Nisa Surəsi 77-80

"Elə isə xeyirli işlərdə yarışın; hamınızın dönüşü Allahadır..." Ayənin

orijinalında keçən "istibak" sözü, önə keçməyə girişmək

Maidə Surəsi 41-50 ......................................................... 595

deməkdir. "Mərci" isə, "rucu" sözünün mimli məsdəridir. Bu ifadə,

"Sizdən hər biriniz üçün bir şəriət və bir yol təyin etdik" ifadəsinə

bağlı bir detal xüsusiyyətindədir. Ifadenin mənas(n)ı bunu tələb etməkdədir.

Yəni, digər bütün şəriətlərdən üstün, onlara suveren olan

bu əhatəli şəriəti, sizin üçün həyat sistemi etdik. Bu şəriətə

uyğun gəlməniz vəziyyətində xeyirə çatmanız, quruluşçu bir həyat sürdürməniz

qaçınılmazdır. Bu halda xeyrlərdə yarışın, yəni şəriətin nəzərdə tutduğu

hökmlərə, qaydalara və öhdəçiliklərə uyğun gəlmə barəsində

bir-birinizlə yarışa girin. Sizinlə digər ümmətlər arasında söz mövzusu

olan bu cür fərqliliklərlə məşğul olmayın. Çünki hamınızın dönüşü

Allahadır, O sizə fərqliliklərinizi bildirəcək; aranızda əyri ilə

doğrunu ayıran hökmünü verəcək; ədalətli bir mühakimədə ol/tapılacaq.

"İnsanlar arasında Allahın endirdiyiylə hökm et, onların keflərinə

uyğun gəlmə." Ayənin bu giriş qisimi, əvvəlki ayənin ehtiva etdiyi bu ifadəylə eynidir:

"Bu halda, insanlar arasında Allahın indirdigiyle hökm et...

onların keflərinə uyğun gəlmə." Lakin hər iki ifadəyə bağlı detal xüsusiyyətli

ifadələr fərqlidir. Bu səbəbdən, bu ifadənin bu şəkildə təkrarlanmış

olması, bu detalları ifadə etmək üçündür, deyə bilərik. Çünki

əvvəlki ayə, Allahın endirdikləriylə hökm edilməsini əmr edir; bu

arada insanların keflərinə uyğun gəlilməsini qadağan edirdi. Çünki Allah-

'ın endirdiyi, Peyğəmbər (s. a. a) və ümməti üçün yaradılan və qanuniləşdirilən

bir şəriətdir. Bu halda onların bu xeyrlərdə yarışmaları

lazımdır. İkinci ayə isə, Allahın endirdikləriylə hökm edilməsini

əmr edir; bu vaxt insanların keflərinə uyğun gəlməyi də qadağan edir.

Bu vaxt Allahın endirdiklərindən üz çevirsələr, bu

rəftarlarının uca Allahın, yoldan çıxmış olduqları üçün özlərini

sapdırmasının səbəbi olacağını dilə gətirir: "Allah onunla

birçogunu sapdırar və yenə onunla birço-gunu yola gətirər. Onunla

yalnız fasiqləri sapdırar." (Bəqərə, 26)

İndiyə qədər edilən şərhlərdən aydın olur ki təfsirini

təqdim etdiyimiz bu ayə, əvvəlki ayənin ehtiva etdiyi və şərhi tələb edən

anlamların şərhi mövqesindədir. Buna görə, heva və həvəs

sahibi kəslərin Allahın endirdikləriylə hökm etməkdən yüz/üz

596 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

çevirmələrinin səbəbi, onların fasiqlər və yoldan çıxmış kəslər

olmalarıdır. Uca Allah yoldan çıxmalarına səbəb olan kimi günahlarından

ötəri, onlara cəza verməyi iradə etmişdir. Görünən o ki

bu cəza da onları sapdırmaqdır. Buna görə, "İnsanlar arasında

Allahın indirdigiyle hökm et" ifadəsi, "Sənə də... bu kitabı gerçək

üzrə endirdik" ifadəsinin əhatə etdiyi kitab sözünə ətf edilmişdir.

Necə ki bəzi təfsir alimləri də bu istiqamətdə görüş ifadə etmişlər. Bu

baxımdan ən uyğun olanı, "kitab" sözcüyünün başındakı "əlifləm"in

yaradılma mənasına işarə etmə məqsədinə istiqamətli olmasıdır. Bu

baxımdan belə bir məna əldə etmiş oluruq: "Sənə də... onlara yazılan

hökmləri və aralarında Allahın endirdikləriylə hökm et, deyə

əmrimizi endirdik."

"Onların, Allahın endirdiyi şeylərin bir qisimindən səni çaşdırmalarından

əsla/çəkin." Burada uca Allah, ilahi qorumanın əhatəs(n)i içində

günahsız (səhvə yol verməkdən qorunmuş) olduğu halda,

Peyğəmbərini onların sapdırma məqsədli cəhdlərinə uyğun gəlmə mövzusunda

xəbərdar edir. Bunun səbəbi budur: Ilahi qorunmanın güclülüyü,

insanın seçmə azadlığını etibarsız etməz və seçmə azadlığına

söykənən olaraq nəzərdə tutulan öhdəçiliklərin düşməsinə səbəb olmaz.

Bu səbəbdən masumiyeti, bir növ məlumat xüsusiyyətli bacarıq şəklində qəbul edə bilərik.

Bilindiyi kimi məlumatlar və qəbul edər/hisslər, orqanların içində olan

təsirli və dinamik gücləri və bu gücləri daşıyan orqanları bir şeyi

etmə və ya etməmə fəaliyyətinə sahib olmaqdan çıxarmaz.

Məsələn, bir yeməyin zəhər ehtiva etdiyinə bağlı qəti məlumat, insanı o

yeməyi yeməkdən saxlayar. Lakin əl, ağız, dil və diş kimi yemə hərəkətində

istifadə edilən orqanlar, bu yemə və bəslənmə hərəkətində funksiyalarını

görmək vəziyyətindədirlər. Eyni zamanda iş görmə

imkanına sahib olduqları halda, heç bir şey etməyə bilərlər də. Bu səbəbdən,

belə bir məlumat olduğu müddətcə iş görmələri qeyri-mümkün kimi

görünsə də, bunların iş görüb görməmələri istəyə bağlı bir fakt olaraq

diqqətə çarpanlaşmaqdadır.

Daha əvvəl, "Sənə heç bir zərər verə bilməzlər. Allah, sənə kitab

və hikməti endirdi və bilmeyecegin şeyləri sənə ögretti. Allahın Maidə Surəsi 41-50 ...................................................... 597

sənə lütfü, ciddi olaraq böyükdür." (Nisa, 113) ayəsini araşdırarkən bu məsələ

üzərində bir parça dayanmışdıq.

"Əgər dönsələr bil ki Allah, bəzi günahları üzündən onları

fəlakətə uğratmaq istəyir." Bu ifadə, daha əvvəl də işarə edildiyi

kimi, sapdırılmalarının fasiq meydana gəllərinin bir nəticəs(n)i olduğunu vurğulamağa

istiqamətlidir. Bu ifadəylə, bir baxımdan təfsirini təqdim etdiyimiz ayələr

qrupunun başlanğıc qisiminə də bir göndərmədə ol/tapılılmış

olur: "Ey Elçi,... küfrdə yarışanlar səni üzməsin..." Burada Peyğəmbərimizə

mənəvi dəstəkdə ol/tapılılır, könülü xoş tutulur,

ürəyində hüznə yer/yeyər buraxmayacaq şeylər öyrədilir. Uca Allahın

depozit-gamberini, kafirlərin haqq xüsusiyyətli çağırışa ağız büzmələri,

özlərini dümdüz yola çatdıracaq olan qanunlara kürəklərini dönmələri,

onları qəbul etməmələri üzündən kədərlənməkdən daşınmağa çağırdığı bir çox

yerdə bu cür ifadələrlə qarşılaşırıq.

Bu çərçivədə Peyğəmbərinə bunu açıqlayır: Belə etməklə

onlar, Allahı mülkündə aciz vəziyyətə salacaq deyildirlər. Allahı

uduzmaya uğratmalarının imkanı yoxdur. Tam tərsinə, uca Allah

əmri və iradəsi barəsində qalib olandır. Fasiqlikləri üzündən onları

sapdıran da Odur. Içlerindeki bir əyrilikdən ötəri, onların ürəklərini

əyriltməkdədir. Pisliyə uyğun olmaları və mərhələli olaraq

özlərini ona doğru yönəltmələri üzündən, onların üzərlərinə

pislik və iyrənclik etməkdədir.

Uca Allah mövzuyla əlaqədar olaraq bir ayədə belə buyurmuşdur:

"Inkar edənlər xilas olub keçdiklərini sanmasınlar. Onlar (bizi) aciz

buraxmazlar." (Ənfal, 59) Bu halda, hər şey uca Allahın əlində olduğuna

və O, dininin pak meydanında pisliyin, çirkefin təsirli olmasına

icazə vermədiyinə görə ONun iradə etdiyi hər şey

reallaşmışdır; itirdiyi bir şey olmamışdır. İtirilən bir şey

olmadığına görə kədərlənməyə ehtiyac yoxdur.

"Eger dönsələr, bil ki Allah... istəyir" ifadəsi yerinə, "Əgər

dönsələr, şübhəsiz Allah... istəyir" kimi bir ifadənin istifadə edilməmiş

olması da bu mesajı verməyə istiqamətli olsa lazımdır. Bu səbəbdən

bu ifadənin mənas(n)ı onların üz çevirmələrinin ilahi istiqamətlən-

598 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

deyərmənin nəticəs(n)i olduğunu vurğulama şəklində diqqətə çarpanlıq qazanmaqdadır.

Bu səbəblə, söz mövzusu vəziyyətin, Peyğəmbəri (s. a. a)

üzməməsi lazımdır. Çünki o, Rəbbinin yoluna insanları çağıran bir

elçidir. Əgər bir şeyə kədərlənəcəksə, dinə dəvət məzmununda bir şeyin

Allahın iradəsinə qalib gəlməsinə kədərlənməlidir. Ki o da mümkün

deyil. Çünki heç bir şey yü tərəfindən Allahı aciz buraxa bilməz. Əksinə,

onları ilahi istiqamətləndirməsi və planla-masıyla buraya bura sövq

edən, Odur. O halda kədərlənəcək bir şey yox.

Uca Allah bu gerçəyi başqa şəkildə də ifadə etmişdir: "Hər

halda sən, onlar bu sözə (Qurana) inanmazlarsa, arxalarından,

kədərdən özünü həlak edəcəksən! Biz yer üzündəki şeyləri,

özünə bəzək olsun deyə yaratdıq ki onların hansının daha gözəl

iş yaptıgını sınayaq. Biz əlbəttə bir gün yerin üzərindəkilərini

qupquru bir torpaq edərik." (Kəhf, 6-8) Bundan da aydın olur ki uca

Allah, peyğəmbərlər göndərməklə, dini xəbərdarlıq və müjdələməyi

insanlara yönəltməklə onların bütününün -insanın, ehtiyacları və gözləmələri

məzmununda istədiyi kimi- iman etmələrini istəməmişdir.

Əksinə bütün bunların olmasının səbəbi, insanların sınanmalarıdır

və imtahandan keçirilmələridir ki, içlərində ən gözəl işlər edənlər

diqqətə çarpanlaşsınlar. Yoxsa dünya və üzərindəkilər bir gün ortadan

qalxacaqdır və yox olacaq. Qupquru bir torpaqdan başqa bir

şey qalmayacaq. Bu haqq sözdən üz çevirən kafirlər burada olmayacaqlar;

dünya üzündən silinəcəklər. Onlar və ürəklərinin

arzuyla bağlandığı hər şey toz tüstü olub itəcək. Bunun

üçün də kədərlənmək lazım deyil. Çünki bu, səylərimizin boşa getməsi

mənasını verməz. Bu, gücümüzün funksiyasızlığı və iradəmizin

etibarsızlığı demək deyil.

"Onsuz da/zatən insanların çoxu yoldan çıxmışlar." Bu ifadə, bir baxıma,

"Allah... onları fəlakətə ugratmak istəyir." ifadəsinin səbəbi

mövqesindədir. Ki daha əvvəl buna bağlı şərhlərdə

ol/tapıldıq.

"Yoxsa cahiliyyə hökmünümü axtarırlar? Qəti məlumatı olan bir cəmiyyət

üçün Allahdan daha gözəl hökm verən kim ola bilər?" Bu ifadə ön-

Maidə Surəsi 41-50 ........................................................... 599

ceki ayənin məzmununun sual şəklindəki bir detalı xüsusiyyətindədir.

Buna görə, onların uyğun gəlməkdən üz çevirdikləri şey, Allahın hökmüdür,

ki onu haqq olaraq özlərinə endirmişdir və onun haqq olduğunu

də bilməkdədirlər. Bu ifadənin əvvəlki ayələrin bütünündə açıqlanan

xüsusların bir nəticəs(n)i olması da mümkündür.

Bu baxımdan ayədən belə bir məna qəbul edirik: Bu hökmlər və

şəriətlər haqq olduğuna, Allah qatından nazil olduğuna və bundan

kənar haqq xüsusiyyətli bir hökm olmayacağına görə, onun xaricindəki bütün

hökmlər heva və həvəs mənşəli cahiliyyə hökmləridir. Elə isə

haqq xüsusiyyətli hökmdən üz çevirənlər, bu davranışlarıyla nə

istəyirlər? Geridə cahiliyə hökmündən başqa bir şey yox ki? Yoxsa

cahiliyyə hökmünümü istəyirlər? Halbuki, özlərinin də mömin

olduqlarını iddia edən bu insanlar üçün Allahdan daha gözəl hökm

verəcək kimsə yoxdur.

"Yoxsa cahiliyyə hökmünümü axtarırlar?" ifadəsi, danlama və

utandırma məqsədli bir sualdır. "Allahdan daha gözəl hökm verən

kim ola bilər?" ifadəsi də mənfiləyici sual xüsusiyyətindədir. Yəni, Allahdan

daha gözəl hökm verən kimsə yoxdur, demək istənir.

Bir hökmə də ancaq gözəl olduğu üçün uyğun gəlilər. "Qəti məlumatı olan

bir cəmiyyət üçün..." ifadəsinin orijinalında "yakin=kuşku aparmayan

qəti məlumat və qəti inanc" xüsusiyyəti əsas alınmışdır. Bununla onların

iman iddialarına göndərmədə ol/tapılılır və deyilir ki: Əgər Allaha

inandıqlarına bağlı iddialarında səmimi dirlərsə, Allahın ayələrinə

qəti olaraq inanmaları lazım idi. Allahın ayələrinə qəti

olaraq inananlar da Allahdan daha gözəl hökm qoyan birinin olmasını

qətiliklə qəbul etməzlər.

Bilin ki: Ayələrin axışı içində, bir çox yerdə birinci tək və ya

çoxluq şəxs kipiyle danışmadan, üçüncü şəxs kipine keçiş edilmiş

və ya bunun əksinə nümunələr təqdim edilmişdir [iltifat sənətinin müxtəlif

nümunələri sərgilənmişdir]. "Allah ədalət sahiblərini sevər." deyilməsinin

ardından "Həqiqətən Tövratı biz endirdik" deyilməsi sonra,

"Allahın kitabını qorumaqla vəzifələndirildiklərindən" deyilməsi

və sonra, "məndən qorxun" deyilməsi kimi. Bu ifadələr içində

600 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

üçüncü şəxs olaraq "Allah" ləfzinin istifadə edildiyi ifadələrdə,

sahibinin böyüklüyündən hərəkətlə işin böyüklüyünə, əhəmiyyətinə

diqqət çəkilmək istənmişdir.

Birinci tək şəxs ləfzinin istifadə edildiyi ifadələrdə isə, işin uca

Allaha aid olduğu və bu mövzuda bir vəlinin və ya şəfaətdə ol/tapılacaq

bir kimsənin fəaliyyətinin söz mövzusu ola bilməyəcəyi vurğulanmaq

istənmişdir. Bir təşviq və ya mükafatdan danışılmışsa, bunu reallaşdıracaq

olan uca Allahdır. O, sözündə duranlar içində ən/en

kərim olanıdır. Bir qadağan etmə və təhdid söz mövzusudursa, heç şübhəsiz

bu çox çətin və çox ağır olar. Bunun bir vəli və ya şəfaətçi vasitəsilə

insandan uzaqlaşdırılması mümkün deyil. Çünki səlahiyyət Allahın

əlindədir və bu məzmunda hər cür vasitəs(n)i mənfilənmiş və

aradakı bütün səbəblər qaldırılmışdır. Verilmək istənən mesajın

çox açıq olduğu və aydın olmaması üçün heç bir səbəbin olmadığı

görülməkdədir. Əvvəlki hissələrdə bu mövzuyla əlaqədar bəzi şərhlərdə

ol/tapılmışdıq.

AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Mecma-ul Bəyan təfsirində, "Ey Elçi! ...küfrdə yarışanlar səni

üzməsin." ayəsiylə əlaqədar olaraq İmam Misdən (ə.s) belə rəvayət

edilər: "Hayber Yəhudilərin şərəfli komanda/dəstəsindən bir qadın, cəmiyyətin

şərəfli komanda/dəstəsindən bir adamla zina etdi. Ikisi də evli idi. Hayberliler

onları daş-layarak öldürmək istəmədilər. Bunun üzərinə Mədinə

Yəhudilərinə bir xəbər göndərərək bu barədə bir həll tapa bilmək

üçün Hz. Peyğəmbərin fikirinə müraciət etmələrini istədilər. Peyğəmbərin

daşlayaraq öldürmə xaricində daha yüngül bir cəza verəcəyini

ümid edirdilər. Bunun üzərinə Ka'b b. Eşref, Ka'b b. Useyd, Şöbə

b. Əmr, Malik b. Sayf, Kinanə b. Ebi'l-Hakik və digərlərindən ibarət olan/yaranan

bir birlik Peyğəmbərimizin yanına gələrək ona belə dedilər:

Ey Məhəmməd, bizə zina edən evli kişi və evli qadının cəzasını

bildir."

"Peyğəmbərimiz buyurdu ki: 'Mənim bu mövzuda verəcəyəm

hökmü qəbul edəcək sinizmi?' 'Bəli' dedilər. Bu sırada Cəbrayıl

Maidə Surəsi 41-50 ................................................ 601

recm cəzasının lazım olduğunu vəhy etdi. Peyğəmbərimiz də onlara evli

kişilə evli qadının zina etmələri vəziyyətində daşlanaraq öldürülmələri

lazım olduğunu açıqladı. Amma onlar bu hökmü qəbul etməyə

yanaşmadılar. Bunun üzərinə Cəbrayıl Peyğəmbərimizə, onlarla

özünün arasında İbni Suruyanı hakim etməsini tövsiyə etdi və

İbni Suruyanın xüsusiyyətlərini Peyğəmbərə bildirdi. Peyğəmbərimiz

dedi ki: 'Fedekte oturan, adına İbni Suruya deyilən yüzünün tükləri

hələ çıxmış, bir gözü görməyən ağ bədənli bir cavan var; onu

tanıyarsınızmı?' Dedilər ki: 'Bəli.' Peyğəmbərimiz buyurdu ki: 'Yaxşı o

sizin aranızda necə bilinər?' Dedilər ki: 'Yer üzündə Allahın Musa'-

ya endirdiyini ən yaxşı bilən Yəhudidir. Peyğəmbərimiz dedi ki:

'Elə isə onu bura çağırın.' Onlar da deyiləni etdilər. Bunun

üzərinə Abdullah b. Suruya oraya gəldi."

Peyğəmbərimiz ona dedi ki: 'Səni, özündən başqa ilah

ol/tapılmayan və Musaya Tövratı endirən, sizin üçün dənizi yaran, sizi

dənizdən qurtarıb Firon xanədanını dənizdə öküzün, buludla üzərinizə

kölgə edən, sizə bildirçin əti və qüdrət halvası endirən Allah

adına anda verirəm, evli olub da zina edən kəslərin recim

cəzasına çarpdırılmalarına bağlı bir ifadə vardırmı kitabınızda?'

İbni Suruya bunları söylədi: 'Bəli, mənə xatırlatdığın şəxsin haqqı üçün,

əgər yalan danışmam və ya dəyişdirməm vəziyyətində Tövratın

Rəbbinin məni yanacağından qorxmasaydım, sənə bunu etiraf etməzdim.

Yaxşı sən söylə ey Muham-med, sənin kitabında bunun

hökmü necə yazılıdır?' Peyğəmbərimiz buyurdu ki: 'Ədalət sahibi

dörd adam, kişinin cinsi orqanının qadının cinsi orqanına sürmə

milinin sürmədənliyə girdiyi kimi girdiyini görüb buna şahidlik etsə,

onun recm cəzasına çarpdırılması [yəni daşlanaraq öldürülməsi]

lazımdır.' İbni Suruya dedi ki: Allah Tövratda da Musaya bu

şəkildə vəhy etmişdir."

"Hz. Peyğəmbər ona dedi ki: 'O halda, ilk dəfə nə vaxt Allah-

'ın hökmündə endirimə getdiniz?' Dedi ki: 'Cəmiyyətin yüksək təbəqələrindən

biri zina etdiyi zaman ona ilişməzdik. Amma gücsüz seqmentdən

biri zina etdiyi zaman ona lazım olan cəzanı tətbiq edərdik. Bu-

602 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

nun üzərinə cəmiyyətin yüksək təbəqələri arasında zina yayıldı.

Deyərkən kralımızın əmisinin oğulu da zina etdi. Amma ona recm cəzasını

tətbiqdik. Sonra başqa bir adam zina etdi. Kral onun

recm edilməsini istədi. Xalq buna qarşı çıxdı və 'Xeyr, filanı -yəni

əmisinin oğulunu- recm etmədiyin müddətcə bu adamı recm edə bilməzsən.'

dedilər. Bunun üzərin dedik ki: Bir araya gələk və recm

etmə xaricində bir cəza təyin edək və bu cəza yüksək seqmentdən olsun,

alt laylardan olsun, hər kəsi əhatə etsin. Nəticədə, qırmanc və

dağlama cəzasını nəzərdə tutduq. Bu cəza belə tətbiq olunacaqdı: Zina

edənlərə kırkar qırmanc vurulacaq, sonra üzləri his sürtülərək qarardılacaq,

üzləri quyruq qisiminə gələcək şəkildə eşşəklərə tərs mindirilərək

xalq arasında dolaşdırılacaqdılar və bu recm cəzasının yerinə

keçəcəkdi."

"Yəhudilər İbni Suruyaya çıxış idilər: 'Baxırıq, hər şeyi ona

izah etməkdə gecikmədin! Əslində sən, bu mövzuda fikirinə baş

vurulacaq səlahiyyətdə deyilsən; amma sən burada deyil idin və sənin ol/tapılmadığın

bir yerdə sənin arxandan mənfi şeylər söyləmək istəmədik.

İbni Suruya dedi ki: 'Məni Tövrat adına anda verdi. Elə

olmasaydı, bunları ona izah etməyəcəkdim.' Daha sonra Hz. Peyğəmbər,

zina edən kişi və qadının gətirilmələrini istədi və Məscidin

qarşısında recm edildilər. Ardından belə buyurdu: Mən,

tətbiqdən qaldırılan recm cəzasını tətbiq edən ilk adamam.' Bunun

üzərinə Uca Allah bu ayəs(n)i endirdi: "Ey Ehlikitap! Elçimiz sizə

gəldi. Kitabdan gizlediginiz şeylərin birçogunu sizə açıqlayır, birçogundan

də keçir." (Maidə, 15) Bu sırada İbni Suruya yerindən

qalxdı və əllərini Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) düzlərinin üzərinə qoydu

və belə dedi: 'Mən, imtina etməyin əmr edilən çox şeyi bizə xatırlatmağından

Allaha və sənə sığınaram.' Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz

bu işdən imtina etdi."

"Sonra İbni Suruya Peyğəmbərimizdən yuxusunun necə olduğunu

soruşdu. Peyğəmbərimiz buyurdu ki: 'Gözlərəm yatar, amma ürəyim

yatmaz.' İbni Suruya, 'Doğru söylədin' dedi, 'Mənə, kimi uşaqların

atalarına bənzədikləri halda niyə/səbəb heç analarına bənzə-

Maidə Surəsi 41-50 .................................................. 603

mediklerini və kimi uşaqların da analarına bənzədikləri halda

niyə/səbəb heç atalarına bənzəmədiklərini açıqlayarsanmı?' Peyğəmbərimiz

(s. a. a) dedi ki: 'Ana-atadan hansının döl suyu digərinə

qalib gəlib onu keçsə, uşaq ona bənzər.' İbni Suruya, 'Doğru

söylədin' dedi, 'O halda mənə, uşağın nələrinin atadan,

nələrinin də anadan qaynaqlandığını söylə.' Bu sırada Peyğəmbərimiz

uzun müddət özündən keçdi. Sonra özünə gəlincə yüzü/üzü qıpqırmızı

olmuşdu və muncuq muncuq tərlər axırdı. Buyurdu ki: 'Et/ət,

qan, dırnaq və iç yağı anadan; sümük, sinirlər və damarlar da atadan

qaynaqlanar.' İbni Suruya belə dedi: Doğru söylədin, sənin

xüsusiyyətlərin bir peyğəmbərin xüsusiyyətləridir."

"Bunun üzərinə İbni Suruya Müsəlman oldu və bunları söylədi:

'Ey Məhəmməd, hansı mələk sənə gəlir?' Peyğəmbərimiz (s. a. a)

buyurdu ki: 'Mənə Cəbrayıl adlı mələk gəlir.' 'Mənə onun xüsusiyyətlərini

izah edərsənmi?' dedi. Peyğəmbərimiz Cəbrayılın xüsusiyyətlərini ona izah etdi.

İbni Suruya dedi ki: Mən, Cəbrayılın Tövratda da sənin söylədiyin

kimi xarakterizə edildiyinə və sənin həqiqətən Allahın Elçisi olduğuna

şahidlik edərəm."

"İbni Suruya Müsəlman olunca, Yəhudilər onunla əlaqədar olaraq

mənfi şeylər söyləməyə, ona söyüb saymağa başladılar. Tam

qalxıb gedəcəkdilər ki, Kurayzaoğulları Yəhudiləri, Nadiroğulları

Yəhudilərinin ətəklərindən tutub oturmalarını istədilər və dedilər

ki: 'Ey Muham-med! Nadiroğulları qardaşlarımızla atalarımız birdir,

dinimiz birdir, peyğəmbərimiz birdir. Buna baxmayaraq bizdən birini

öldürdükləri zaman qarşılığında kİsas etməyə yanaşmazlar,

bizdən öldürülən adamın qan əvəzi olaraq yetmiş vasak xurma

verərlər. Biz onlardan birini öldürdüyümüz zaman isə qatili öldürər

və bizdən bizə verdiklərinin iki bərk/qatı, yəni yüz qırx vasak xurma al/götürərlər.

Biz onlardan bir qadın öldürsək, onun yerinə bir kişimizi öldürərlər.

Bir kişilərini öldürsək, yerinə iki kişimizi öldürərlər.

Öldürdüyümüz kölələrinə qarşılıq azad bir insanımızı öldürərlər.

Bizim yaralarımız onların yaralarının yarısı kimi rəftar görər.

İndi bizimlə onlar arasında sən hökm ver.' Bunun üzərinə uca

604 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Allah recm cəzasına və qisasa bağlı ayələri endirdi."

Mən deyərəm ki: Tabersi, Mecma-ul Bəyan təfsirində İmamBakır-

'dan (ə.s) köçürdüyü rəvayətin yanında bir qrup təfsirçinin də rəvayətinə

söykən/dözməkdədir. Hekayənin giriş qisimində izah edilənlərə yaxın

şərhlər ehtiva edən rəvayətlər, Ehlisünnetin hədis qaynaqlarında və

təfsirlərində müxtəlif kanallarla Əbu Hüreyrədən, Bera b. Azıbdan,

Abdullah b. Ömərdən, İbni Abbasdan və başqalarından köçürülmüşdür.

Söz mövzusu rəvayətlər bir-birlərinə yaxın şərhlər

içermektediler. Hekayənin son qisimi isə, et-Dürr-ül Mensur təfsirində

ABŞ b. Hamid və Əbu Şeyx kanalıyla Katadedən, İbni Cərir, İbni

Ishak, Taberani, Əbu Şeybe və İbni Münzir kanalıyla da İbni

Abbasdan rəvayət edilmişdir.

Rəvayətdə ifadə edildiyi kimi, İbni Suruyanın recm cəzasının Tövratda

iştirak etdiyinə bağlı şərhinin Qurandakı bu ifadəylə

dəstəklənildiyi şübhə aparmaz bir gerçəkdir: "İçində Allahın hökmü

olan Tövrat yanlarında dayanarkən, səni necə hakim edirlər?!"

Ayrıca bu hökmün, hədisdə köçürülənlərə yaxın bir şəkildə

bugünkü Tövratda iştirak etməsi də bu xüsusu gücləndirici bir ünsürdür.

Söz gelimi, Tövratın "Tesniye" hissəsinin iyirmi ikinci

babında belə deyilir:

"(22) Əgər bir adam, başqa bir adamın arvadı olan bir qadınla

yatmaqda olaraq ol/tapılsa, o zaman qadınla yatan adam və qadın,

onların ikisi də öləcəklər; və İsraildən qaldıracaqsan. (23)

Əgər qız olan bir gənc qadın bir adama nişanlı isə və bir adam onu

şəhərdə tapıb onunla yatsa; (24) O zaman onların ikisini də o

şəhərin qapısına çıxaracaqsınız və onları, şəhərdə olduğu halda qışqırmadığı

üçün, qadını və qonşusunun arvadını alçaltdığı üçün kişis(n)i

daşla daşlayacaqsınız və öləcəklər; və pisliyi aranızdan qaldıracaqsınız."

Bu ifadələr görüldüyü kimi, recm cəzasını bəzi vəziyyətlərə xas

olaraq dilə gətirməkdədir.

Rəvayətdə ifadə edildiyi şəkliylə Yəhudilərin evli insanların zina

cəzasını soruşduqları kimi adam öldürmə hadisələrində qan əvəzinin

Maidə Surəsi 41-50 ............................................................. 605

hökmünü də soruşmalarına gəlincə; daha əvvəl də ifadə edildiyi kimi,

ayələr bunu dəstəkləyəcək işarələrdən tamamilə məhrum deyil.

Ayədə adam öldürmənin və yaralamanın hökmü olaraq ifadə edilən

xüsusların Tövratda mövcud olduğuna bağlı şərhlərə gəlincə;

bunların bu gün Yəhudilərin əlində olan Tövratda da mövcud olduğunu

görürük.

Tövratın "Çıxış" hissəsinin iyirmi birinci babında belə deyilir:

"(12) Bir adamı vuran, vurduğu ölsə, mütləq öldürüləcək.

(13) Və əgər tələ qurmaz, lakin Allah onu öz əlinə təslim etsə,

o zaman sənə təyin edəcəyə(i)m yerə qaçacaq... (23) Lakin

zərər olsa, o zaman can yerinə can, (24) göz yerinə göz, diş yerinə

diş, əl yerinə əl, ayaq yerinə ayaq, (25) Yanıq yerinə yanıq, yara

yerinə yara, beret yerinə beret verəcəksən."

Tövratın "Leviler" hissəsinin iyirmi dördüncü babında bu ifadələrə

yer verilir: "(17) Və bir kimsə bir adamı vursa mütləq

öldürüləcək. (18) Və bir heyvanı vuran, can yerinə can olaraq

onu ödəyəcək. (19) Və bir kimsə qonşusunu şikəstlərsə, özünə

də etdiyi kimi ediləcək; (20) Qırıq yerinə qırıq, göz yerinə göz,

diş yerinə diş olmaq üzrə, adamı necə şikəst etdi isə də, özünə

də eləcə ediləcək."

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Əhməd, Əbu Davud, İbni Cərir, Ib-n-i

Münzir, Taberani, Əbu Şeyx və İbni Mürdeveyh İbni Abbasdan belə

rəvayət edərlər: Uca Allah, "Kim Allahın indirdigiyle hökm etməzsə,

işdə onlar kafirlərdir... zalımlardır... fasiqlərdir." ayələrini

Yəhudilərdən iki birlik haqqında endirmişdir. Cahiliyyə

dövründə bunların güclü olanı zəif olanı əzirdi. Güclülər tətbiq etdikləri

nəşr/təzyiq nəticəs(n)i zəifləri buna razı etmişlər idi: Üstün olanlardan

bir kimsə zəif olanlardan birini öldürsə, onun qan əvəzi

əlli vasak xurmadır. Zəiflərdən bir kimsə üstün olanlardan birini

öldürsə, onun qan əvəzi də yüz/üz vasak xurmadır.

Bu tətbiq Rəsulullahın (s. a. a) Mədinəyə gəlişinə qədər bu

şəkildə davam etdi. O gün hər iki qəbilə də Peyğəmbəri (s. a. a) qar/qazanc-

606 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

şılamaya gələnlər arasında iştirak edirdilər. Peyğəmbərimiz də hələ

onlara cəbhə al/götürməmişdi. Bu sırada zəif qəbilənin adamları

ayağa qalxıb belə dedilər: "Dünyada başqa hansı iki qəbilə arasında

belə bir tətbiq var: Ikisinin dini bir, soyları bir, diyarları

bir olacaq; amma birinin qan əvəzi digərinin yarısı qədər olacaq! Biz

sizə bu üstünlük haqqını sizdən qorxduğumuz üçün vermişdik. Amma

artıq Məhəmməd gəldiyinə görə sizə bu imtiyazı tanımayacağıq."

Bu danışmalardan sonra iki qəbilə arasında bir döyüşün çıxması

an məsələsi idi. Ki aralarında hökm vermək üzrə Peyğəmbər

əfəndimizə (s. a. a) müraciət etmə barəsində razılaşdılar. Bu sırada

üstün olan qəbilənin adamları aralarında fikir alış-verişində ol/tapılıb

belə dedilər: "Allaha and olsun ki, Məhəmməd sizdən al/götürüb onlara

verəcəyi qan əvəzinin iki qatını onlardan al/götürüb sizə verəcək

deyil. Necə ki onlar bizə bu üstünlüyü ancaq bizdən duy/eşitdikləri

qorxudan ötəri tanışlarını ifadə etdilər." Bunun üzərinə iki qəbilənin,

hüzurunda üzləşəcəkləri gün gəlmədən Hz. Peyğəmbərin

(s. a. a) fikirini çal/oğurlama məqsədinə istiqamətli cəhdlərdə ol/tapıldılar. Uca

Allah onların bütün vəziyyətlərini və nə etmək istədiklərini

Peyğəmbərinə xəbər verdi və bu ayələri endirdi: "Ey Elçi! ...küfrdə

yarışanlar səni üzməsin. ...Kim Allahın en-dirdigiyle

hökm etməzsə, işdə onlar, yoldan çıxmışlar.'" Sonra İbni Abbas

belə dedi: "Allaha and olsun ki, bu ayələr onlar haqqında nazil

olmuşdur."

Mən deyərəm ki: Qummu da Təfsirində bu hekayəni uzun bir hədisin

daxilində rəvayət etmişdir. Orada ayrıca belə deyilir: "Üstün

mövqedəki qəbilə olan Nadiroğulları adına Peyğəmbərimizlə danışan

adam, Abdullah b. Übey idi və Peyğəmbəri onlarla qorxutmağa

işlə/çalışırdı. Və yenə, "Eger sizə bu verilsə alın, bu verilməzsə

çəkinin." deyən adam da oydu."

Birinci rəvayətin mətni, buna görə daha doğrudur. Çünki ayələrin

axışıyla daha uyğun və daha ahəngli görünməkdədir. Xüsusilə

ilk iki ayə, axışları etibarilə ikinci rəvayətdə işarə edilən

Kureyzaoğullarıyla Nadiroğulları arasında cərəyan edən qan əvəzi

Maidə Surəsi 41-50 ..................................................... 607

məsələsiylə üst-üstə düşmə-mektedir. Danışma sənəti sahəsində mütəxəssis

olan kəslər bu uyğunlaşmazlığı dərhal fərq edərlər. Iniş

səbəblərinə bağlı bir çox rəvayətdə olduğu kimi, bu hekayənin də

Qurana uyğunlaşdırılmış olması ehtimal daxilindədir. Məsələn ravi, hekayənin,

"Onda onlara: Cana can... yazdıq" ayəs(n)i və əvvəliylə üst-üstə düşdüyünü

görüb, bu ayələrin; "Ey Elçi!... küfrdə yarışanlar səni üzməsin."

ayəsindən başlamaq üzrə bir-biriylə əlaqəli olduğunu

də fərq etmiş, beləcə recm hekayəsindən qəflət edərək bütün ayələrin

bu hekayəylə əlaqədar olaraq endiyi nəticəsinə varmış ola bilər.

Bununla birlikdə Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər.

Təfsir-ul Ayyaşidə Süleyman b. Xaliddən belə rəvayət edilər:

İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə dediyini eşitdim: "Uca Allah bir

quluna xeyr dilədiyi zaman onun ürəyində ağ bir nöqtə var edər.

Ürəyinin alıcılarını açar. Onu doğruluğa yönəltmək üzrə bir

mələyi gö-revlendirir. Bir quluna pislik dilədiyində isə, ürəyində

qara bir nöqtə var edər. Ürəyinin alıcılarını tıxayar və onu sapdıracaq

bir şeytanı başına müsəllət edər."

Sonra bu ayələri oxudu: "Allah kimi dogru yola çatdırmaq istəsə,

onun gögsünü Islama açar; kimi də sapdırmaq istəsə, onun

gögsünü... dar və tıkanık edər.", "Rəbbinin sözünü haqq

edənlər inanmazlar. "[En,am, 125], "Allah onların ürəklərini təmizləmək

istəməmişdir." [Maidə, 41] [c. 1, s. 321, h: 110.]

əl-Kafi adlı əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriylə Tündünüdən, o

də İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Ayədə keçən

'əs-suht =haram' sözü, murdar heyvanın, itin, şərabın əvəzi,

fahişə qadının mehri, məhkəmələrdə verilən rüşvət və

kahinlərə verilən ödəniş mənasını verər." [Fürus(n)u Kafi, c. 5, s. 126-127, h: 2]

Mən deyərəm ki: İmambu anlayışın əhatəsinə girən bəzi xüsusları

saymışdır, bu anlayışın sırf bunları əhatə etdiyini izah etmək istəməmişdir.

Yoxsa rəvayətlərdə də ifadə edildiyi kimi "es-suht"un bir çox

növü və qısmı vardır. Bu mənas(n)ı və buna yaxın mənaları ehtiva edən

bir çox rəvayət Eh-libeyt İmamlarından köçürülmüşdür.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində ABŞ b. Hamid, Əli b. Əbu Talibdən

608 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

belə rəvayət edər: Hz. Əlidən (ə.s) ayədə keçən "əs-suht" anlayışının

nə mənanı verdiyi soruşuldu. Hz. Əli buyurdu ki: "Rüşvət deməkdir."

Bunun üzərinə, "Hökm vermədəki rüşvətmi?" deyə soruşuldu.

Dedi ki: "O, küfrdür."

Mən deyərəm ki: Hz. Əlinin, "O, küfrdür..." sözü, bu mövzuyla əlaqədar

ayələrdə keçən "küfr" xüsusiyyətinə istiqamətli bir işarə kimidir. Çünki

uca Allah, hökm vermə məsələsində haram yeməyi və rüşvət

al/götürməyi tənqid etdiyi ayələrin axışı içində belə buyurmaqdadır: "Mənim

ayələrimi az bir pula satmayın! Kim Allahın indirdigiyle

hökm etməzsə, işdə onlar kafirlərdir." İmamBakır və imamsaydıqdan

(ə.s) köçürülən rəvayətlərdə tez-tez onların belə buyurduqları

vurğulanar: "Hökm vermədə rüşvət almaq, Allahı və Rəsulunu

inkar deməkdir."

"əs-Suht" anlayışının mənas(n)ı və haram olması ilə əlaqədar olaraq

gərək Şii1 və gərəksə Sünni kanallarla bir çox rəvayət köçürülmüş və

hədis qaynaqlarında iştirak etmişdir.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində "Sənə gəlirlərsə, istər aralarında

hökm ver..." ayəsiylə əlaqədar olaraq İbni Əbu Xatəm, Nahhas Nasih

ad- lı əsərində, Taberani, Hakim -səhih olduğunu ifadə edərək-, İbni

Murde-veyh və Beyhaki -Süneninde- İbni Abbasdan belə dediyini

rəvayət edərlər: "Bu surədə -Maidə surəsi- iki ayə neshedilmiştir.

Bunlardan biri, "el-Kalaid=boyunlarına boyunbağı ilişən qurbanlıqlar"

la əlaqədar ayə, biri də, "Sənə gəlirlərsə, istər aralarında hökm

ver, istər onlardan üz çevir." ayəsidir. Rəsulullah əvvəllər, onların

aralarında və ya onlar- dan üz çevirmə arasında sərbəst buraxılmışdı.

Buna söykən/dözərək Resu- lullah onları öz hökmlərinə çevirmişdir.

Bunun üzərinə "Aralarında Allahın indirdigiyle hökm et,

onların keflərinə uyğun gəlmə." ayəs(n)i endi. Beləcə Peyğəmbərimizə,

onların arasında bizim kitabımıza görə hökm etməsi əmr edildi.

Yenə eyni əsərdə Əbu Ubeyd, İbni Münzir və İbni Mürdeveyh

İbni Abbasdan, "Sənə gəlirlərsə, istər aralarında hökm ver, istər

------

1- [Bihar-ul Envar, c. 104, s. 273-274. et/ət-Tehzib, c. 6, s. 222]

Maidə Surəsi 41-50 ......................................................... 609

onlardan üz çevir." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edilər: Bu ayə,

"Aralarında Allahın indirdigiyle hökm et." ayəsiylə

neshedilmiştir.

Mən deyərəm ki: Abdurrezzak və Ikrimedən də bənzəri bir şərh

rəvayət edilmişdir. Nə var ki, ayələrin məzmununun ümumisini göz

qarşısında saxladığımız zaman, söz mövzusu nəshi qəbul etmək

mümkün olmur. Çünki ayələrin axışının bir-biriləriylə olan güclü

və diqqətə çarpan əlaqəsi, onların bir dəfədə və birlikdə enmiş

olduğunu göstərir. Beləsinə birlikdə və bir yerdə enən ayələrin

bəzisinin digər bəzisini neshetmesinin bir mənas(n)ı olmaz.

Ayrıca, "Aralarında Allahın indirdigiyle hökm et." ayəs(n)i, mənas(n)ı

etibarilə müstəqil bir ayə deyil. Əksinə əvvəlindəki ayələ möhkəm

bir əlaqəsi vardır. Bu baxımdan da onun neshedici olmasını izah

etmək mümkün deyil. Buna baxmayaraq bir nəsh hadisəs(n)i olmuş olsaydı,

daha əvvəlki ayədəki; "Bu halda aralarında Allahın indirdigiyle

hökm et." ifadəsinin bunu neshetmiş olması daha yerində olardı.

Qaldı ki, "Aralarında..." ifadəsindəki əvəzliyin ümumiyyətlə

Ehlikitaba və ya xüsusi olaraq Yəhudilərə çevirməkdən çox, mütləq

olaraq insanlara çevirmənin daha yerində olacağını ifadə etmişdik.

Kənar yandan surənin baş tərəflərində, ümumi bir qiymətləndirmə edərkən,

Maidə surəsinin mensuh deyil, nasih xüsusiyyətiylə diqqətə çarpanlaşdığını

ifadə etmişdik.

Təfsir-ul Ayyaşidə, "Həqiqətən Tövratı biz endirdik, onda yol

göstərmə və nur vardır..." ayəsiylə əlaqədar olaraq Əbu Əmr

Zübeyridən belə rəvayət edilər: imamsaydıq (ə.s) buyurdu ki: "Imamlığı

həkk etdirən xüsusların başında təmizlik, insanın atəşə

girməsini tələb edən günahlardan təmizlənmiş olmaq, işıqlandırıcı -bir

nüsxədə gizli- məlumatları, ümmətin ehtiyac duyduğu bütün halal və

haramı, Allahın kitabını; xüsusi və ümumi xüsusiyyətli ifadələrini, möhkəm

və təşbehlisini, elmi incəliklərini, insanlara qəribə gələn

şərhlərini, nasih və mensuhunu bilmək gəlir."

Dedim ki: "İmamın bu söylədiyin şeyləri bilməsinin zəruri

olduğunun dəlili nədir?" Buyurdu ki: "Bu mövzuya bağlı dəlilim,

uca Allahın özlərinə idarə etmə səlahiyyətini verdiyi, özlərini

610 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ce Al-lahın özlərinə idarə etmə səlahiyyətini verdiyi, özlərini idarəçiliyə

ehil göstərdiyi kəslərə istiqamətli bu ifadəsidir: "Həqiqətən

Tövratı biz endirdik, onda yol göstərmə və nur vardır. (Allaha)

Təslim olmuş peyğəmbərlər, onunla Yəhudilərə hökm verərdilər;

özlərini Allaha vermiş rəbbanilər və alimlər də..." Burada sözü

edilən rəbbənilər, peyğəmbərlərdən aşağı bir mövqedə olan imamlardır.

Onlar sahib olduqları məlumatlarla insanları öyrədərlər. Ayədə

keçən "ahbar" isə, rəbbanilərdən aşağı bir mövqedə olan alimlərdir.

Ardından uca Allah belə buyurmuşdur: "Allahın kitabını

qorumaqla vəzifələndirildiklərindən və onu güdüb

gözlədiklərindən." Diqqət yetirilsə, uca Allah; "Onu yükləndiklərindən"

şəklində bir ifadə istifadə etməmişdir." [c. 1, s. 323]

Mən deyərəm ki: Bu, İmam (ə.s) tərəfindən reallaşdırılan çox

xoş və dəqiq bir istidlaldir. Bununla ayənin mənasının maraqlı bir istiqaməti

ortaya çıxır. Ki daha əvvəl açıqladığımız mənadan çox daha

incə nöqtələri ehtiva etməkdədir. Kİsaca demək istənir ki: Ayə, sıralamağa

başlarkən əvvəl peyğəmbərlərdən, sonra rəbbanilərdən,

ardından alimlərdən danışır. Bu sıralama söz mövzusu qrupların

fəzilət və yetkinluq dərəcələrini ifadə etməkdədir. Buna görə,

rəbbanilər (imamlar) peyğəmbərlərdən aşağı, amma alimlərdən üstün

bir mövqedədirlər. Alimlərdən məqsəd də, təhsil və təhsil

yoluyla dini məlumatları yüklənən kəslərdir.

Uca Allah rəbbanilərin (imamların) elmlərinin növündən söz

edərkən belə buyurur: "Allahın kitabını qorumaqla vəzifələndirildiklərindən

və onu güdüb gözlədiklərindən" Əgər məqsəd, alimlərin

sahib olduqları məlumat növündən bir şey olsaydı, "onu

yükləndiklərindən..." şəklində bir ifadə istifadə edilərdi. Necə ki uca

Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Tövratı yüklənib də sonra

onu daşımayanlar..." (Cümə, 5)

Ayənin orijinalında keçən "istihfaz" sözü, qorumağı istəmək

mənasını verər. Qorumaqla vəzifələndirmək yəni. Bunu bu ayəyə

bənzədə bilərik: "...o dogrulara dogruluklarından soruşsun." (Əhzab, 8)

Yəni, onları, içlərindəki düzgünlük xüsusiyyətini ortaya çıxarmaqla vəzifə-

Maidə Surəsi 41-50 ......................................................... 611

lendirsin, öhdəçilikli tutsun. Ayədə haqqında danışılan bu qoruma və güdüb

gözləmə öhdəçiliyi, ancaq masumiyet xüsusiyyətinə sahib olmaqla

reallaşdırıla bilər. Bu xüsusiyyət də Allah tərəfindən vəzifələndirilən

imamdan başqasında yoxdur. Çünki uca Allah,

onlara verdiyi hökm etmə səlahiyyətini kitabı qorumaları şərtinə söykəmişdir.

Güdüb gözləmələrini də buna söykənən olaraq nəzərdə tutmuşdur.

Bu səbəbdən kitabın doğruluğunun dəlili olaraq onların

güdüb gözləmələri və şahidlik etmələri istənərkən, eyni zamanda

onların səhv edə bilən, yanılmaya düşə bilən kəslər olmaları

qeyri-mümkündür.

Çünki ayədə işarə edilən qoruma və gözləyib güdmə, biz

normal insanlar arasında etibarlı olan qoruma və gözləyib güdmə

faktlarından fərqlidir. Əksinə burada nəzərdə tutulan, əməllərin qorunması

və onların doğru bir şəkildə yerinə yetirilib gətirilmədiyinin

güdülməsidir. Ki daha əvvəl aşağıdakı ayəs(n)i araşdırarkən bunlardan

danışmışdıq: "...Insanlara şahid olasınız, Elçi də sizə şahid olsun."

( Bəqərə, 143) Təfsirimizin birinci dərisində bu mövzuda lazımlı şərhlərdə

ol/tapıldıq.

Bu qoruma və güdüb gözləmə işini rəbbanilər və alimlərdən

ancaq bir qisimi reallaşdırırkən onun onların bütününə isnad edilməsi,

ancaq bir qisimi tərəfindən reallaşdırılan əməllər üzərində

şahidlik etmə vəzifəsinin bütün ümmətə isnad edilməsinə bənzər.

Bu cür istifadə Quranda çoxdur. Aşağıdakı ayə bunun bir nümunəsidir:

"And olsun biz, Israilogullarına kitab, hökm və peyğəmbərlik

verdik." (Casiyə, 16)

Bu işin rəbbanilər tərəfindən reallaşdırılır olması, alimlərin

də kitabı qorumaqla, onu güdüb gözləməklə öhdəçilikli olmaları

və bu mövzuda özlərindən söz alınmış olmasıyla ziddiyyət təşkil etməz. Çünki

alimlərin bu mövzudakı öhdəçilikləri, şəri və etibarı bir

öhdəçilikdir, səhvsiz və yanılmasız gerçək bir qorumağı tələb edən

gerçək və həqiqi bir öhdəçilik deyil. Şübhəsiz Allahın dini,

şəri və etibarı bir öhdəçilik olaraq (alimlər tərəfindən) qorunmaq

vəziyyətində olduğu kimi, gerçək və həqiqi bir öhdəçilik

612 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

olaraq (günahsız imamlar tərəfindən) qorunmağa da ehtiyac

duy/eşitməkdədir.

Beləcə, peyğəmbərliklə alimlik mövqeləri arasında bir başqa

mövqenin də ol/tapıldığı aydın olur. Bu da, imamların mövqesidir.

Uca Allah bu ayədə onlardan danışmaqdadır: "Səbr etdikləri və

ayələrimizə qətiliklə inandıqları üçün, onlardan, buyrugumuzla

dogru yola çatdıran imamlar etdik." (Səcdə, 24)

Amma bununla, "Ona Ishakı hədiyyə etdik, üstəlik Yaqubu da

artıqdan verdik. Hamısını da yaxşı insanlar etdik. Onları əmrimizlə

dogru yola çatdıran imamlar etdik." (Ənbiya, 72-73) ayəs(n)i arasında bir

ziddiyyət yoxdur. Çünki peyğəmbərlik və imamlıq xüsusiyyətlərinin bir

birlikdə birlikdə ol/tapılması, bunların digərlərində ayrı-ayrı

ol/tapılmasına maneə deyil. Daha əvvəl təfsirimizin 1. dərisində,

"Bir zaman Rəbbi Ibrahimi bəzi sözlərlə sınamışdı." (Bəqərə,

124) ayəsini təfsir edərkən "İmamlıq" məsələsi üzərində ətraflıca

dayanmışdıq.

Qısacası peyğəmbərlərlə alimlərin mövqeləri arasında bir

mövqeləri olan rəbbanilər və imamlar kitabın gerçəyini bilərlər və

gerçək bir güdüb gözləməklə onu güdüb gözləməkdə və onun şahidliyini

etməkdədirlər.

Burada İsrailoğullarının rəbbaniləri və imamları nəzərdə tutulur;

lakin ayə bunun, Tövratın Allah qatından endirilən, yol göstəricilik

və nur, yəni ümmətin ehtiyac duyduğu etiqadı və əməli məlumatlar ehtiva edən

bir kitab olmasından ötəri olduğunu göstərməkdədir. Tövratın

bu xüsusiyyətlərə sahib bir kitab olması, ancaq rəbbanilərin və imamların

yerinə gətirə biləcəkləri bir qorunmağı və güdülməyi tələb etdiyinə

görə, bu, Allah qatından enən, ilahi məlumatlar və əməli hökmlər

ehtiva edən bütün kitablar üçün etibarlı olan bir vəziyyətdir. Beləcə

məqsədimiz sübut edilmiş olur.

Bu səbəbdən İmamın (ə.s), "Bu rəbbanilər, peyğəmbərlərdən aşağı

bir mövqedə olan imamlardır" sözü, ayədəki sıralamadan hərəkətlə

onların mövqe baxımından daha alt bir səviyyədə olduqlarını

ifadə etməkdədir. Necə ki eyni ayədə, ahbarın, yəni alimlərin də

Maidə Surəsi 41-50 ............................................................. 613

rəbbanilərdən daha aşağı bir mövqedə olduqları, bu sıralama ilə

ifadə edilmişdir. İmamın (ə.s), "Onlar sahib olduqları məlumatlarla insanları

öyrədərlər" sözü göstərir ki, İmama (ə.s) görə "rəbbani" sözü

"ağalıq" kökündən deyil, "tərbiyə" kökündən törəmişdir.

Rəvayətin digər hissələrinin ehtiva etdiyi mənalar isə, bura qədər

etdiyimiz şərhlər ilə açıqlığa qovuşmuş oldu.

Bəlkə də Ayyaşinin Malik Cüheni kanalıyla köçürdüyü rəvayətdə,

I-mam (ə.s); "Həqiqətən Tövratı biz endirdik, onda yol göstərmə

və nur vardır." ayəsini təfsir edərkən, "Bu ayə bizim [Ehlibeyt İmamları]

haqqımızda enmişdir." deyərkən bu anlama işarə etmək istəmişdir.

[c. 1, s. 322, h: 118]

Təfsir-ul Burhanda, "Kim Allahın indirdigi ilə hökm etməzsə,

işdə onlar kafirlərdir." ayəsiylə əlaqədar olaraq əl-Kafi adlı əsərdən canlı

belə deyilir: Müəllif öz rəvayət zənciriylə Abdullah b.

Müskandan merfu olaraq belə rəvayət edər: Rəsulullah (s. a. a) buyurdu

ki: "Kim iki dirhəm haqqında zülmə söykənən bir hökm verər,

sonra da adamı bu hökmə uyğun gəlməyə məcbur etsə, 'Kim Allahın indirdigi

ilə hökm etməzsə, işdə onlar kafirlərdir.' ayəsinin nəzərdə tutduğu kəslərdən

olar." Ravi deyər ki: Dedim ki: "Necə məcbur edər?" Buyurdu ki: Qırmanc

vurma və zindana atma səlahiyyətinə sahib olar, hökmünə razı olsa,

nə al/götürə; əks halda ona qırmanc vurar və zindana təyin edər." [c. 1,

s. 476, h: 1]

Mən deyərəm ki: Bu hədisi Şeyx Tusi et/ət-Tehzib adlı eserinde1

öz rəvayət zənciriylə İbni Müskandan, o da merfu olaraq Peyğəmbərimiz-

deyil rəvayət edər. Ayyaşi də Təfsirində eyni hədisi

mürsəl olaraq Depozit- gamberimizden (s. a. a) rəvayət edər. 2 Hədisin giriş

qisiminin ifadə etdiyi məna, başqa kanallarla Ehlibeyt

Imamlarından da rəvayət edilmişdir. [et/ət-Tehzib, c. 6, s. 221, h: 15]

Rəvayətdə hökmün məcbur etmə ilə birlikdə olmasının vurğulanması,

hökmün, nəticəs(n)i olan bir qərar olması lazım olduğunu vurğulamağa

------

1- [et/ət-Tehzib, c. 6, s. 221-222, h: 16]

2- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 323, h: 120]

614 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

istiqamətlidir. Demək istənir ki, bir hökmün hökm ola bilməsi üçün,

təbiəti gərəyi ayırıcı, təhlil edici, yəni nəticə verici olması lazımdır.

Sırf hazırlamaq, hökm etmək mənasını verməz çünki.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Səid b. Mənsur, Əbu Şeyx və İbni

Mürdeveyh İbni Abbasdan belə rəvayət edərlər: "Uca Allah, 'Kim

Allahın indirdigi ilə hökm etməzsə, işdə onlar kafirlərdir... zalımlardır...

fasiqlərdir." ayələrini xüsusilə Yəhudilər haqqında endirmişdir."

Mən deyərəm ki: Haqqında danışılan üç ayə mütləqdir, onları müəyyən bir

birliyə xas etməyi tələb edən bir dəlil ortada yoxdur. Qaldı ki,

üçüncü ayə də Xristianlarla əlaqədardır. Ayrıca İbni Abbasdan bununla

ziddiyyət təşkil edən rəvayətlər də köçürülmüşdür.

Eyni əsərdə, ABŞ b. Hamid, Hakim b. Cübeyrdən belə rəvayət

edər: Maidə surəsində iştirak edən bu üç ayənin mənasını Səid b.

Cübeyrdən soruşdum və dedim ki: "Bəziləri bu ayələrin Israiloğulları

haqqında enmiş olduğunu, bizimlə əlaqədar olaraq enmədiyini

söyləyirlər, nə dərsin/deyərsən?" Dedi ki: "Bu üç ayənin əvvəlindəki və sonrasındakı

ayələri oxu." Istediği ayələri oxudum. Dedi ki: "Xeyr;

bu ayələr bizim haqqımızda enmişdir."

Daha sonra İbni Abbasın azatlık köləsi Maksem ilə qarşılaşdım

və Maidə surəsində iştirak edən bu üç ayə haqqında ona bir sual

yönəltdim və dedim ki: "Bəziləri deyirlər ki, bu ayələr bizim haqqımızda

deyil, Israiloğulları haqqında enmişdir, nə dərsin/deyərsən?" Dedi ki:

"Bu ayələr həm Israiloğulları haqqında, həm də bizim haqqımızda

enmişdir. Onların və bizim haqqımızda enən ayələr, onları da, bizi

də bağlar."

Sonra Əli b. Hüseynin hüzur/dincliyinə vardım və Maidə surəsində

iştirak edən bu üç ayəs(n)i soruşdum və bu ayələrin kimlər haqqında endiklərini

Səid b. Cübeyrdən və Maksemdən də soruşduğumu özünə

bildirdim. Dedi ki: "Maksem nə dedi?" Onun verdiyi cavabı köçürdüm.

Dedi ki: "Doğru söyləmişdir. Lakin buradakı küfr, şirk mənşəli

küfr kimi deyil; fasiqlik də şirk mənşəli fasiqlik kimi deyil;

zülm də şirk mənşəli zülm kimi deyil." Daha sonra Səid b.

Maidə Surəsi 41-50 ............................................................. 615

Cübeyrlə qarşılaşdım və Əli b. Hüseynin (ə.s) verdiyi cavabı ona

köçürdüm. Bunun üzərinə Səid b. Cübeyr oğuluna döndü və "Bu cavabı

necə tapdın?" deyə soruşdu. Oğulu dedi ki: "Bu cavabı sənin və

Maksemin cavabından daha üstün tapdım."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət ilə əvvəlki şərhlər daxilində

diqqətə çarpanlaşan şəkliylə ayənin mənas(n)ı arasında bir uyğunluq vardır.

el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Halebidən, o da İmam

Cəfər Sadiqdən (ə.s), eyni şəkildə Təfsir-ül Ayyaşidə Əbu

Basar kanalıyla İmamCaferdən :"Kim bunu bagışlarsa, o özü

üçün kəffarə olar." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə buyurduğu rəvayət edilər:

"Bağışladığı yara və bənzəri zərərləri nisbətində günahları silinər. "1

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Mürdeveyh, Ənsardan bir

adam vasitəsilə Peyğəmbərimizdən (s. a. a), "Kim bunu bagışlarsa,

o özü üçün kəffarə olar." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə buyurduğunu

rəvayət edər: "Adamın dişi qırılar və ya əli kəsilər ya da bədəninin

bir üzvü kəsilər yaxud bir yeri yaralanar da bunu bağışlasa,

bağışladığı nisbətində günahları silinər. Diyetin dörddəbirini bağışlasa,

günahlarının dörddəbiri bağışlanar. Diyetin üçdə birini bağışlasa,

günahlarının üçdə biri bağışlanar. Bütün diyetdən imtina etsə,

bütün günahları silinər."

Mən deyərəm ki: Bənzəri bir rəvayət də Deylemi kanalıyla İbni

Ömərdən nəql edilmişdir. Bu və bundan əvvəlki rəvayətdə, günahların

silinməsinin bağışlamanın miqdarı nisbətində reallaşmasına

istiqamətli olaraq iştirak edən ifadələr, bölünmə xüsusiyyətinə sahib diyetin

şer'an kİsas mövqeyində görülməsindən, kİsas və diyetin də birlikdə

bölünmə xüsusiyyətinə sahib günahların bağışlanmasına bərabər tutulmasından

hərəkətlə varılan bir nəticədir. Bütün bütünə uyğunlaşdırıldığı

kimi parça da parçaya uyğunlaşdırılar qaydasından hərəkətlə belə bir

çıxarsamada ol/tapılılmışdır.

Təfsir-ul Qummuda, "Sizdən hər biriniz üçün bir şəriət və bir yol

təyin etdik." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Hər peyğəmbərin

------

1- [Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 358, h: 1. Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 325, 129]

616 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

bir şeiratı və bir yolu vardır." [c. 1, s. 169-170]

Təfsir-ul Burhanda, "Yoxsa cahiliyyə hökmünümü axtarırlar?"

ifadəsiylə əlaqədar olaraq əl-Kafi adlı əsərdən canlı belə deyilir:

Müəllif öz rəvayət zənciriylə Əhməd b. Məhəmməd b. Xaliddən,

o da atasından, o da merfu olaraq İmamCafer Sadiqdən (ə.s)

belə rəvayət edər: "Hakimlər dörd qrupdurlar. Bu qrupların üçü atəşdə,

biri cənnətdədir. Bir adam bildiyi halda zülmlə hökm edər, o

atəşdədir. Bir adam bilmədən zülmlə hökm edər, o da atəşdədir.

Bir adam bilmədən haqqa görə hökm edər, o da atəşdədir. Bir adam

də bilərək haqqa görə hökm edər, o cənnətdədir."

İmam(a. s) buyurdu ki: