Nisa Surəsi 77-80

mən... sənə əlimi uzadacaq deyiləm..." ifadənin orijinalının başındakı

"lam" hərfi, and ədatıdır. "Əl uzatmaq", birini öldürməyə bağlı

cəhdlərdə ol/tapılmaq, ölümünə səbəb olacaq hərəkətlərdə

ol/tapılmaq mənasında istifadə edilən bir deyimdir. Burada şərt cümləsinin

cavabının başında, ad cümləsinin başına gələn nefiy (mənfiləmə)

ədatına yer verilmişdir. Ayrıca hərəkət yerinə "bibasitin"

şəklində sifət istifadə edilmiş və mənfilik vəziyyəti "ba" hərfiylə, şərh

də andla gücləndirilmişdir. Bütün bunlar, onun qardaşını

öldürmək istəyindən fersah fersah uzaq olduğunu göstərmə məqsədinə

istiqamətlidir. Belə bir şeylə maraqlanmaq belə dayansın, ağılından

belə keçirmədiyini açıqlamaq üçündür.

Ayrıca, "Mən sənə əlimi uzadacaq degilim..." sözünü, "Çünki

mən aləmlərin Rəbbi olan Allahdan qorxaram." ifadəsiylə səbəbləndirməsi

də, qardaşını öldürmə düşüncəsindən çox çox uzaq olduğu

gerçəyini gücləndirici bir ünsürdür. Çünki muttakilerin, işlənən

hər günahı bir əzabla cəzalandıran aləmlərin Rəbbi olan Allahı xatırlamaları,

içlərindəki Allah qorxusu duyğusunu oyandırar. Bu duyğu,

hər hansı bir zülm işləyib bundan ötəri həlak olmalarına fürsət

verməz.

Sonra maktul, "And olsun ki, eger sən məni öldürmək üçün

mənə əlini uzatsan, mən səni öldürmək üçün sənə əlimi uzadacaq

degilim." sözünü, xəbər verdiyi bu hadisənin ifadə etdiyi gerçək məna

ilə şərh edir. Bu səbəbdən işin özü bu şəkildə diqqətə çarpanlıq qazanır:

Maidə Surəsi 27-32 ......................................................... 509

Ya o, qardaşını öldürəcək, bu səbəbdən zalım olub günahı yüklənərək

cəhənnəmə girəcək ya da qardaşı özünü öldürəcək və o bu

aqibətə uğrayacaq. Zalım qardaşını öldürməyi, zalım olmaması

vəziyyətində nəfsinin sahib olacağı xoşbəxtliyə seçmir. Əksinə,

özünü öldürmək surətiylə zalım qardaşının bədbəxt olmasını,

zalım olmayan özünün də xoşbəxtliyə qovuşmasını seçir.

"Mən istəyərəm ki...." sözündən məqsəd budur. Burada "istəmək"

ifadəsiylə, işin iki qəşəngli olması vəziyyətində qəşənglər arasında seçim

etmə vəziyyəti nəzərdə tutulmuşdur.

Bu səbəbdən ayə, "eger sən... əlini mənə uzatsan..." ifadəsinin

te-vili xüsusiyyətində olması baxımından, Hz. Musa və yol yoldaşının

hekayəsində yaşanan bir hadisəs(n)i xatırlatmaqdadır. Yoldaşı qarşılaşdıqları

bir uşağı dayandıq yerdə öldürüncə, Musa; "Bir can karşılıgı

olmadan təmiz bir cana qıydın ha? Dogrusu sən, çirkin bir iş etdin!"

(Kəhf, 74) deyərək etiraz edər. Yoldaşı isə, bu sözlərlə hərəkətini

şərhlər/şərh edər: "Çocuga gəlincə; onun anası, atası mömin insanlar idi.

Bunun onlara azğınlıq və küfr qucaqlamasından qorxduq. Istedik ki,

Rəbləri onun yerinə onlara ondan daha təmiz, daha mərhəmətli

birini versin." (Kəhf, 80-81)

Elə aydın olur ki, maktul xoşbəxtliklə birlikdə olan ölümü bədbəxt

bir həyata və zalımlar qrupuna qatılmağa qarşı istəmiş, yəni

onu bunlara seçmişdir, qardaşının öz pis iradəsiylə bədbəxtliyini

tələb etsə belə. Eynilə Hz. Musanın yoldaşının, uşaq üçün

xoşbəxt bir ölümü ana və atasının kədərlənməsini tələb etsə belə,

uşağın azğın bir kafir olaraq həm özünü, həm də ana atasını

sapdıraraq yaşamasına seçməsi kimi. Üstəlik uca Allah,

buna qarşılıq olaraq ana və atasına ondan daha təmiz, daha

mərhəmətli bir uşaq bəxş etmişdir.

Adam, yəni Adəmin (ə.s) maktul oğulu, Allahı bilən məlumatın bir

mutdakıdır. Muttaki oluşunu, "Allah yalnız qorunanlardan qəbul

edər." sözündən anlayırıq. Bu ifadə, təqva sahibi oluşuna dair bir

iddia ehtiva etməkdədir. Uca Allah da bu sözü rədd etmədən nəql edərək

təsdiqlədiyini göstərmişdir. Allahı bilən bir məlumatın oluşunu isə,

510 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

"Çünki mən aləmlərin Rəbbi olan Allahdan qorxaram." ifadəsindən

anlayırıq. Burada Allahdan qorxduğunu iddia etmiş, uca Allah

də olduğu kimi köçürməklə təsdiqlədiyini göstərmişdir. Necə ki uca

Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Qulları içində ancaq alimlər,

Allahdan qorxarlar." (Fatır, 28) Bu səbəbdən uca Allahın onun söylədiyi

"Çünki mən aləmlərin Rəbbi olan Allahdan qorxaram." sözünü

köçürüb təsdiqləməsi, onu elmlə xarakterizə etməsi mənasını verər.

Necə ki Hz. Musanın yol yoldaşını da bu şəkildə xarakterizə etmişdir:

"Ona qatımızdan bir elm ögretmiştik." (Kəhf, 65)

Adəmin maktul oğulunun nə qədər məlumatın bir kimsə olduğunu,

azğın qardaşına söylədiyi hikmət dolu, gözəl nəsihət et bezeli sözləri

göstərməkdədir. O, tərtəmiz bir xarakter və aydın bir fitrətdən

qaynaqla-nan bu gerçəyi açıqlamışdır: "İnsanlar irəlidə çoxalacaq,

bəşər təbiətləri gərəyi fərqli birliklərə ayrılacaqlar. Kimiləri

muttaki, kimiləri də zalım olacaq. Bütün insanların olduğu kimi

bütün aləmlərin Rəbbi birdir. Bu Rəb, planlaması və rəhbərliyiylə

onlara suverendir. ONun möhkəm və sarsılmaz universal nizamının

bir gerçəyi, ədalət və yaxşılığı sevib məmnun olması, zülm və azğınlıqdan

məmnun olmayıb hirs duy/eşitməsidir. Bunun bir gərəyi də insanın

təqva sahibi olması, Allahdan qorxmasıdır. Din dediyimiz də budur

onsuz da/zatən. Kimi davranışlar ibadət və qurban şəklindədir, kimisi də

günah və zülm xüsusiyyətlidir. İbadətlər və qurbanlar, ancaq təqva

dəstəkli olduqları zaman qəbul edilərlər. Günahlar və zülmlər, zalımların

çiyinlərinə günah yükləri olub minərlər. Bu da, başqa bir

həyatın olmasını, bu həyatda, əvvəlki həyatda işlənən əməllərin

qarşılığının əskiksiz verilməsini və zalımların cəzasının da cəhənnəm

atəşi olmasını tələb etməkdədir."

Görüldüyü kimi, bunlar dini məlumatların təməlini, dünyəvi və ührəvi

məlumatların ana xəttlərini ehtiva edən şərhlərdir. Bu saleh qul, bunları,

qar/qazanc-ga özünə öyrətmədikcə bir şeyi torpağa basdıraraq saxlamanın

mümkün olduğunu bilməyəcək qədər cahil olan qardaşına,

çox hikmətli bir üslubla açıqlayır. Qardaşıyla danışarkən

"Məni öldürmək istədiyində, özümü sənin qollarına buraxacağam,

Maidə Surəsi 27-32 ................................................... 511

özümü müdafiə etməyəcəyə(i)m və ölümdən çəkinməyəcəyəm."

demir. Əksinə, "Mən səni öldürməyəcəyəm." deyir.

"Zalım olub cəhənnəm xalqından olmağın üçün nə şəkildə olsa

olsun sənin əllərinlə öldürülməyi istəyirəm." də demir. Çünki

həyatda birinin sapmasına və bədbəxtliyinə səbəb olmaq, fitrət

qanununa görə zülmdür, pozğunluqdur. Bu mövzuda hüquq sistemləri

arasında bir fərqlilik yoxdur. Yalnız bunu söyləyir: "Əlini məni öldürmək

üçün uzatsan, bunu istəyərəm, seçərəm."

Bu hekayəylə əlaqədar olaraq edilən bir qiymətləndirmənin dayaqsızlığı

də beləcə ortaya çıxmış olur. Deyirlər ki: Adəmin iki oğulundan

qatil olanı, zülm və təcavüzkarlıqda həddindən artıq getmişdir. Maktul

olanı isə, həddindən artıq dərəcə də passiv davranıb zülmü qəbul etmək barəsində

həddindən artıq getmişdir. Zalım olanla danışmamış, özünü müdafiə etmək

surətiylə cavab verməmişdir. Tərsinə, canını ona təslim etmiş,

özünü öldürmə istəyinə, "eger sən... əlini uzatsan..." demək

surətiylə boyun əymişdir.

Bu qiymətləndirmənin dayaqsızlığı budur: Maktul, "Özümü

müdafiə etməyəcəyəm, mənə istədiyini etməyin üçün özümü qoyacağam."

demiş deyil. Yalnız "Səni öldürməyi istəmirəm" demişdir.

Ayədə isə onu öldürərkən, bilərək özünü müdafiə etmədiyinə

bağlı bir şərh yoxdur. Bəlkə də onu arxadan, xaincə bir pusqu

quraraq vurmuşdur. Ya da özünü müdafiə etmiş, lazımlı tədbirləri al/götürmüşkən

öldürülmüşdür.

Yenə bu hekayəyə bağlı şərhlərdən birində deyilir ki: Maktul,

sonsuz əzaba uğramaq surətiylə bədbəxt olsun deyə qardaşının

özünü öldürməsini istədiyini, beləcə xoşbəxt olacağını ifadə etmiş

və belə demişdir: "Mən istəyərəm ki sən, mənim günahımı da, öz

günahını da yüklənib atəş əhlindən olasın! Bu yanaşma, ibadət və

təqva əhli görünüşünə bürünən bəzi insanların tutumuna bənzər.

Bunlar, vəzifələrinin dünyadan eletek çəkib ibadət etməkdən ibarət

olduğunu mütəfəkkirlər. Bir zalım onlara zülm edəcək olsa, bir haqsızlıqda

ol/tapılsa, zalımın öz zülmünün günahını yükləndiyinə,

haqqını müdafiə etməsi lazım olmadı-ğine, yalnız səbr etməsi və səbri-

512 .................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

nın əcrini gözləməsinin kafi olduğuna inanarlar! Şübhəsiz bu, bir

cəhalət nümunəsidir. Çünki belə bir davranış, günaha köməkçi olmanın

də özüdür. Bu mövzuda kömək edənlə kömək edilən ortaq

məsuliyyətə malikdir. Yalnız zalım olan, hər iki günahı yüklənməz.

Bu şərhin dayaqsızlığı şuradan gəlir: Son/qətilin, "Mən istəyərəm

ki sən, mənim günahımı da, öz günahını da yüklənib atəş

əhlindən olasın!" sözü, daha əvvəl açıqladığımız tərzdə bir təqdiri

anlama söykən/dözməkdədir.

Bu iki problemin həlli məqsədinə istiqamətli bəzi çürük şərhlər

edilmişdir ki, bunları burada zikr etməyə dəyməz.

"Mən istəyərəm ki sən, mənim günahımı da, öz günahını da yüklənib

atəş əhlindən olasın!" Yəni bəzilərinin açıqladıqları kimi, "Mənim

və öz günahınla dönəsin." Ragıp əl-Isfahani əl-Tədris planı adlı

əsərində deyir ki: "əl-Beva sözü, etimoloji olaraq, bir şeyi meydana gətirən

parçaların yer/yeyər baxımından bərabər oluşunu ifadə edər. 'ən/en-

Nebve' isə, bunun tam əksinəni, yəni bir yerin parçalarının uyğunlaşmazlığını,

girintili, çıxıntılı oluşunu ifadə edər. Bir yer, yerləşən

kimsə baxımından uyğunlaşmasız, girintili çıxıntılı deyilsə ona, 'Məkanın

bevaun' (düz yer/yeyər) deyərlər. 'Bevve idi lehi mekanen' yəni, yeri düzəltdim.

Parçaları uyğun hala gəldi."

Ardından belə deyir: "Mən istəyərəm ki sən, mənim günahımı da,

öz günahını da yüklənib..." Yəni, bu hal üzrə olasın. '"Enkertu

batileha və budu bi-hakkiha' deyilir (yəni qərblini inkar etdim və

haqqını boynuna götürdüm)." Tədris planıdan alınan götürmə burada sona çatdı.

Bu halda sözü "dönmək" şəklində açıqlamaq, sözün əsl

mənas(n)ı deyil də mənasının gərəyi ilə edilən bir şərhdir.

Bu halda, "mənim günahımı da, öz günahını da yüklənib."

ifadəsindən məqsəd, haqsız yerə öldürülən adamın günahının, qatilin

günahlarına əlavə olunması, beləcə qatilin iki günahı da boynuna götürməsidir.

Buna görə maktul, üzərində heç bir günah yükü olmadan Allahın

hüzur/dincliyinə çıxar. "Mənim günahımı da, öz günahını da

yüklənib." ifadəsindən aydın olan budur. Bunu dəstəkləyən rəvayət-

Maidə Surəsi 27-32 .................................................. 513

ler olduğu kimi, ağılı qiymətləndirmə də bunu dəstəklər xüsusiyyətdədir.

Kitabımızın ikinci dərisində əməllərin hökmləri haqqında şərhdə

ol/tapılarkən, bu xüsusa da bir parça toxunma imkanını tapdıq.

Ancaq bu şərh et əlaqədar olaraq belə bir problem çıxır

qarşımıza: Bunun mənas(n)ı bir insanın başqası tərəfindən işlənən bir

günahdan məsul tutulmasıdır. Ağıl da bunun əksinə

hökm etməkdədir. Necə ki uca Allah, "Heç bir günahkar,

başqasının günah yükünü yüklənməz." [Nəcm, 38] buyurmuşdur.

Bu problemi bu şəkildə aşmaq mümkündür: Burada nəzəri ağla

bağlı bir hökm söz mövzusu deyil ki, belə bir şey olmaz, deyə

kəsdirib atılsın. Əksinə praktik ağla bağlı bir hökm dayanır qarşımızda.

Praktik ağılsa, dəyişib dəyişməmə barəsində insan birliklərinin

çı-karlarına xəbərdar et. Bu səbəbdən cəmiyyət, bir insan tərəfindən

işlənən bir hərəkəti, bir başqası tərəfindən işlənmiş kimi qiymətləndirib

onun məsuliyyət xanasına yaza bilər. Ya da birindən sadır olan

hərəkəti, ondan sadır olmamış kimi qəbul edə bilər. Söz gelimi, bir kimsə

bir adam öldürsə, cəmiyyətin də öldürülən kimsədən al/götürəcəyi olsa,

qatil bunları cəmiyyətə ödəmək məcburiyyətindədir. Çünki cəmiyyətin məhv

olan haqqlarını qatildən al/götürməsi caizdir. Və ya məsələn bir kimsə cəmiyyətə

baş qaldırsa, təxribatçılıq etsə, cəmiyyət təhlükəsizliyini təhlükəyə

salsa, cəmiyyət bu üsyankar insanın bütün yaxşılıqlarını heç olmamış kimi

qiymətləndirə bilər. Vs.

İşdə bu kimi vəziyyətlərdə cəmiyyət, məzlum insan tərəfindən işlənən

bütün pislikləri zalımın günah yükləri olaraq görər. Zalım insan,

məzlumun günah yükünü, öz nəfsinin günahı olaraq yüklənər,

başqasının deyil. Çünki zalım insan, başqasına tətbiq etdiyi

zülm və pislik vasitəsilə bu günahları öz mülkiyyətinə keçirmişdir.

Bir insanın başqasının mülkiyyətində olan bir malın əvəzini

ödəyərək satın alması kimi. Yeni sahibin söz mövzusu şey üzərindəki

qənaətləri, ilk sahibinin bir müddət o şeyə sahib olması üçün,

maneə törədilə bilməz. Çünki bu başqasına intiqal etmişdir.

Eyni şəkildə, "Heç bir günahkar, başqasının günah yükünü yük-

514 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

yüklənməz." [Nəcm, 38] sözü də, sırf zaman olaraq günahı işləyən

kimsə başqasıdır deyə, qatil kimsənin məsul tutulmasına maneə

meydana gətirməz. Eyni zamanda, yeni bir səbəbdən ötəri günah yükünün

bir başqasına intiqal etməsinin caiz olması da, "Heç bir

günahkar, başqasının günah yükünü yüklənməz." sözünün də faydasız

və funksiyasız hala gəlməsini ifadə etməz. Eyni şəkildə, bir mülkün

satış və ya başqa bir rəftar nəticəs(n)i əl dəyişdirməsini caiz

görmək də, "Bir Müsəlmanın malı, könül məmnuniyyətiylə verməsi

xaricində bir başqasına halal olmaz." hədisinin funksiyasız olması mənasına

gəlməz.

Bəzi təfsirçilər demişlər ki: "Mənim günahımı da, öz

günahını da" ifadəsindən məqsəd, "məni öldürməyin vəziyyətində, işlədiyin

öldürmə günahı və bundan əvvəl işlədiyin günah"dır. Bu görüş

İbni Məsud, İbni Abbas və başqalarından köçürülmüşdür. Bəzilərinə

görə də məqsəd budur: Məni öldürmənin günahı ilə, qurbanının

qəbul edilməməsinə səbəb olan günahı... Bu görüş də Cubbaidən

və Zeccacdan nəql edilmişdir. Yenə digər bəzilərinə görə də məqsəd,

məni öldürmənin günahı ilə bütün insanları öldürmüş kimi olmanın

günahıdır.

Ayənin ləfzi etibarilə, bu çıxarsamaların heç birinə bağlı bir dəlil

əldə etməmiz mümkün deyil. Ağılı qiymətləndirmə yoluyla da

buna bağlı bir nəticəyə çatılmaz.

Qaldı ki, iki günahın qarşılıqlı zikr edilməsi, hər ikisinin qatilə

yüklənməsi və birinin son/qətilin günahı, digərinin də qatilin günahı

olaraq adlandırılması, bu çərçivədə açıqlığa qovuşmur.

"Nəfsi, qardaşını öldürmə barəsində yavaş yavaş ona boyun əydi;