Nisa Surəsi 77-80

"Ey inananlar! Sizdən kim dinindən dönsə..." [Ayənin orijinalında

keçən "yertedde" sözünün keçmiş hərəkəti "irtedde"dir.] "Irteddə an

dinihi" isə dinindən döndü, mənasını verər. Dindarların ədəbiyyatında

"irtidat" sözü, imandan küfrə dönməyi ifadə edər. Bu imanından

əvvəl küfrün olması ilə olmaması arasında, bu xüsusiyyətlə xatırlanma

baxımından hər hansı bir fərq yoxdur. Bir kafirin inanması, ardından

təkrar küfrə dönməsi kimi.

Əvvəldən kafirkən Müsəlman olan, ardından təkrar küfrə dönən

insanın irtidadı, "Milli irtidat"; Müsəlman bir ailədən dünyaya

gəldiyi üçün əvvəldən küfrə sapması söz mövzusu olmayan bir kimsənin

dindən dönüşü də "Fitri irtidat" olaraq adlandırılar. [Bu mənalar,

bu sözün əsl mənaları vəziyyətinə gəlmişlər. Məcazi

bir istifadə söz mövzusu deyil. Ancaq bu istifadə, ya İslamın

gətirdiyi bir faktdır -ha-kikatı şəriyə- və yaxud Müsəlmanlar arasında

yayılan bir istifadədir -həqiqəti müteşerria-.]

Ayədə keçən "irtidat" sözü ilə, dindarların ədəbiyyatında

dindən dönmə mənasını verən irtidadın nəzərdə tutulduğu şəklində bir

düşüncə zehinlərdə oyana bilər. Bu təqdirdə, ayənin əvvəliylə bir

əlaqəsi olmaz. Yəni, müstəqil bir ayə kimi qəbul edilər. Buna görə,

uca Allah ayədəmiminlərdən bir qrupun imanına ehtiyacının olmadığını,

necə olsa bir baş-ka qrupun imanın öhdəçiliklərini yerinə

gətirəcəyini izah etməkdədir.

Ancaq bu ayə və bundan əvvəlki digər ayələr üzərində

düşündüyümüz zaman, bu ehtimalın etibarsız olduğunu görərik.

Çünki ayə bu izahatıyla, möminlərə uca Allahın, öz ərzində

insanları özünə tapındırma gücünə sahib olduğunu vurğulama

məqsədinə istiqamətlidir. Də-mek istənir ki, irəlidə Allah, elə

birliklər ortaya çıxaracaq ki bunlar, Allahın dinindən dönmək

belə dayansın, ona möhkəm möhkəmə sarılarlar. Bu ayələri də bu baxımdan ələ

ala bilərik: "İndi bunlar, bunları en-qar/qazanc etsə, bilsinlər ki, bunları

inkar etməyəcək bir cəmiyyəti, bunlara vəkil buraxmışıq." (Ən'am,

Maidə Surəsi 51-54 ......................................................... 643

etməyəcək bir cəmiyyəti, bunlara vəkil buraxmışıq." (Ən'am, 89)

"Kim də küfrə sapsa, şübhəsiz Allah aləmlərdən müstagnidir."

(Al/götürü Imran, 97) "Siz və yer üzündə ol/tapılanlar hamı/həmişə inkar etsəniz, yaxşı

bilin ki, Allah zəngindir, təriflənmişdir." (Ibrahim, 8)

Bu mərhələdə, əsl məqsədin kənarında artıqdan bir şərh

etmə gərəyi duyul/eşidilməz. Ayənin əsl məqsədi, Allahın dinindən

dönməyən mömin bir qövmün gətiriləcəyinin xəbər verilməsidir.

Onların Allahı, Allahın da onları sevdiyi, onların möminlərə qarşı

təvazökar, kafirlərə qarşı şərəfli oluşları kimi ayədə işarə edilən

xüsusiyyətlərinə gəlincə; bunlar əsl məqsədə bağlı əlavə faktlardır və

söz mövzusu edilmələrini tələb edəcək bir vəziyyət və mühitin reallaşması

zəruridir.

Digər bir baxımdan baxdığımızda, ayədə işarə edilən xüsusiyyətlərin,

əvvəlki ayədə haqqında danışılan Yəhudi və Xristianları dost əldə etmə vəziyyətiylə

əlaqəli olduqlarını görərik. Çünki onların Yəhudi və Xristianları

dost əldə etmiş olmaları, ürəkdən sevgi və simpatiyayla onlara

maraq duymalarından qaynaqlanan bir nəticədir. Bu xüsusiyyətdəki bir

ürəyin Allah sevgisini daşıması mümkün müdir? Uca Allah belə

buyurur: "Allah, bir insanın gögüs boşlugunda iki ürək yaratmadı."

(Əhzab, 4)

Yəhudi və Xristianları dost əldə etmənin qaçınılmaz bir nəticəs(n)i

də möminlərin kafirlər qarşısında əzilmələri və möminlərə qarşı

də təpədən baxan/nazir ekabir bir mövqedə olmalarıdır. Necə ki uca

Allah, bu psixoloji sapmağa bu şəkildə işarə etmişdir: "Onların

yanındamı izzət (güc və şərəf) axtarırlar? Dogrusu izzət tamamilə

Allahındır." (Nisa, 139)

Bu dostluğun bir gərəyi də, onlara qarşı cihad etmə öhdəçiliyini

ağırdan al/götürmədiyər, onlarla döyüşməkdən qaçınmadıyar, onlarla

ictimai əlaqələri kəsmə barəsində özlərinə yönəldilən hər cür

qınamağa sinə gərməməkdir və bu xüsusdakı məhrumiyyət və çətinliklərə

dözməyə yanaşmamaqdır. Necə ki uca Allah bu xüsusa

belə işarə etmişdir: "Ey inananlar! Mənim də düşmənim, sizin

də düşməniniz olan kəsləri dost əldə etməyin. Onlar sizə gələn

644 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

gerçegi inkar etdikləri... halda, siz onlara sevgi çatdırırsınız...

Mənim yolumda cihad etmək və mənim razılıqmı qazanmaq üçün yurdunuzdan

çıktıgınız halda içinizdə onlara sevgimi gizləyirsiniz?

(Mumtəhinə, 1)

Digər bir ayədə mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurulmaqdadır:

"İbrahimdə və onunla birlikdə ol/tapılanlarda sizin üçün gözəl bir

nümunə vardır; onlar qövmlərinə 'Biz sizdən və sizin Allahdan başqa

tapındıqlarınızdan uzagız. Sizin tapındıqlarınızı tanımırıq. Siz, bir

tək Allaha inanana qədər sizinlə bizim aramızda davamlı bir

düşmənlik və nifrət meydana çıxmışdır.' demişlər idi." (Mumtəhinə, 4)

Eyni şəkildə, lüğət mənas(n)ı baxımından və ya analıdıq olaraq ələ

al/götürsək, irtidat sözü, kafirləri dost əldə etmə vəziyyətini də

əhatəsinə al/götürər. Necə ki uca Allah, əvvəlki ayələrin birində belə

buyurmaqdadır: "Sizdən kim onları özünə vəli etsə, o, onlardandır."

(Maidə, 51) Digər bir ayədə də belə buyurmuşdur: "Kim

belə etsə, artıq onun üçün Allahdan heç bir şey yoxdur." (Al/götürü

Imran, 28) Başqa bir ayədə də belə buyurulmaqdadır: "Siz də onlar

kimi olarsınız." (Nisa, 140)

Bu şərhlərin işığında anlayırıq ki, təfsirini təqdim etdiyimiz

ayənin, əvvəlki ayələrlə əlaqəsi vardır və ayə Allahın dininin,

birliklərinə yavaş yavaş nifaqın sızmasından və birliklərində

dünyalıq çıxar qarşılığında dini satmağa diqqət etməyən, Allahın,

Elçisinin və möminlərin yanında olan gerçək qürura, dünya və

axirət həyatını əhatə edən xoşbəxtliyə qarşılıq din düşmənlərinin yanındakı

saxta və keçici üstünlüyü, saxta qüruru seçən

ürəkləri xəstə insanlar ol/tapıldığından ötəri Allaha qarşı gəlmə,

Yəhudi və Xristianları dost əldə etmə uçurumuna düşəcəklərindən

narahatlıq duyul/eşidilən bu adamlardan müstağni olduğunu, onlara ehtiyacının

olmadığını vurğulama məqsədinə istiqamətlidir.

Ayə, əslində bununla Quranın qeybə bağlı bir uzaqgörənliyini

də xəbər verməkdədir. Buna görə, uca Allah, dinin bu zəif

imanlılardan görmüş olduğu ikiüzlülük və müxtəlif qılıqlara bürünməsi,

Allahdan başqasının sevgisini Allahın sevgisinə seçim ediş-

Maidə Surəsi 51-54 ........................................................ 645

leri, qüruru Allahın düşmənlərinin yanında axtarışları, Allah yolunda

cihad öhdəçiliyi qarşısında ağırdan alıcı, ayaq sürtücü bir rəftar

geyinmələri, bu mövzuda qınayanların qınamasından qorxmaları

qarşısında, irəlidə bir qövm gətirəcək. Bunlar Allahı sevəcək, Allah

də onları sevəcək. Möminlərə qarşı təvazökar, kafirlərə

qarşı şərəfli olacaqlar. Allah yolunda cihad edəcək və qınayan

heç kimin qınamasından qorxmayacaqlar.

Təfsir alimlərinin bir çoxusu, ayənin qeybi bir mesaj daşıdığını

fərq etmələrinə və bu ayədə işarə edilən xüsusiyyətlərin hansı qövmün

vəziyyətiylə üst-üstə düşdüyü barəsində uzun qiymətləndirmələr etmələrinə

qarşı, ayənin lafızlarını şərh barəsində ala bildiyinə

dözümlü davranmışlar. Bu səbəbdən ayənin ehtiva etdiyi xüsusiyyətlərə

lazımlı şərhlər gətirə bilməmişlər. Nəticədə uca Allahın sözünü

hər hansı bir insanın sözü kimi ələ alıb, insanların sözlərində

olduğu kimi, ONun ayələrində də ənənədə göstərilən dözümlərin

və diqqətsizliklərin ola biləcəyini qəbul edər bir tutum içində olmuşlar.

Hərçənd Quran bəlağət baxımından, uyduruk və törədi bir üsul

izləməmişdir. Sözlərin istifadəsində, cümlələrin istehsalında və

mənalarına qarşılıq sözlər buraxılması barəsində, yeni və vərdişkar

olunmayan bir metod inkişaf etdirməmişdir. Bu barədə, insanların

normal ko-nuşmalarında izlənililən üsulu əsas al/götürmüşdür.

Ancaq Quran, başqa bir baxımdan insanların sözlərindən ayrı bir

xüsusiyyət ifadə edər. Belə ki; bizlər, bəlağətçilər və normal insanlar olaraq

danışdığımız zaman, sözlərimizi ağılımızda yer/yeyər əldə edən mənalara

söykənən olaraq söyləyərik. Bizim tərəfimizdən qəbul edilən mənalar,

insani- ictimai fitrətimiz vasitəsilə meydana gətirdiyimiz ictimai

həyatımızın bir qazanımı olan anlayışımız vasitəsilə zehinimizdə

yer/yeyər əldə edərlər. Bu xüsusiyyətlərə sahib anlayışa qabiliyyətimizin bir xüsusiyyəti

də, qəbul etdiyi faktlar arasında müqayisə etmə edərək bir mühakiməyə

çatmasıdır.

Bu mərhələdən sonra, dözümlülük və dözüm qapıları açılar zehinimizə.

Məsələn çoxu, bütünün yerinə qəbul edərik. Ümumisi, davamlı

646 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

olan mövqeyində görərik. Nisbi faktları mütləq faktlar kimi hisslərik.

Hər az ol/tapılanı (nadir olanı), yox olanlar kateqoriyasına soxarıq.

Sıxlıqla rast gəlinməyən hər faktı var olmayan şeylər əhatəsinə al/götürərik.

Bizdən biri çıxar, "Bu gözəldir və ya çirkindir. Bu sevimlidir və ya

xoşagəlməzdir. Bu təriflənəndir və ya yeriləndir. Bu faydalıdır və ya zərərlidir.

Filan yaxşıdır və ya pisdir." deyər. Bizlər bu məzmunda, bir birliklə

əlaqədar olaraq mütləq bir xarakterizə etməyə xərcik. Halbuki söz mövzusu

birlik bəzi vəziyyətlərdə, bəzi qiymətləndirmələr məzmununda, bəzi

insanlara görə və bəzi faktlar baxımından bu xüsusiyyətlərə malikdir, yəni

mütləq olaraq belə bir vəziyyəti söz mövzusu deyil. Nə var ki,

xüsusiyyəti dilə gətirən adam, bəzi qarşı qiymətləndirmələri yox saymışdır.

Bunu edərkən algılayışın da və mühakiməsi barəsində göstərdiyi

dözümə söykən/dözmüşdür.

Bu, insanın objeler dünyasına bağlı konkret faktlara söykənən

hisslərinin vəziyyətidir. Qəbul etmə tutumunun məhdud olmasından

ötəri, varlıq aləminin onun özüylə elin idili istiqamətlərindən fərqində

olmadığı şeylər bir əvvəlkinə nisbətlə daha çoxdur. Buna görə, insanın

xəbər verdiyi bütün şeylər, xarici objelerle əlaqədar bütün danışmaları

və reallığı tamamilə əhatə etdiyini, bütün naməlumluqlarını ortaya

çıxardığını düşün- düğü bütün xüsuslar, sübjektif qiymətləndirmə

və bəzi istiqamətlərə qarşı dözümlü davranmanın və bəzi

istiqamətləri də bilməmənin məhsuludur. Bir insanın bütün reallığı əhatə etdiyini

və bir kimsənin danışmasını buna görə əhatə edici bir şəkildə

qiymətləndirdiyini söyləməsi ciddiliklə uyğun gəlməz. Bu xüsus, üzərində

yaxşıca düşünməyə dəyər.

Sahib olduğu məlumata söykənən olaraq insanın söylədiyi sözlərin

vəziyyəti bundan ibarətdir. Uca Allahın sözlərinə gəlincə, onları bu

növ bir qüsurdan münəzzəh saymamız bir zərurətdir. Çünki uca

Allah, hər şeyi məlumat tərəfindən əhatə etmişdir. Necə ki uca Allah, sözlərinin

xüsusiyyətləriylə əlaqədar olaraq belə buyurmaqdadır: "O, əlbəttə haqq ilə

qərbli ayırt edici bir sözdür. O, zarafat degildir." [Tarık, 13-14]

İşdə bu xüsus və imtiyaz, uca Allahın zahiri etibarilə mütləq

olan və ayrı ya da bitişik hər hansı bir qeydlə məhdudlaşdırılmayan

Maidə Surəsi 51-54 ..................................................... 647

sözlərini mütləq hesab etməmizin dəlillərindən birini meydana gətirər.

Yenə eyni xüsus, uca Allahın sözlərində keçən xüsusiyyətlərin səbəbdənliyə

işarə etdiyinin dəlillərindən biridir də. Söz gelimi uca Allah,

"O onları sevər..." deyirsə, bu deməkdir ki, hər hansı bir şeydə

onlara buğz etmir. Əks halda, bu ümumi ifadəyə bir istisna gətirərdi.

Uca Allah, bir qövmün möminlərə qarşı yumşaq və alçaq

könüllü olduqlarını söyləyirsə, onların möminlik sifətlərindən, yəni

Allaha iman etmələrindən ötəri onlara təvazökar olduqları və

hər vəziyyətdə və hər təqdirdə təvazökar olmaları lazımdır. Əksinə

təqdirdə, belə bir ifadə, haqq ilə qərbli bir-birindən ayırma xüsusiyyətinə

sahib ola bilməzdi.

Şübhəsiz, bəzi mənalar vardır ki bunlar, nisbəti doğru edəcək

bir əhatə edici xüsus söz mövzusu olduğunda, bunları həkk etməyən insanlara

də nisbət edilərlər. Aşağıdakı ayələrdə olduğu kimi:

"And olsun biz, Israilogullarına kitab, hökm və peyğəmbərlik

verdik, onları gözəl ruzilərlə bəslədik və onları aləmlərə üstün

etdik." (Casiyə, 16) "O, sizi seçdi və dində sizə bir çətinlik yükləmədi."

(Həcc, 78) "Siz, insanlar üçün çıxarılmış ən xeyirli ümmət

oldunuz. Iyiligi əmr edər, pislikdən çəkindirərsiniz." (Al/götürü Imran,

110) "İnsanlara şahid olasınız, elçi də sizə şahid olsun." (Bəqərə,

143) "Elçi də, 'Ya Rəbbi, qövmüm bu Quranı tərk edilmiş buraxdılar.'

demişdir." (Furqan, 30)

Bunun kimi ictimai xüsusiyyətlərdən danışan bir çox ayə vardır,

ki bunlarla xarakterizə edilmə məzmununda fərdlərlə birliklər arasında

hər hansı bir fərq yoxdur. Bunun da dözümlülüklə, bəzi istiqamətlərin lehinə

olmaq üzrə başqa istiqamətləri görməzlikdən gəlməklə maraq/əlaqəsi yoxdur.

Tərsinə, burada həm parçanın, həm də bütünün xarakterizə edildiyi xüsusiyyətlər

söz mövzusudur. Həm fərd, həm də cəmiyyət tələb edici bir

faktordan ötəri, bu şəkildə xarakterizə edilərlər. Eynilə, qiymətli bir ləl-cəvahiratı

ehtiva edən bir torpağın ehtiva etdiyi ləl-cəvahiratdan ötəri ovuclanması

kimi. Həm torpaq ovuclanmış, həm də ləl-cəvahirat ovuclanmış

olar; amma əsl hədəf ləl-cəvahiratdır. İndi mövzumuza dönək.

"Ey inananlar! Sizdən kim dinindən dönsə..." Yuxarıda et-

648 .................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

bizimiz şərhlərin işığında məsələni ələ alacaq olsaq, dindən

dönüb irtidat etməkdən məqsədin, Yəhudi və Xristianları dost əldə etmək

olduğunu anlarıq. Xitab xüsusilə möminlərə yönəldilmişdir;

çünki bundan əvvəlki xitab da onlara istiqamətli idi və ayələrin axışının

bu mərhələsində verilmək istənən mesaj budur: Allahın dininin,

Allah düşmənlərinin dostluğuyla çirklənmiş bir imana ehtiyacı yoxdur.

Necə ki uca Allah, Allah düşmənlərini dost əldə etməyi küfr və

şirk olaraq xarakterizə etmişdir: "Sizdən kim onları vəli etsə, o, onlardandır."

Çünki uca Allah, dininin vəlisi və köməkçisidir. ONun

dininin köməkçisi olduğunun bir göstəricisi, irəlidə, düşmənlərindən

hər cür əlaqəni kisən, ONun dostlarını dost əldə edən, yalnız

ONun üçün sevən bir birliyi gətirəcək olmasıdır.

"Allah, yaxında elə bir cəmiyyət gətirəcək" Burada uca Allah, söz

mövzusu cəmiyyəti gətirməyi doğrudan öz şəxsinə nisbət edir.

Bununla dininin köməkçisi olduğu mesajını verir. Ki ayənin axışından

də bu xüsus qəbul edilir. Demək istənir ki, bu dinin bir

yardımçısı var. O varkən dinə kömək üçün başqasına ehtiyac yoxdur.

Bu köməkçi, uca Allahdır.

Ayənin axışı, söz mövzusu qövm vasitəçiliyi ilə dinə kömək ediləcəyini

vurğulamaqdır. Bu da, bəzi kəslərin din düşmənlərini milli

köməkləşmə üçün dost əldə etmələrinə qarşılıq olaraq dilə gətirilir.

Ayrıca qövm sözcüyü istifadə edilir və söz mövzusu qövmün xüsusiyyətləri

və davranışları çoxluq kipiyle ifadə edilir. Bütün bunlar göstərir

ki, gələcəyi vəd edilən qövm bir birlik olacaq, bir və ya

iki adamdan ibarət olmayacaq. Uca Allahın hər dövrdə, Allahı

sevən, Allah tərəfindən sevilən, möminlərə qarşı təvazökar,

buna qarşı kafirlərə qarşı üstün və şərəfli, Allah yolunda cihad

edən və bu barədə heç bir qınayıcının qınamasından qorxmayan

bir insan göndərməsi kimi bir vəziyyət nəzərdə tutulmur.

Söz mövzusu qövm, özü gələcək olduğu halda, gətirilişləri

uca Allaha nisbət edilmiş və ONun onları gətirəcəyi ifadə edilmişdir.

Bu, Allahın onları yaradacağı mənasında deyil. Çünki Allahdan

başqa yaradıcı yoxdur. Uca Allah belə buyurur: "Allah hər şeyin

Maidə Surəsi 51-54 ...................................................... 649

yaradıcısıdır." (Zumər, 62) Əksinə bu ifadə, uca Allahın onları dinə

kömək edəcəkləri bir mövqeyə gətirəcəyi mənasını ehtiva etməkdədir.

Onlara özünü sevmələri və özünün də onları sevməsi qürurunu

bəxş edəcək. Dostları qarşısında təvazökar, düşmənləri

qarşısında üstün və şərəfli olmalarını təmin edəcək. Yolunda cihad

etmələrini və hər cür qınamadan təsirlənməmələrini mümkün edəcək.

Bu halda onların dinə kömək etmələri, əslində uca Allahın

onlar vasitəsilə dinə kömək etməsidir. Zamanın uzağı ilə yaxını

Allah baxımından birdir. Bu, yalnız bizim qeyri-kafi görüşəmik baxımından

bir fərqlilik ifadə edər.