Nisa Surəsi 77-80

27- Onlara Adəmin iki oğulunun gerçək xəbərini oxu: Hanı hər

biri, (Allaha) yaxınlaşmaq üçün (bir şey) təqdim etmişlər idi də birindən

qəbul edilmiş, o birindən qəbul edilməmişdi. (Əməli qəbul edilməyən,

qəbul edilənə) "Səni öldürəcəyəm" demişdi. (O da,) "Allah ancaq

təqva sahiblərindən qəbul edər." dedi.

28- "And olsun ki əgər sən məni öldürmək üçün mənə əlini uzatsan,

mən səni öldürmək üçün sənə əlimi uzadacaq deyiləm. Çünki

mən aləmlərin Rəbbi olan Allahdan qorxaram.

502 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

29- Mən istəyərəm ki sən, mənim günahımı da, öz günahını da

yüklənib atəş əhlindən olasın. Zalımların cəzası işdə budur."

30- Nəfsi, qardaşını öldürmə barəsində yavaş yavaş ona boyun

əydi; (nəhayət) onu öldürdü və beləcə ziyana uğrayanlardan

oldu.

31- Deyərkən Allah, ona qardaşının cəsədini necə basdıracağını

göstərməsi üçün yeri eşeleyen bir qarğa göndərdi. (Qatil qardaş)

"Təəssüflər olsun mənə! Bu qarğa qədər olub da qardaşımın cəsədini

basdırmaqdan acizəmmi (mən)?" dedi və beləcə peşman olanlardan

oldu.

32- Bundan ötəri İsrailoğullarına belə yazdıq: Kim, bir cana

və ya yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa qarşılıq olmadan bir

canı öldürsə, bütün insanları öldürmüş kimidir. Kim də onu diriltsə,

bütün insanları diriltmiş kimi olar. And olsun elçilərimiz onlara

açıq dəlillər gətirdilər; amma bundan sonra da onlardan çoxu, yenə

yer üzündə həddindən artıq getməkdədirlər.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Ayələr, Adəmin iki oğulunun hekayəsini bildirirlər. Bu məzmunda

bunu da vurğulamış olurlar: Qısqanclıq, o cür təhlükəli bir

duyğudur ki, Adəmin bir oğulunu qardaşını haqsız yerə öldürəcək

qədər dəliyə çevirə bilir. Nəticədə böyük bir hüsrana uğrayır və

dərin bir peşmanlıq duy/eşidir ki, heç bir faydas(n)ı olmur. Bu baxımdan

ayələr, əvvəlki ayələr qrupuyla əlaqəlidir. Orada

İsrailoğullarının Hz. Muhamme idin (s. a. a) elçiliyinə inanmaqdan

qaçınmaları üzərində dayanılmışdı. Ki haqq məzmunlu mesajı qəbul etməkdən

qaçınmalarının tək səbəbi qısqanclıq və çəkə bilməməzlik idi.

Qısqanclıq belədir; insanı, qardaşını öldürməyə sürüyər, sonra

onu əbədi olaraq xilas ola bilməyəcəyi bir vicdan əzabının, yaxşılaşmaz bir

peşmanlığın, yandırıcı bir ürək sızısının pəncəsinə təyin edər. Elə isə bu

hekayədən ibrət götürsünlər, qısqanclıqda və inadla küfrləri içində üzməsinlər.

Maidə Surəsi 27-32 .............................................................. 503

"Onlara Adəmin iki oğulunun gerçək xəbərini oxu..." "Utlu=oku" hərəkətinin

məsdəri olan və oxumaq mənasını verən "tilavət" sözü,

"et-tulvu=takip etmə" kökündən gəlir. Bu şəkildə adlandırılmasının

səbəbi, bir xəbəri oxuyan kimsənin, xəbərin bəzi hissələrini,

digər hissələrinin ardından, izlətdirərək oxumasıdır. "ən/en-Nəbə"

isə, faydalı və müsbət təsirlər/təsir edər buraxan xəbər deməkdir. "Qurban" da,

özüylə uca Allaha və ya bir başqasına yaxınlaşılmaq istənən şey

mənasını ifadə edər. Bu söz, quruluşu etibarilə məsdərdir, ikili

(tesniye) və çoxluq (cem) qəlibi al/götürməz. "əl-Takabbul" isə, əhəmiyyət verərək,

diqqət göstərərək qəbul etmək deməkdir. "Aleyhim=onlara..."

sözündəki əvəzlik, Ehlikitaba dönükdür. Çünki daha əvvəl də

işarə etdiyimiz kimi, ayələrin axışı içində onlar nəzərdə tutulmaqdadır.

Ayədə Adəm adıyla xatırlanan adam, Quranın insanlığın atası olduğunu

söylədiyi Adəmdir. Bəzi təfsirçilərə görə, burada sözü

edilən adam İsrailoğullarına mənsub bir adam idi. Bu adamın iki oğulu,

Allaha təqdim etdikləri qurbanlar üzündən döyüşə alovlanmış və biri

digərini öldürmüşdü. Qatilin adı Qabil və ya Kain, öldürdüyünün adı

də Habil idi. Buna görə uca Allah, hekayənin axışı içində, "Bundan

ötəri İsrailogullarına belə yazdıq..." buyurmuşdur.

Nə var ki, bu şərh üç baxımdan səhvdir:

Birincisi: Quran, insanlığın atası olan şəxsdən başqa "Adəm"

adında birindən danışmamışdır. Bu səbəbdən bu insanlığın atası

olan Adəmdən başqası nəzərdə tutulmuş olsaydı, hekayədə hər hansı bir

naməlumluq olmaması üçün buna bağlı konkret bir karineye yer verilmiş

olması lazım idi.

İkincisi: Hekayənin axışı içində, "Allah... bir qarğa göndərdi." kimi,

yer verilən motivlər, ancaq fikri sadəlik səviyyəsində yaşayan

sadə qavrayışlı primitiv insanın vəziyyətiylə bardaşa bilir. Çünki primitiv

insan, təbii algılayışıyla, yaşanan inkişafların cəmindən ibarət olan/yaranan

təcrübələr nəticəs(n)i məlumat əldə edərdi. Bu ayə isə, açıq bir şəkildə

qatilin, cəsədin torpağa basdırılaraq örtüləcəyini bilmədiyini ifadə

etməkdədir ki, bu insanlığın atası olan Adəmin oğullarının vəziyyətiylə

üst-üstə düşür, İsrailoğullarına mənsub bir adamın oğullarının

504 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

vəziyyətiylə deyil. İsrail-oğulları, milli ölçəkdə də olsa, bir sivilizasiyaya

sahib idilər; ictimai həyat baxımından təcrübələr əldə etmişlər idi.

Ölüləri basdırmaq kimi bir faktı, hər hansı bir İsraillinin bilməməsi,

bu baxımdan məqbul deyil.

Üçüncüsü: Söz mövzusu fikiri müdafiə edən təfsirçilər, "Buna görə

Allah, hekayənin axışı içində, 'Bundan ötəri İsrailogullarına

belə yazdıq' buyurmuşdur." sözləriylə, ayələ əlaqədar olaraq yönəldilən

bir sualı cavablandırmaq istəmişlər. Sual budur: Hekayənin

işarə etdiyi vəziyyət, yəni bir insanı öldürən, bütün insanları öldürmüş

kimidir; bir insanı dirildən də bütün insanları diriltmiş kimidir,

hökmü bütün insanları əhatə edən bir fakt olduğu halda, niyə/səbəb

hökmün yazılışı tam İsrail-oğullarına xas qılınmışdır?

İşdə söz mövzusu təfsirçilər bu suala bu cavabı vermişlər:

"Buna görə Allah, hekayənin axışı içində... buyurmuşdur: "Yəni qatil

və maktul, insanlığın atası Adəmin oğulları deyildirlər ki, hekayələri

də insan növünün ilk fərdləri arasında yaşanan bu hadisəs(n)i ehtiva etmiş

olsun. Əksinə onlar, İsrailoğullarına mənsub bir adamın uşaqları idilər.

Bu səbəbdən onlara bağlı hekayə də, xüsusi-milli bir xəbər

xüsusiyyətindədir. Buna görə hekayədən alınması lazım olan ibrət də tam

İsrailoğullarına xas olaraq yazılmışdır.

Amma bu şərh problemi həll etməyə çatmır. Sual bibi/hələ zehinləri

qurdalamağa davam edir. Çünki bir insanı öldürmənin bütün insanları

öldürmək kimi olması, bir insanı diriltmənin də bütün insanları

diriltmək kimi olması, insan növünün arasında meydana gələn

bütün öldürmələrlə əlaqəli bir faktdır. İnsanların yalnız müəyyən bir

qisimiylə sınırlandırılamaz. İsrailoğullarından əvvəl nə qədər adam öldürmələr

olmuşdur. Işaret edilən bu öldürmə hadisəsindən əvvəl də.

Elə isə bu hökmü xüsusi bir öldürməklə əlaqələndirmək və müəyyən bir

qövm üçün nəzərdə tutmaq niyə?

Qaldı ki, əgər vəziyyət söz mövzusu təfsirçilərin anladığı kimi

olsaydı: "Sizdən kim bir canı öldürsə..." şəklində bir ifadənin istifadə edilmiş

olması daha uyğun olardı. Beləliklə, hökmün onlara xas

olduğu ancaq o zaman diqqətə çarpanlıq qazana bilərdi. Sonra, öz üçün-

Maidə Surəsi 27-32 ..................................................... 505

də tutarlı olmayan bu xas etmə faktıyla elin idili sual yenidən

gündəmə gəlir idi.

Halbuki problemi kökündən həll edəcək cavab budur: "Kim, bir cana...

qarşılıq olmadan bir canı öldürsə..." ifadəsi, qanuni bir hökmdən

çox universal bir hikməti ehtiva etməkdədir. Bu səbəbdən,

"İsrailoğullarına yazılması"nın mənas(n)ı, bu hikmətin faydalarının və

nəticələndirərinin onlarla birlikdə bütün insanları əhatə edəcək ümumilikdə

olmaqla birlikdə, onlara açıqlanmasıdır. Eynilə, Quranda bəzi

hikmət və nəsihət edərin faydalarının sırf Hz. Məhəmmədin (s. a. a) ümmətinə

xas qılınmamasına qarşı, doğrudan onlara açıqlanması

kimi. Ayədə, bu hikmətin onlara açıqlanmasından danışılmasının

səbəbi də, ümumi ayələr qrupunun, onlara öyüd vermə, onları

xəbərdar etmə və Hz. Məhəmmədi (s. a. a) qısqanmalarından, inadçı tutumlarını

davam etdirmələrindən, fitnə atəşini alovlandırmalarından,

döyüşlərə səbəb olmalarından və birbaşa Müsəlmanlara

döyüş açmalarından ötəri onları qınama, ayıblama və

utandırma məqsədinə istiqamətli olmasıdır.

Bu səbəblədir ki, "Kim... bir canı öldürsə..." ifadəsinin davamında,

bu qiymətləndirmə cümləsinə yer verilmişdir: "And olsun

elçilərimiz onlara açıq dəlillər gətirdilər; amma bundan sonra da

onlardan çogu yenə yer üzündə həddindən artıq getməkdədirlər." Qaldı ki söz

mövzusu təfsirçilərin, hekayədən çıxardıqları nəticəs(n)i dəstəkləyəcək

mahiyyətdə hər hansı bir rəvayət və ya tarixi bir nəhayət söz mövzusu

deyil.

Bu səbəbdən, "Adəmin iki oglunun gerçək xəbərini..." ifadəsiylə

insanlığın atası Adəmin (ə.s) nəzərdə tutulduğu aydın olur. ifadənin -

xəbər və ya oxu sözüylə elin idili- "hakk=gerçek olaraq" ifadəsiylə

qeydləndirilməsi də göstərir ki, bu xəbərlə əlaqədar olaraq aralarında

gəzən rəvayətlərdə təhrif və əskiklik söz mövzusu idi. Ki elədir.

Bu hekayə Tövratın "Yaratma Kitabı"nın dördüncü babında iştirak edər.

Amma burada, bir qarğanın göndərilişindən və onun torpağı eşeleyişinden

danışılmaz. Kənar yandan Tövratın izahatıyla hekayədə ulu

Allahı bir cisim kimi görmə anlayışı son dərəcə diqqətə çarpandır ki, Allah

506 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

bu cür əsassız yaraşdırmalardan münəzzəhdir, ucadır.

"Hanı hər biri (Allaha) yaxınlaşmaq üçün (bir şey) təqdim etmişlər idi

də birindən qəbul edilmiş, o birindən qəbul edilməmişdi." ifadənin

axışından aydın olduğu qədəriylə, qardaşlardan hər biri uca Allaha

yaxınlaş-mak qəsdiylə bir şey təqdim etmişdi. "Qurban" sözcüyünün

tesniye qəlibində istifadə edilmiş olmaması, bu sözün məsdər olub

tesniyesinin və çoxulunun olmamasından ötəridir.

"Səni öldürecegim, demişdi. O da, 'Allah, yalnız təqva sahiblərindən

qəbul edər.' dedi." Ilk sözü söyləyən qatil, ikincisini söyləyən

də maktuldür. ifadənin axışı, onların birinin qurbanının qəbul

edildiyini, o birisinin də qəbul edilmədiyini bildiklərini göstərir.

Yaxşı, bunu haradan öyrəndilər? Və ya hansı dəlilə söykən/dözərək belə

bir çıxarsama da ol/tapıldılar? Ayədə bu suallara cavab ola biləcək

bir şərhə yer verilmir.

Bu qədəri var ki, Quranın bir yerində, keçmiş ümmətlər dövründə

və ya xüsusilə İsrailoğulları arasında təqdim edilən şeylərin qəbul

edildiklərinin, bir atəşin gəlib onları yandırmalarıyla aydın olduğuna bağlı

şərhlər tapırıq. Ulu Allah belə buyurur: "Onlar: 'Allah

bizə; bizə, göydən gələn atəşin yiyecegi (yakacagı) bir qurban gətirmədikcə

heç bir peyğəmbərə inanmamamızı əmr etdi' deyərlər. Onlara

də ki: Məndən əvvəl açıq dəlillərlə və bu dediginiz ilə nə qədər

peyğəmbərlər gəldi. Eger dogru söyləyirsinizsə, yaxşı onları nə deyə

öldürdünüz?" (Al/götürü Imran, 183)

Bir şeylər təqdim etmək, bu gün belə Ehlikitap arasında tətbiq olunan bir

ibadətdir. 1 Səbəbindən, bu hekayədə işarə edilən qurbanın qəbulu da

bu tərzdə reallaşmış ola bilər. Xüsusilə hekayənin, bu tərz bir qurban

qəbuluna inanan Ehlikitaba istiqamətli olduğunu göz qarşısında saxladığımız

zaman bu ehtimal daha bir güclənir. Artıq necə

------

1- Yəhudilər arasında müxtəlif qurban təqdim etmə şəkilləri vardır. Heyvan boğazlamaq,

un, yağ və ağız (yeni doğum etmiş heyvanın məməsindən sağılan ilk

süddən əldə edilən bir məmul) və mövsümün ilk meyvələri kimi qida maddələrini

təqdim etmək. Xristianlarsa çörək və şərab təqdim edərək bunun gerçək mənada Məsihin

ətinə və qanına çevrildiyinə inanarlar.

Maidə Surəsi 27-32 ..................................................... 507

olmuşsa, həm qatil, həm də maktul, birinin qurbanının qəbul edildiyini,

o birisinin də qəbul edilmədiyini bilirdilər.

Yenə ayənin axışı, "Səni öldürecegim..." deyən adamın, qurbanı

qəbul edilməyən adam olduğunu və bunu, içini gəmirən qısqanclıqdan

ötəri söylədiyini göstərir. Çünki ortada başqa bir səbəb

yoxdur. Sonra maktul, bu cür bir sözü və ölüm təhdidini tələb edəcək

şəkildə öz iradəsiylə bir cinayət törətmiş də deyil.

Bu halda, qatilin "Səni öldürecegim..." şəklindəki təhdidi, öz

qurbanı deyil də son/qətilin qurbanının qəbul olmasından ötəri

duy/eşitdiyi qısqanclığın bir ifadəsidir. Son/qətilin "Allah yalnız təqva

sahiblərindən qəbul edər." deyə başlayan və uca Allah tərəfindən

bizə izah edilən sözləri isə, qatilin dediklərinə bir cavab xüsusiyyətindədir.

Bu məzmunda əvvəlcə bunu söyləyir: Qurbanın qəbul edilməsində

və edilməməsində özünün bir fəaliyyəti ya da bir cinayət/günahı yoxdur.

Bir cinayət/günah varsa, o da qatil tərəfindən işlənmişdir. Allahdan qorxub

çəkinmədiyi üçün Allah, qurbanını qəbul etməmək surətiylə

onu cəzalandırmışdır.

İkincisi: Əgər qatil, onu öldürmək istəsə və bu məqsədlə ona əlini

uzatsa, o onu öldürmək üçün əlini uzatmayacaq. Çünki Allahdan

qorxub-çəkinməkdədir. Bu təqdirdə yalnız qatilin, həm son/qətilin

günahını, həm də öz günahını boynuna götürərək dönməsini istəməkdədir.

O zaman atəşin əhli olacaq, ki zalımların cəzası budur.

"Allah, yalnız təqva sahiblərindən qəbul edər." sözü, fərdləri

məhdudlaşdırmağa istiqamətli bir ifadədir. Belə ki qəbul, həm qorunan,

həm qorunmayan hər kəsin qurbanını əhatə etməz. Ya da ürək (tərsinə

çevirmə) sənəti baxımından məhdudlaşdırmağı ifadə etməkdədir.

Elə aydın olur ki, qatil son/qətilin deyil, öz qurbanının qəbul

ediləcəyini sanırdı. Onun iddiasına görə, bu işin təqvayla bir maraq/əlaqəsi

yox idi. Ya da uca Alla-hın işin iç üzünü bilmədiyini, insanların

faktları bir-birinə qarışdırıb yanılmaları kimi, ONun da gerçəyi qarışdırıb

yanıla biləcəyini düşünürdü.

Bu sözlərdə, bir tərəfdən ibadət və qurbanların qəbul olmalarıyla

əlaqədar bir gerçəyə barmaq basılır; o biri yandan adam öldürmə,

508 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

zülm etmə və qısqanma faktlarıyla əlaqədar təsirli nəsihət edər verilir. Bu

arada, bu cür cinayətlər/günahları işləyən kəslərin qaçınılmaz olaraq ilahi cəzalandırılmağa

məruz qalacaqları vurğulanır. Bunun, aləmlərin

Rəbbi olan Allahın Rəbliyinin bir gərəyi olduğunun altı çəkilir.

Çünki Rəblik, kainatın ünsürləri arasında möhkəm əsaslı bir nizam

qurmaqla, əməlləri ədalət tərəzisiylə qiymətləndirməklə və haqsızlıqları

əzab verici əzabla cəzalandırmaqla reallaşa bilər. Bu nizamın

məqsədi də zalımı zülmdən daşındırmaq, deyilsə, öz əlləriylə

qazandığı əzabı, atəş cəzasını daddırmaqdır.

"And olsun ki, əgər sən məni öldürmək üçün mənə əlini uzatsan,