaraq səbəb mənasında istifadə edilmiş və "Ezuruke min ecli hubbi ləkə və li-ecli hubbi leke=Seni sevdiyimdən və səni sevdiyim üçün səni ziyarət edirəm" kimi ifadələrdə iştirak etməyə başlamışdır. ifadənin axışından aydın olduğu qədəriylə, "Bundan ötəri..." ifadəsiylə, əvvəlki ayələrdə izah edilən Adəmin iki oğulunun hekayəsinə işarə edilir. Demək istənir ki, bu qorxunc hadisənin meydana gəlmiş olması, İsrailoğullarına bunları, bunları yazmamıza səbəb oldu. Bəzilərinə görə, "Bundan ötəri..." ifadəsi, əvvəlki ayədə keçən "və beləcə biş-man olanlardan oldu." ifadəsiylə elin idilidir. Yəni, bu, onun peşmanlığına səbəb oldu. Bu qiymətləndirmə, "Allah sizə ayələri belə açıqlayır ki, düşünəsiniz. Dünya və axirət haqqında. Və sənə yetimlərdən soruşurlar." (Bəqərə, 219- 220) ayələrində nümunəs(n)i olduğu kimi, öz içində çox də uzaq deyil. [Bu ayənin başlanğıcında iştirak edən "fididinə velahireti= dünya və axirət haqqında" ifadəsi əvvəlki ayənin sonundakı "tetefekkerune=düşünesiniz" ifadəsiylə elin idilidir.] Lakin bunun üçün, "İsrailogullarına belə yazdıq..." ifadəsinin sözün girişi olması lazımdır ki, Quranın ifadə tərzinin diqqətə çarpan xüsusiyyəti, az əvvəl yer verdiyimiz Bəqərə surəsindəki əlaqədar ayədə və bənzərlərində olduğu kimi, bu cür ifadələri başlanğıc "vav"ı (vavı istinaf) ilə başlatmasıdır. "Bundan ötəri..." ifadəsinin, Adəmin iki oğulunun hekayəsinə işarə ediş şəklinə gəlincə, bu hekayə, insan növünün xarakteristika bir xüsusiyyətinin, hevaya və əllərində olmayan xüsusiyyətləri səbəbindən insanlara kin saxlamaqdan ibarət olan həsəd duyğusuna təbii/tabe olmaq olduğunu göstərir. Işte bu xüsusiyyət, ən sadə bir məsələdə insanı, uca Rəblik mövqesinə qarşı çıxmağa, yaradılışın məqsədini bir Maidə Surəsi 27-32 .................................................... 531 kənara buraxmağa yönəldə bilər. Öz həmcinsini, hətta öz qardaşını öldürməyə itələyə bilər. Heç şübhəsiz insanlar, tək-tək bir növün fərdləri, bir gerçəyin fərdləridirlər. Bütün fərdlər insanlıq adına neyə sahibsələr, bir dənəsi də eynisinə malikdir. İnsanlığın bütünü, fərdlərin bir-bir daşıdıqları xüsusiyyətləri daşıyar. Uca Allah, fərdləri yaratmaqla, qurşaqları çoxaltmaqla, xüsusiyyəti yalnız kiçik bir zaman dilimində yaşamaq olan bu gerçəyin qalıcı olmasını diləmişdir. Bu gerçəyin davamlılığını istəmişdir. Belə ki, sonradan gələnlər, əvvəldən gələnlərə çatsın və Allahın ərzində ONA ibadət edilsən. Bu səbəbdən, öldürmə yoluyla bir insan fərdini yox etmək, yaradılış sistemini pozmaq və uca Allahın insanlıq üçün nəzərdə tutduğu məqsədi etibarsız etməkdir. Yaradılış sistemi və insan yaranmasının məqsədi isə, fərdlərin çoxalması və qurşaqların bir-birlərinin yerini al/götürməsiylə qalıcılıq təmin edər. Necə ki Adəmin maktul oğulu da qardaşına xitab edərkən bu gerçəyə işarə etmişdir: "Mən səni öldürmək üçün sənə əlimi uzadacaq degilim. Çünki mən aləmlərin Rəbbi olan Allahdan qorxaram." Adəmin maktul oğulu bu sözüylə, haqsız yerə adam öldürmənin rubu-biyetle döyüşmək mənasını verdiyinə işarə etmişdir. İnsan, sadə bir səbəbdən ötəri zülm işləyəcək tıynette olduğu üçün onun bu tıynete söykənən olaraq işlədiyi günahlandırar/cinayətlər, gerçək mənada rubu-biyetin suverenliyinin və insanlığın ümumi yaradılış məqsədinin ləğvi olaraq şərh olunmuşdur. Bu ayədən əvvəl uca Allah- 'ın işarə etdiyi kimi, İsrailoğullarının xarakteristika xüsusiyyətləri arasında qısqanclıq, qürur, hə-vaya təbii/tabe olma və haqqı inkar etmək kimi mənfi xüsusiyyətlər iştirak edir. Necə ki bununla əlaqədar hekayələri əvvəl izah etmişdi. Buna görə uca Allah onlara, bu qorxunc zülmün gerçək mahiyyətini və ifadə etdiyi mənas(n)ı böyük bir etinayla izah etdi. Bu məzmunda, bir insanı öldürmənin, qatında bütün insanları öldürmək qədər ağır bir cinayət/günah, buna qarşılıq bir insanı diriltmənin, qatında bütün insanları diriltmək qədər böyük bir yaxşılıq olduğunu vurğuladı. Bu hökmün bu şəkildə İsrailoğullarına yazılması, hər nə qədər 532 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5 sanksiya gücü olan bir qanuni öhdəçilik xüsusiyyətinə sahib olmasa də, mövqe və yanaşma etibarilə qanuni baxımdan ağırlaşdırma xüsusiyyətindən də tamamilə uzaq deyil. Dünya və axirətdə ilahi qəzəb və hirsi tələb edici bir funksiyasının olduğuna, beləcə işarə edilmiş olur. Yekunlaşdıracaq olsaq, cümlənin ifadə etdiyi məna budur: İnsan, ən sadə bir səbəbdən ötəri beləsinə qorxunc bir zülmü əməliyyata/işləmə xarakterinə sahib olduğundan və İsrailoğullarının xarakteristika xüsusiyyətləri də bilindiyindən, onlara bir cana qıymanın mahiyyətini açıqladıq ki, adam öldürmədə həddindən artıq getməkdən qaçınsınlar. Bu məqsədlə elçilərimiz onlara açıq-aşkar sənədlər gətirdilər, lakin onlar bundan sonra da yer üzündə həddindən artıq tutumlarını davam etdirdilər. "Kim, bir cana və ya yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa qarşılıq olmadan bir canı öldürsə, bütün insanları öldürmüş kimidir." ifadəsində uca Allah, bir cana qarşılıq olaraq birini öldürməyi, yəni qisası ümumi mühakimənin xaricində tutmuşdur. Ki qisası nəzərdə tutan hökmü ehtiva edən ayə budur: "Öldürmədə qisas sizə fərz qılındı." (Bəqərə, 178) Yenə yer üzündə təxribatçılıq etmənin qarşılığı olaraq birini öldürmək də istisna edilmişdir. Buna bağlı hökmə də bu ayə işarə etməkdədir: "Allah və Elçisiylə döyüşənlərin və yer üzündə təxribatçılıq etməyə çalışanların cəzası..." (Maidə, 33) "Keennema=gibidir" ifadəsiylə diqqət çəkilən mövqeyə gəlincə, bunu yuxarıda belə açıqladıq: Fərd olaraq insanın yaşayan və ölən bir fakt olaraq daşıdığı həqiqəti, insanlıq da daşımaqdadır. Çünki insanlıq, fərdləriylə, qisimləriylə və tamamilə bir tək həqiqətdən ibarətdir. Bu baxımdan bir tək adamla, bir çox adam arasında hər hansı bir fərq yoxdur. Beləliklə, bir tək insanı öldürmək, bütün insanları öldürmək; eyni şəkildə bir tək insanı diriltmək də bütün bir insanlıq növünü diriltmək mövqesindədir. Ayəs(n)i kərimənin üzərində dayandığı xüsus da budur. Bu ayələ əlaqədar olaraq iki problem qarşıya qoyulmuşdur. Birincisi: Bütün insanları öldürməyi, bir insanı öldürmə mövqesinə sadələşdirmə, məqsədin çürüdülməsinə gətirib çıxarar. Çünki məqsəd, adam öldür- Maidə Surəsi 27-32 ...................................................... 533 sperman günah və təsir baxımından əhəmiyyətini və böyüklüyünü vurğulamaqdır. Bunun təbii gərəyi də, öldürülən kəslərin sayı artdıqca əhəmiyyətin də artmasıdır. Bir adamın öldürülməsini, hər kəsin öldürülməsi kimi qəbul etmək, birdən çox öldürmələrin qarşılığının olmamasını, müsbət bir cəzanın olmamasını tələb edir. Çünki bir adam on adamı öldürsə, bu öldürülənlərin bir dənəsinin öldürülməsi, hər kəsin öldürülməsi mənasını verər. Bu vəziyyətdə, geriyə qalanlara qarşılıq ola biləcək bir dəyər qalmaz. "On adamı öldürmək, on dəfə hər kəsi öldürmək kimidir. Hər kəsi öldürmək də, hər kəs qədər hər kəsi öldürmək kimidir." deməklə yuxarıdakı problemi həll etmiş olmarıq. Çünki bu qiymətləndirmə, cəzanın sayının dözməsinə dönükdür. Halbuki, problemin ifadəsi üçün istifadə edilən üslubdan bunu anlamamız mümkün deyil. Qaldı ki, hər kəs, fərdlərdən meydana gələn bir faktdır. Bu fərdlərin hər biri də, digər fərdlərlə birlikdə meydana gətirdikləri cəmiyyətə, yəni hər kəsə bərabərdir. Bu, sonsuza qədər sürər. Bu səbəbdən bu cür bir bütünün mənas(n)ı olmaz. Çünki özünə aid bir fərdi yoxdur. Fərdsiz cəmiyyət də düşünülə bilməz. Kənar yandan uca Allah, "Kim pislik gətirsə, yalnız onun tayıyla cəzalandırılar." (Ən'am, 160) buyurur. İkincisi: Bir adamın öldürülməsinin, hər kəsin öldürülməsinə bərabər olması, bununla söz mövzusu bir adamı da əhatə edən hər kəsin öldürülməsi nəzərdə tutulsa bu birin, özünün və başqasının cəmiyyətindən ibarət olan bir cəmiyyətə bərabər olmasını tələb edir ki, belə bir şey qəti olaraq muhaldir. Əgər belə bir sözlə, söz mövzusu birin xaricindəki hər kəsin öldürülməsi nəzərdə tutulsa, bunun mənas(n)ı, bir adamı öldürən kimsə ondan başqa kəsləri öldürmüş kimidir. Ki bu, bir söz üçün yaraşıq al/götürməz bir mənadır, məqsədi pozucudur. Xüsusilə zülmün nə böyük bir günah olduğunu vurğulama məqsədinə istiqamətli bir ifadə baxımından bu vəziyyət daha diqqətə çarpandır. Ayrıca "bütün insanları öldürmüş kimidir." ifadəsinin, bir istisnaya yer verilmədən mütləq buraxılmış olması belə bir ehtimalı ortadan qaldırmaqdadır. 534 ................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5 Sonra belə bir problemin də, "Burada nəzərdə tutulan, cəza baxımından bərabərlikdir ya da cəzanın qat qat artırılmasıdır." şəklindəki şərhlərlə ortadan qalxmayacağı da açıqdır. Bu iki problemə verəcəyimiz cavab budur: "Kim... bir canı öldürsə, bütün insanları öldürmüş kimidir." ifadəsi, bütün insanların tək bir insani həqiqət baxımından bir olduqlarına istiqamətli bir kinayədir. Bu həqiqət məzmununda bir insanla, bütün insanlar birdir. Bu baxımdan, insanların birində konkretləşən insanlıq gerçəyinə yönələn bir kimsə, hər kəsdə konkretləşən insanlıq gerçəyinə yönəlmiş kimidir. Məsələn su, ayrı-ayrı qablara qoyulsa, bu qablardan birində olan suyu içən kimsə, su içmiş olar. Su olması hasebiyle suya yönəlmişdir. Bütün qablarda olan su, su olmaq nöqtəsində suya hər hansı bir iştirak etmiş olmazlar. Bu səbəbdən bütün suyu içmiş kimidir. Bu halda, "Kim... bir canı öldürsə..." ifadəsi, bənzətmə qəlibində bir kinayədir. Bu baxımdan yuxarıdakı iki problem ortadan qalxmış olarlar. Çünki iki problemin dayağı, bənzətmənin sadə və ya kinayə xarici olduğu fərziyyəsidir. Buna görə bənzərlik nöqtəsi, bənzəyənin sayının artmasıyla mütənasib olaraq artar. Bu səbəblə bu əsnada bir adamla hər kəs bərabər tutulsa, məna pozular və problem baş göstərər. Eynilə; filan qövmün bir adamı, aslanlardan bir dənə kimidir. Onlardan bir dənəsi, düşməni qapmaq və cəsur olmaq baxımından bütünü kimidir, deyilməsi kimi. "Kim də onu diriltsə, bütün insanları diriltmiş kimi olar." ifadəsinə gəlincə; bu mövzuda söyləyəcəyimiz, əvvəlki cümlə ilə əlaqədar sözlərimizdən fərqli olmayacaq. Heç şübhəsiz, ifadədə keçən "yaşatma" ağıl mütəxəssisinin ədəbiyyatında, boğulmaqda olan birini qurtarmaq və bir əsiri sərbəst buraxmaq kimi bir mənas(n)ı ifadə edər. Necə ki uca Allah, bir insanın haqqa yönəldilməsini diriltmə olaraq xarakterizə etmişdir: "Ölü ikən özünü dirilttigimiz və özünə insanlar içərisində yürüyebilecegi bir işıq verdigimiz kimsə..." (Ən'am, 122) Buna görə, bir insanı imana yönəldən kimsə, onu diriltmiş olar. Maidə Surəsi 27-32 ...................................................... 535 Yüklə 1,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|