Nisa Surəsi 77-80

içlərində gizlədiklərinə peşman olarlar." İfadənin orijinalının başında

iştirak edən "əsa" sözü, insanların sözlərində olduğu kimi, uca Allahın

sözləri içində də xahiş mənasını ifadə edər; -daha əvvəl,

bu xahişin dinləyici ya da içində olulan vəziyyət etibarilə

etibarlı olduğunu ifadə etmişdik- ancaq, ifadənin axışından əldə etdiyimiz

intiba, bu səbəbdən qar/qazancına, bunun qəti olaraq reallaşacaq

bir vəd olduğunu göstərməkdədir. Çünki ifadə, "Allah, zalım cəmiyyəti

dogru yola çatdırmaz." ifadəsində dilə gətirilən xüsusu gücləndirməyə,

bunun doğruluğunu vurğulamağa, ehtiva etdiyi xüsusun qətiliklə

reallaşacağını ifadə etməyə istiqamətlidir.

Uca Allah fəthdən danışarkən, fəthlə qatından bəxş edəcəyi

və çox dəqiq olmayan bir lütfdən danışır. Bu səbəbdən bu fəthlə

biz tərəfindən məchul olan bir inkişafa toxunur. Bu da, fəth sözünün

başındakı "lam"ın cins üçün olduğunu, zehində bilinən bir fakta

işarə etmədiyini göstərər. Bu səbəbdən bununla nəzərdə tutulanın, müxtəlif

ayələrdə vəd edilən Məkkə fəthi olması söz mövzusu deyil, deyə bilərik.

Məsələn, bu ayələrdə olduğu kimi: "Quranı sənə lazımlı

edən Allah, əlbəttə səni, çatılacaq yerə çevirəcək." (Qəsəs,

85) "And olsun, Məscidi Harama girəcəksiniz." (Fəth, 27) Bunun

kimi daha bir çox ayə nümunə verə bilərik.

Quranda fəthdən danışıldığında, bununla ümumiyyətlə Məkkə'-

nin fəthi nəzərdə tutulmaqla birlikdə, bəzi yerlərdə bu ifadəni Məkkə'-

nin fəthi şəklində şərh etmək mümkün görünmür. Bu ayədə

keçən fəth ifadəsini buna nümunə göstərə bilərik: "Dogru sinizsə bu

fəth nə vaxt? deyirlər. Də ki: 'Fəth günü gəlincə, inkar edənlərə

inanmaları fayda verməz və özlərinə möhlət də verilməz.'

Sən onlardan üz çevir və gözlə, onsuz da/zatən onlar da gözləməkdədirlər."

(Səcdə, 28-30) Burada uca Allah, söz mövzusu fəth reallaşdığında,

daha əvvəl kafir olanların, bu sırada inanmalarının özlə-

636 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

rine bir fayda verməyəcəyini və kafirlərin belə bir fəthi gözlədiklərini

bildirməkdədir.

Bunu bilirik ki, bu xüsuslar nə Məkkənin fəthi ilə, nə də

Müsəlmanların bu günə qədər əldə etdikləri digər fəthlərlə əlaqədar

deyil. Çünki imanın fayda verməməsindən, yəni tövbənin işə

yaramamasından danışmaq, -daha əvvəl, təfsirimizin 4. dərisində

Nisa surəsi, 17-18. ayələri təfsir edərkən tövbə anlayışı üzərində

dayandığımız sırada ifadə etdiyimiz kimi- ancaq iki vəziyyətlə birlikdə

söz mövzusu ola bilər: Ya həyatdan ayrılma anında, dünya ilə axirətin

yer dəyişdirməsi səbəbindən insanın seçmə azadlığının ortadan

qalxması vəziyyətində. Ya da mənfi xasiyyət və xarakterlərin tövbə

və Allaha dönmə ehtimalını ortadan qaldıracaq şəkildə ürəklərin

bərki/qatılaşmasına gətirib çıxarması vəziyyətində. Necə ki uca Allah bu barədə

belə buyurmuşdur: "Rəbbinin bəzi ayələrinin geldigi gün,

daha əvvəl inanmamış ya da imanından bir xeyr qazanmamış

olan kimsəyə, artıq inanması fayda saglamaz." (Ən'am, 158) "Içlerinden

birinə ölüm gəlib çatana qədər pislikləri edib, 'Mən

indi tövbə etdim' deyənlər və kafir olaraq ölənlər üçün (qəbul ediləcək)

tövbə yoxdur." (Nisa, 18)

Bu baxımdan, əgər ayədə keçən fəthdən məqsəd, Məkkənin

yaxud Yəhudi qalalarının və ya Xristian məskunlaşma vahidlərinin fəthi

kimi Müsəlmanlar tərəfindən reallaşdırılan hər hansı bir fəthsə,

buna deyəcək bir şey yox. Ancaq daha əvvəl də işarə etdiyimiz kimi,

"içlərində gizlədiklərinə..." və "Inananlar... deyərlər." ifadələriylə

izah edilənlərin bu ehtimalla üst-üstə düşməsi çox açıq deyil.

Amma əgər haqqında danışılan fəthdən məqsəd, İslamın küfrün işini

bitirməsi və Rəsulullah ilə qövmünün arasında qəti hökmün verilməsi

isə, heç şübhəsiz bu, Quranın gələcəyə bağlı qeybi xəbərlərindəndir.

Uca Allah bu xəbərlərdə, bu ümmətin irəlidə qarşılaşacağı

kimi hadisələri və inkişafları xəbər verər. Belə bir çıxarsama,

Yunus surəsində iştirak edən bu ifadələrin mənalarıyla da üst-üstə düşməkdədir:

"Hər ümmətin bir elçisi vardır. Elçiləri gəlincə aralarında

ədalətlə hükmolunur..." (Yunus, 47-56)

Maidə Surəsi 51-54 ....................................................... 637

"Onlar, içlərində gizlədiklərinə peşman olarlar." Peşmanlıq,

edilməməsi lazım olan bir işin edilməsindən və ya edilməsi lazım olan

bir işin edilməməsindən ötəri içinə düşülən psixoloji bir

vəziyyətdir. Onlar bir şey etmişlər. Uca Allah, bunu izləyən ayədə,

onların əməllərinin boşa getdiyindən və ticarətlərinin hüsranla

nəticələndiyindən danışır. Onların içlərində gizlədikləri şey,

Yəhudi və Xristianları dost əldə etmələri, onların arasında koşuşturarak,

Yəhudi və Xristianların Allahın nurunu söndürmə, dünyanın

zövqlərindən heç bir maneə törət qarşılaşmadan faydalanma istiqamətindəki

hədəflərini reallaşdırma barəsində onlara köməkçi

olmalarıdır.

Böyük bir ehtimalla, onlar içlərində bunu gizləyirdilər; bunun üçün

Yəhudi və Xristianların aralarında koşuşturuyorlardı. Amma Allah,

haqq əsaslı mesaja fəth bəxş edincə, səylərinin boşa getməsindən

ötəri böyük bir peşmanlıq duy/eşidəcəklər.

"İnananlar... deyərlər..." İfadənin orijinalında keçən "yekulu" sözü,

"yekule" şəklində də oxunmuşdur. Bu okuyuş ifadənin, əvvəlki

ayədə keçən, "fe yusbihu..." ifadəsinə ətf edilməsindən irəli

gəlməkdədir. Biz tərəfindən ifadəni bu şəkildə oxumaq daha məqsədəuyğundur.

Çünki ayələrin axışına belə bir məna daha uyğun düşməkdədir.

Çünki onların içlərində gizlədiklərinə peşman olmaları və möminlərin

onlara; "bunlarmı?" şəklində xitab etmələri, onların Yəhudi

və Xristianları dost əldə etmələrinin və onların arasında

koşuşturmalarının bir nəticəsidir.

"Bunlar..." sözüylə, Yəhudi və Xristianlara işarə edilir; "sizinlə

birlikdə..." ifadəsində də ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlara xitab

edilir. Bunun tam tərsi də ola bilər. Eyni şəkildə, "Bütün səyləri

boşa çıxmış, itirənlərdən olmuşlar..." ifadəsində əvəzliyin

Yəhudi və Xristianlara dönük olması mümkün olduğu kimi,

ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlara dönük olması da mümkündür.

Lakin ayələrin axışından qəbul etdiyimiz qədəriylə xitab ürəklərində

xəstəlik ol/tapılanlara, işarə də Yəhudi və Xristianlara istiqamətlidir.

Bu səbəbdən, "Səyləri boşa çıxmış..." sözü, təqdiri bir sual-

638 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

nun cavabı xüsusiyyətindədir və belə bir məna diqqətə çarpanlıq qazanır:

Ümid edilər ki, Allah bir fəth və ya qatından bir iş gətirər. O zaman iman

edənlər, ilahi qəzəbin əhatəsinə girən, bu ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlara

belə deyəcəklər: "Bu Yəhudi və Xristianlarmı, var

gücləriylə and içərək sizinlə birlikdə olduqlarını söyləyirdilər?

Yaxşı indi niyə sizə bir faydaları toxunmur?!" Sonra, "İndi bu

Yəhudiləri və Xristianları dost əldə edənlərin aqibəti nə olacaq?" deyə

soruşulmuş kimi belə bir cavab verilir: "Bütün səyləri boşa

çıxmış, itirənlərdən olmuşlar."

ÜRƏKLƏRİN XƏSTƏ OLMASININ MƏNAS(N)I ÜZƏRİNƏ

"Ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlar" ifadəsi göstərir ki, ürəklər

üçün bir xəstəlik və bunun qaçınılmaz nəticəs(n)i olaraq da sağlamlıq və

səhhət söz mövzusudur. Çünki sağlamlıq və xəstəlik bir-birinə əleyhdar iki

faktdır. Bunlardan biri, ancaq o birisinin ol/tapıla bilmə imkanı söz

mövzusu olduğu bir yerdə reallaşa bilər. Görmə və kor olma kimi.

Məsələn bir divar üçün xəstəlikdən danışılmaz. Çünki onun sağlamlıq

və səhhətə qovuşması kimi bir vəziyyət yoxdur.

Uca Allahın kitabının müxtəlif yerlərində ürəklərin xəstəliyindən

danışdığı vəziyyətlərdə, bu ürəklərin hallarından və təsirlərindən söz

edər ki bunlar, söz mövzusu ürəklərin fitrətin dümdüz xəttindən

sapdıqlarını, normal davranışların xaricinə çıxdıqlarını və dümdüz

yoldan uzaqlaşdıqlarını göstərərlər. Söz gelimi uca Allah belə buyurur:

"Münafiqlər və ürəklərində xəstəlik olan kəslər,

'Allah və Elçisi bizə yalnız boş vədlərdə ol/tapıldı' deyirdilər."

(Əhzab, 12) "Münafiqlər və ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlar, 'Bunları

dinləri aldatmış' deyirdilər." (Ənfal, 49) "Şeytanın attıgını, ürəklərində

xəstəlik olanlar və ürəkləri bərki/qatılaşanlar üçün bir imtahan

etsin." (Həcc, 3) Bu mövzuda nümunə göstərilə biləcək bir çox ayə vardır.

Yekunlaşdıracaq olsaq; ürəyin xəstə olması, onun bir növ şübhə

və təminsizliyə mübtəla olması mənasını verər. Bu şübhə, Allaha

inanma və onun ayələriylə təmin tapmağı belə bir ürək üçün

Maidə Surəsi 51-54 ..................................................... 639

bulanıq və qaranlıq bir vəziyyətə salar. Açıqcası bunun adı, imana

şiryin qarışdırılmasıdır. Bu səbəbdən belə bir ürək üçün Allahı və ayələrini

inkar etmə vəziyyətiylə üst-üstə düşən vəziyyətlər reallaşar. Praktik

hərəkət mərhələsində, belə bir ürəyə sahib olan insandan, Allahı

və ayələrini inkar etmə vəziyyətiylə üst-üstə düşən davranışlar sadır olar.

Buna qarşılıq, ürəyin sağlam olması da, onun fitrətin xətti üzrə

qalıcı olmasını, dümdüz yol üzrə ol/tapılmasını ifadə edər.

Bunun nəticəsində Allahı, hər cür şirk ünsüründən təmizlənmiş bir şəkildə

birlər, hər şeydən mücərrədlənərək sırf ONA güvənib söykən/dözər, insan

arzusunun, heva və həvəsinin əlaqədar olduğu hər cür zövqü və

kefi bir kənara buraxar, əlinin tərsiylə itələyər. Uca Allah bu barədə

belə buyurur: "O gün ki, nə mal, nə də ogullar fayda verməz.

Ancaq Allaha saglam və təmiz ürək gətirən fayda görər." (Şuəra,

87-89)

Buradan da anlayırıq ki, ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlar,

münafiqlərdən ayrı bir qrupdurlar. Necə ki Quranda da onlardan

iki ayrı qrup olaraq danışılar: "Münafiqlər və ürəklərində xəstəlik

ol/tapılanlar..." deyə. Bir çox yerdə keçən bu ifadə, onların iki ayrı

qrup olduğuna istiqamətli işarə ehtiva etmir deyil. Çünki münafiqlər,

dilləriylə inandıq deyən, amma ürəkləri inanmayan kəslərdir. Tam

küfr ürəyin ölü olduğunu göstərər, xəstə olduğunu deyil. Necə ki

uca Allah belə buyurmuşdur: "Ölü ikən özünü dirilttigimiz və

özünə insanlar arasında yürüyebilecegi bir işıq verdigimiz

kimsə..." (Ən'am, 122) "Ancaq eşidənlər çagrıya gəlir; ölülərə gəlincə,

Allah onları dirildər." (Ən'am, 36)

Bundan da aydın olur ki, Quran ədəbiyyatında "ürək xəstəliyi"

Allah və ayələri məzmununda insanın qavrayışını bürüyən şübhə

mənasını ifadə edər. Beləsi bir şübhənin təsiri altına girən bir

ürək, dini i-nanca möhkəm bir şəkildə bağlı qalıb/qəlib dincliyə

çata bilməz, bu şübhənin komplekslərindən xilas ola bilməz.

Buna görə, mənanın təbiətini əsas al/götürəcək olsaq, ürəklərində

xəstəlik ol/tapılanlar, zəif imanlı kəslərdir. Bunlar hər çağırana

qulaq asar, hər küləyin qarşısında süründürülərlər. Münafiqlərdən fərq-

640 .................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

lıdırlar. Onlar açıqdan mömin olduqlarını söyləyər, buna qarşı içlərində

tam küfrü gizləyərlər. Bunu edərkən də məqsədləri dünyəvi mənfəətlərini

qorumaqdır. Xarici görünüşləriylə möminlərdən, iç dünyalarıyla

də kafirlərdən ya-rarlanmaya çalışarlar.

Bəli, Qurani Kərimdə, ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlar üçün də

"münafiqlər" xüsusiyyətinin istifadə edildiyini görürük. Bu, onların iç dünyalarının

də eynilə münafiqlər kimi iman lətafətindən məhrum olduğunu

vurğulamağa dönük bir analizdir. Bu isə, içində iman ol/tapılmadığı

halda mömin kimi görünənlərə bağlı olaraq istifadə edilən

"ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlar" xüsusiyyətindən ayrıdır. Aşağıdakı

ayəs(n)i buna nümunə göstərə bilərik: "Münafiqlərə, özləri üçün acı/ağrılı bir

əzab oldugunu müjdələ! Onlar möminləri buraxıb kafirləri dost

əldə edərlər. Onların yanındamı izzət (güc və şərəf) axtarırlar?

Dogrusu izzət tamamilə Allahındır. O, kitabda sizə belə endirmişdir

ki: Allahın ayələrinin inkar edildigini yaxud lağ/alaya alındıgını işittiginizde,

bundan başqa bir sözə keçənə qədər kafirlərlə bir

arada oturmayın; yoxsa siz də onlar kimi olarsınız. Dogrusu Allah,

münafiqlərin və kafirlərin bütününü cəhənnəmdə yığacaq."

(Nisa, 138-140)

Bəqərə surəsində iştirak edən, "İnsanlardan elələri vardır ki,

inanmadıqları halda 'Allaha və axirət gününə inandıq' deyərlər...

Onların ürəklərində xəstəlik vardır. Allah da xəstəliklərini artırdı...

Onlara, 'İnsanların inandıqları kimi siz də inanın.' deyilsə, o

beyinsizlərin inandıqları kimi inanarıkmı? deyərlər..." (Bəqərə, 8-20)

ayələrə gəlincə; burada, onların ürəklərinin haqqdan şübhə edərək

sonunda haqqı inkara qədər çatdığı izah edilir. Bunlar, başlanğıcda

ürəklərində xəstəlik olan kəslər idi. Çünki hələ tam olaraq

inanmadıqları halda, yalan danışaraq iman etdiklərini irəli sürmüşlər idi.

Halbuki başlanğıcda şübhə içində idilər. Allah da xəstəliklərini

artırdı. Beləcə haqqı inkar etmələrindən və lağ etmələrindən

ötəri həlak olub getdilər.

Uca Allah, ürək xəstəliyinin fiziki bir xəstəlik kimi artdığından

və hətta xronikiləşərək adamı həlaka sürüdüyündən danışır.

Maidə Surəsi 51-54 .......................................................... 641

Bunun səbəbi də, xəstəliyi əsnasında, xəstə olan insanın təbiətini

pozacaq günahlarla xəstəliyə davamlı iştirak etməsidir. Bu

barədə uca Allah belə buyurmuşdur: "Onların ürəklərində xəstəlik

vardır. Allah da xəstəliklərini artırmışdır." (Bəqərə, 10) Uca Allah

bir başqa ayədə də belə buyurmuşdur: "Nə vaxt bir surə endirilsə...

Lakin ürəklərində xəstəlik olanlara gəlincə bu, onların

pisliklərinə pislik qatar. Və onlar kafir olaraq ölərlər. Özlərinin

hər il bir iki dəfə sınandıqlarını görmürlərmi? Yenə də tövbə

etmir, ögüt al/götürmürlər." (Tövbə, 124-126) Bir başqa yerdə -ümumi bir

şərh xüsusiyyətində- belə buyurur: "Sonra pislik edənlərin

sonu çox pis oldu. Çünki Allahın ayələrini yalanladılar. Və onlarla

lağ/alay edirdilər." (Rum, 10)

Daha sonra uca Allah, özünə istiqamətli imanın, bu xəstəliyin

müalicəsi olduğunu açıqlayır və -ümumi bir elan olaraq- belə buyuru-

yor: "Imanlarından ötəri Rəbləri onları hidayətə çatdırar." (Yunus,

9) Mövzuyla əlaqədar olaraq bir başqa ayədə də belə buyurur:

"Gözəl söz ONA çıxar, yaxşı əməl də onu yüksəldər." (Fatır, 10) Bu halda,

ürəyində xəstəlik olan kimsə, əgər bu xəstəlikdən xilas olmaq

istəyirsə, Allaha tövbə etsin ki bu, ONA iman etmək deməkdir.

Saleh düşüncələrlə və saleh əməllərlə düşünüb öyüd al/götürməyə çalışsın.

Necə ki yuxarıda yer verdiyimiz ayələrin birində bu xüsus

vurğulanmışdır: "Yenə də tövbə etmir, ögüt al/götürmürlər." (Tövbə,

126)

Bu mövzuyla əlaqədar ən əhatəli şərhi isə, bu ayə ehtiva etməkdədir:

"Ey inananlar! Möminləri buraxıb da kafirləri dost əldə etməyin.

Alla-ha əleyhinizdə açıq-aşkar bir dəlilmi vermək istəyirsiniz?

Şübhə yox ki münafiqlər, atəşin ən alt təbəqəsindədirlər. Artıq

onlara əsla bir köməkçi tapa bilməzsin. Ancaq tövbə edənlər, vəziyyətlərini

düzəldənlər, Allaha sıx sarılanlar və dinlərini sırf

Allah üçün edənlər başqa. İşdə onlar (gerçək) möminlərlə bərabərdirlər;

Allah da yaxında möminlərə böyük bir mükafat verəcək."

(Nisa, 144-146) Daha əvvəl, ayələrdə haqqında danışılan Allaha

dönməkdən məqsədin, ONA inanmaq, bu iman üzrə dümdüz ha-

642 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

reket etmək, kitab və sünnə istiqamətində hərəkət etmək və

ixlas yəni tövhid inancına heç bir şirk şaibesini qarışdırmamaq olduğunu

ifadə etmişdik.