Nisa Surəsi 77-80

"O onları sevər, onlar da ONU sevərlər." Burada sevgi sözü, bir

xüsusiyyətlə və ya başqa bir xüsusla qeydli olmadan, darıx elin idili olaraq

mütləq bir şəkildə istifadə edilmişdir. Onların Allahı sevmələrinin

gərəyi, Rəblərini, ONun xaricindəki hər şeyə və mal, mövqe, soy kimi

insanın bağlı olduğu hər dəyərə seçmələridir. Bu deməkdir ki,

adı çəkilən qövm, Allahın düşmənlərindən heç kimi dost əldə etməzlər.

Əgər dost əldə etsələr, Allahın dostluğundan ötəri, ONun

dostlarını dost əldə edərlər.

Uca Allahın onları sevməsinin gərəyi də, onların hər cür zülmdən

təmizlənmiş olmaları, küfr, fısk kimi mənəvi çirklərdən ya

masumiyet ya da tövbə nəticəs(n)i olan bağışlama yoluyla təmiz

olmalarıdır. Çünki zülmlər və günahların bütünü heç bir şəkildə uca

Allah tərəfindən sevilməzlər. Necə ki ulu Allah belə buyurmuşdur:

"Şübhəsiz Allah, kafirləri sevməz." (Al/götürü Imran, 32) "Allah, zalım

olanları sevməz." (Al/götürü Im-ran, 57) "O israf edənləri sevməz." (Ən'am,

141) "Allah təxribatçıları sev-mez." (Maidə, 64) "Allah haqsız yerə

hücum edənləri sevməz." (Bəqərə, 190) "O, böyüklük göstərənləri

sevməz." (Nəhl, 23) "Allah, xainləri sevməz." (Ənfal, 58) Bu xüsusla əlaqədar

olaraq bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Yuxarıda təqdim etdiyimiz ayələrdə, insanlarda ola biləcək kiçik

salıcı, çirkin xasiyyətlərin, alçaqlıqların ana ünsürləri zikr edilmişdir.

Uca Allah, bir insanı sevdiyini ifadə edərək ondan bu mənfi nite-

650 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

liklerin qalxdığına şahidlik edincə, o insan, bunların əleyhdarı olan üstün

və qürur verici xüsusiyyətlərlə xarakterizə edilmiş olar. Çünki insan, bir

əxlaqa sahib olacaqsa, üstün xüsusiyyətlərdən və ya alçaldıcı xüsusiyyətlərdən

biriylə mütləq əxlaqlanmaq vəziyyətindədir.

Buna görə, ayədə nəzərdə tutulan bu insanlar, Allaha həqiqətən inanırlar,

imanları zülm çiryinə bulanmamışdır. Necə ki uca Allah

bir ayədə belə buyurur: "Inananlar və imanlarını bir haqsızlıqla

tapa bilməyənlər... İşdə güvən onlarındır və dogru yolu bulanlar

də onlardır." (Ən'am, 82) Buna görə, onlar sapmağa qarşı zəmanətdədirlər.

Uca Allah bir ayədə bu xüsusa belə işarə etmişdir: "Allah

şaşırttıgını yola gətirməz." (Nəhl, 37) Bu deməkdir ki, onlar, hər

müxtəlif pozğunluğa qarşı ilahi zəmanətin əhatəs(n)i içindədirlər. Ilahi yol

nümayişçiliyin öndərliyində Allahın dümdüz yoluna yönəlməkdədirlər.

Onlar, uca Allahın da təsdiqlədiyi gerçək imanları sayəsində,

Allaha tam mənasıyla təslim olduqları kimi Elçiyə də təbii/tabe olmuş,

ona təslim olmuşlar. Uca Allah, bir ayədə bu xüsusa belə işarə

etmişdir: "Xeyr, Rəbbinə andolsan ki, aralarında çıxan

anlaşılmazlıqlar barəsində səni hakim edib, sonra da verdigin

hökmü, içlərində heç bir çətinlik duy/eşitmədən, tam mənasıyla

qəbul etmədikcə inanmış olmazlar." (Nisa, 65)

Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, bunlar bu ayənin nəzərdə tutduğu

kəslər arasında iştirak etməkdədirlər: "Də ki: Eger siz Allahı sevirsinizsə

mənə yatıl ki, Allah da sizi sevsin." (Al/götürü Imran, 31) Bu ayənin

məzmunundan anlayırıq ki, Peyğəmbərə uyğun gəlməklə Allahı sevmək

arasında zəruri bir əlaqə vardır. Kim Peyğəmbərə xəbərdar etsə, Allah

onu sevər. Allah bir qulunu, ancaq Peyğəmbərə (s. a. a) təbii/tabe olduğu

zaman sevər.

Peyğəmbərə (s. a. a) uyğun gəldikləri zaman təqva, ədalət, lütfkarlıq, səbir,

stabillik, təvəkkül, tövbə və təmizlənmə kimi uca Allahın sevdiyi və

məmnun olduğu xüsusiyyətlərə də sahib olarlar. Necə ki uca Allah belə

buyurmuşdur: "Şübhəsiz, Allah da çəkinənləri sevər." (Al/götürü Imran,

76) "Allah yaxşılıq edənləri sevər." (Bəqərə, 195) "Allah səbirliləri sevər."

(Al/götürü Imran, 146) "Allah, öz yolunda qaynadılmış binalar kimi

Maidə Surəsi 51-54 ................................................... 651

saf baglayarak vuruşanları sevər." (Səff, 4) "Heç şübhəsiz Allah,

özünə söykən/dözənləri sevər." (Al/götürü Imran, 159) "Allah tövbə edənləri

sevər, təmizlənənləri sevər." (Bəqərə, 222) Daha bir çox ayə bu

xüsusa nümunə meydana gətirməkdədir.

Yuxarıda işarə edilən xüsusiyyətlərin nəticələrini və bu xüsusiyyətləri

izləyən və üstün üstünlükləri şərh edici ayələri bir bütün olaraq araşdırdığımız

zaman, yaxşı xarakterlərdən ibarət olan/yaranan çox sayda faktla

qarşılaşarıq. Bunların hamısının bu sifətlərə sahib olan kəslərin

yer üzünə varis olan varislər olmasına və yaxşı aqibətin də onların

olduğuna gəlib söykən/dözdüklərini də görərik. Necə ki üzərində dayandığımız

ayədən də böylə bir mesaj qəbul edə bilirik: "Ey inananlar!

Sizdən kim dinindən dönsə..." Başqa bir ayədə də -ümumi və

əhatə edici bir ifadə olaraq- şöylə buyurulmuşdur: "Nəticə təqvanındır."

(Taha, 132) Inşallah, aqibətin təqvanın olmasının nə məna ifadə

etdiyini uyğun bir yerdə ətraflıca irdələyəcəyik.

"Möminlərə qarşı təvazökar, kafirlərə qarşı şərəfli və şiddətlidirlər."

Ayənin orijinalında keçən "ezilletin" və "eizzetin" sözləri

"zəlil" və "əziz" sözlərinin çoxluğudurlar. Özlərinin dostu və

özləri tərəfindən dost əldə edilən Allaha istiqamətli hörmətlərinin bir

ifadəsi olaraq möminlərin üzərinə şəfqət qanadlarını gərmələrindən

və dinin dəyər vermədiyi və əhəmiyyət vermədiyi kafirlərin yanında

olan saxta üstünlük və qürura ehtiyaclarının olmadığından kinayə

bir ifadədir bu. Necə ki uca Allah, Peyğəmbərini (s. a. a) bu barədə

bu şəkildə istiqamətləndirib öyrətmişdir: "Onlardan bəzi cütlərə (təsnif edərə)

verdigimiz dünyalıga gözlərini tikmə və onlara kədərlənmə,

möminlərə qanadını endir." (Hicr, 88) Bəzi alimlərin söylədikləri kimi

"ezille" sözünün "al/götürə" hərfi cerriyle keçişli qılınması, mərhəmət,

ürək incəliyi və ya ağrıma, şəfqət göstərmə mənalarını ehtiva etməsindən

ötəridir.

"Allah yolunda cihad edərlər və heç bir qınayıcının qınamasından

qorxmazlar." Ümumi xüsusiyyətlərinin içərisindən xüsusi olaraq "Allah yolunda

cihad etmələrindən" danışılması, uca Allahın onlar vasitəsilə

dininə kömək edəcəyindən danışıldığı bir müddətdə belə bir

652 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

vurğuya ehtiyac olmasından ötəridir.

"Heç bir qınayıcının qınamasından qorxmazlar." ifadəsinin axışından

aydın olduğu qədəriylə, bu ifadə, yalnız özündən əvvəlki

son cümləylə deyil, digər cümlələrlə də elin idilidir. -Hərçənd bu cür tərkiblərdə,

ifadənin ümumiyyətlə ən son cümləylə elin idili olduğu qəti

və şübhəsizdir.- Çünki Allah yolunda cihad edilərkən qınayanların

qınaması əhəmiyyətli bir maneə meydana gətirməkdədir. Onlar insanları, mal və

can itkis(n)i, çətinliklərə dözmə vəziyyətində qalma kimi məşəqqətləri

göstərərək cihaddan saxlamağa çalışarlar. Eyni şəkildə

möminlər qarşısında təvazökar davranıb dünyanın cazibədar nemətləri

və arzuyla arxasından qaçışlan saxta dəyərləri və möminlərin

yanında rast gəlinilməyən dünya nemətləri kafirlərin yanında ol/tapılarkən

onlar qarşısında üstün və şərəfli davranmaq, qınayanların

qınamasının mane olacağı şeydir.

Ayədən, gələcəkdə meydana gələcək bir hadisəyə istiqamətli qeybi

bir işarə də qəbul edilməkdədir. Inşallah, mövzunun ayələr və hədislər

işığında qiymətləndirildiyi irəlidəki hissədə bu mövzuya toxunacağıq.

AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİ

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, "Ey inananlar! Yəhudiləri... vəli

əldə etməyin..." ayəsiylə əlaqədar olaraq İbni Ishak, İbni Cərir, İbni

Münzir, İbni Əbi Xatəm, Əbu Şeyx, İbni Mürdeveyh, Beyhaki -et-

Delalil adlı əsərdə- və İbni Asakir, Ubade b. Veliddən, Ubade b.

Samitin belə dediyini rəvayət edərlər: "Kaynukaoğulları Yəhudiləri

Rəsulullahla (s. a. a) döyüşməyə cəhd edincə, Abdullah b. Übey b.

Selul bunu bəhanə edərək döyüşdə Rəsulullahın yanında iştirak etmədi

və bu mövzuda tərəfsiz görünməyə qoyuldu. Buna qarşı

Ubade b. Samit Rəsulullahın (s. a. a) yanına gedərək onlarla qurduğu

ittifaqı ləğv etdiyini, onlarla hər cür əlaqəsini kəsdiyini bildirdi.

Ubade, Avf b. Hazreç qəbiləsinin bir fərdi idi. Kaynukaoğullarıyla

Abdullah b. Ubey b. Selul arasındakı ittifaqın bir bənzəri də onunla

qurulmuşdu. Amma o, bu ittifaqı bir tərəfə buraxaraq Rəsulullah əfəndimizin

(s. a. a) yanında iştirak etdi və 'Mən Allahı, Rəsulunu vəmi-

Maidə Surəsi 51-54 ..................................................... 653

minleri dost əldə edirəm. Bu kafirlərin ittifaqlarından və dostluqlarından

sıyrılıb Allaha və Rəsuluna doğru gəlirəm' dedi."

Yenə eyni əsərdə, Maidə surəsindəki bu ayələrin Abdullah b.

Ubey b. Selul haqqında endikləri rəvayət edilər: "Ey inanalar! Yəhudiləri

və Xristianları vəli əldə etməyin. Onlar bir-birlərinin vəliləridir...

Qalib gələcək olanlar, tək Allahın tərəfdarlarıdır." [Maidə, 51-56]

Eyni əsərdə, İbni Əbi Şeybe və İbni Cərir, Atiyye b. Sa'd'dan

belə rəvayət edərlər: "Həris b. Hazreç Oğullarından Ubade b.

Samit Resu-lullahın (s. a. a) yanına gələrək bunları söylədi: Mənim,

Yəhudilər arasında çox sayda dostum vardır. Mən Yəhudilərin

dostluğundan sıyrılıb Allaha və Rəsuluna gəlirəm. Allahı və Rəsulunu

dost əldə edirəm."

"Bunun üzərinə Abdullah b. Übey bunları söylədi: 'Mən başımıza

bir fəlakətin gəlməsindən qorxuram. Buna görə onların dostluqlarından

sıyrılmıram.' Rəsulullah (s. a. a) ona dedi ki: 'Ey Hubabın

atası, yoxsa sən, Ubadedən ayrı olaraq Yəhudilərin dostluqlarını

davam etdirməklə özün ondan daha qarlı/qazanclı çıxacağınımı düşünürsən?'

Bunun üzərinə Abdullah b. Übey: 'İndi qəbul edirəm.' dedi.

Ardından bu ayələr nazil oldu: Ey inananlar! Yəhudiləri və Xristianları

vəli əldə etməyin. Onlar bir-birlərinin vəliləridir... Allah

səni insanlardan qoruyar." [Maidə, 51-67]

Eyni əsərdə, İbni Mürdeveyh İbni Abbasdan belə rəvayət edər:

"Abdullah b. Übey b. Selul iman etdikdən sonra, 'Mənimlə Kureyza

və Nadiroğulları Yəhudiləri arasında dostluq andlaşması vardır.

Mən, başımıza bir fəlakətin gəlməsindən qorxuram.' dedi və

kafirliyə döndü. Buna qarşı Ubade b. Samit, 'Mən Kureyza və

Nadiroğulları dostluğundan Allaha doğru sıyrılıram. Allahı, Rəsulunu

və möminləri dost əldə edirəm.' dedi."

"Bunun üzərinə uca Allah bu ayələri endirdi: Ey Inananlar!

Yəhudiləri və Xristianları vəli əldə etməyin... Ürəklərində xəstəlik

ol/tapılanların... onların arasına koşuştuklarını görərsən. -Burada

Abdullah b. Übey nəzərdə tutulur.- Sizin vəliniz, ancaq Allah, ONun

Elçisi və namazı dosdogru edən və rüku edərkən zəkat verən

möminlərdir. -Burada da Ubade b. Samit və Rəsulullahın səhabələri

654 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

möminlərdir. -Burada da Ubade b. Samit və Rəsulullahın səhabələri

nəzərdə tutulur.- Eger Allaha, Peyğəmbərə və ona endirilənə inansadılar,

onları özlərinə vəli etməzdilər. Amma onların çogu yoldan

çıxmış insanlardır." [Maidə, 81]

Mən deyərəm ki: Bu hekayə başqa kanallardan da köçürülmüşdür.

Daha əvvəl, ayələrin eniş səbəblərinə bağlı bu cür rəvayətlərin inkişafların,

ayələrə uyğunlaşdırma xüsusiyyətli içtihatların məhsulu olduqlarını

ifadə etmişdik. Necə ki şəxsən rəvayətlərdən hərəkətlə buna bağlı

konkret qar/qazancınalar tapmaq mümkündür. Məsələn, Yəhudilərlə birlikdə

Xristianlardan da danışan ayələrlə əlaqədar hekayədə Müsəlmanlarla

Kaynuka, Kurayza və Nadiroğulları Yəhudiləri arasında keçənlərdən

danışılarkən, Xristianlardan və Müsəlmanların onlarla olan

əlaqələrindən heç danışılmır! Hekayənin axışı içində Xristianların,

heç bir məqsədə istiqamətli olmadan sırf iş olsun deyə söz mövzusu edilmələrinin

bir səbəbi yoxdur.

Kənar yandan Quranda Yəhudilərlə Müsəlmanlar arasında yaşanan

hadisələrə, münafiqlərin istiqamətləndirmələrinə bağlı olaraq sırf

Yəhudilərin mövqesini ələ alan və Xristianlardan danışmayan

ayələr vardır. Həşr surəsindəki ayələrin yanında başqa surələrdəki

bəzi ayələri buna nümunə göstərə bilərik. Yaxşı bəs niyə, təfsirini

təqdim etdiyimiz ayələrdə sırf iş olsun deyə söz mövzusu edilərkən, yalnız

Yəhudilərdən danışan ayələrdə sırf iş olsun deyə Xristianlardan

danışılmır?!

Qaldı ki, rəvayətlərdə, 51. ayədən 67. ayəyə qədər cəmi on

yeddi ayənin Abdullah b. Übey və Ubade b. Samit haqqında endiyi

ifadə edilər. Əvvəlcə bu ayələr arasında mövzu bütünlüyü yoxdur ki,

bir dəfədə endiklərindən danışılsın. İkincisi; bu ayələr arasında

iştirak edən "Sizin vəliniz, ancaq Allah, ONun Elçisi və dosdogru namaz

edən və rüku edərkən zəkat verən möminlərdir." ayəsinin

Hz. Əli (ə.s) haqqında endiyini göstərən rəvayətlər, gərək Şiə, gərəksə

Sünni kanallardan tevatür dərəcəsində köçürülmüşdür. Üçüncüsü;

"Ey elçi, Rəbbindən sənə endiriləni eşitdir..." ayəsinin hekayəylə qətiliklə

heç bir maraq/əlaqəsi yoxdur.

Maidə Surəsi 51-54 ........................................................ 655

Məsələ budur: Ravi əvvəl Ubade və Abdullahın hekayəsini ələ alır.

Sonra baxır ki, bu ayələrlə hekayə arasında müəyyən bir əlaqə

vardır. Tutub hekayəni bu ayələrə uyğunlaşdırır, amma bunu da doğru

düz bacara bilmir. Sırf Ehlikitabın praktik vəziyyətinə toxunurlar

deyə, on yeddi ayəs(n)i üç ayənin yerinə qoyur.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində İbni Cərir və İbni Münzir Ikrime-

'deyil belə rəvayət edərlər: "Ey inananlar! Yəhudiləri və Xristianları

vəli əldə etməyin. Onlar, bir-birlərinin vəliləridir." ayəs(n)i

Kureyzaoğulla-rı Yəhudiləri haqqında enmişdir. Bunlar xainlik edib,

Rəsulullah (s. a. a) ilə imzaladıqları andlaşmağı pozmuşlar idi. Əbu

Süfyan b. Hərbə xəbər göndərərək onların və Kreyşin gəlib qalalarına

girmələrini təklif etmişlər idi. Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) Əbu

Lübabe b. Abdulmünziri onlara göndərərək qalalarından

çıxmalarını istədi. Onlar Əbu Lübabeni dinləyərək qalalarından endiklərində

o, boyunlarının vurulacağını izah etmək üçün əliylə qırtlağına

işarə etdi. Talha və Zübeyr də Xristianlarla və Şamlılarla yazışırdılar.

-Ravi deyər ki: Mənə çatan xəbərlərə görə- Rəsulullahın

(s. a. a) səhabələrinin arasında yoxsulluqdan və qıtlıqdan qorxan bəzi

kəslər Kureyza və Nadiroğulları Yəhudiləri ilə yazışırlar idi.

Peyğəmbərimizin (s. a. a) hərəkətlərini gizlicə onlara xəbər göndərirdilər.

Bunu edərkən də onlardan borc pul al/götürməyi və ya kömək

görməyi ümid edirdilər. İşdə bu davranışları qadağan edildi."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin bir qorxusu yoxdur. Çünki ayələrdə

işarə edilən vəlayəti, sevgi və simpatiya xüsusiyyətli vəlayət olaraq

şərh əsasına söykəyir. Daha əvvəl bu şərhi dəstəkləyici

şərhlərdə ol/tapıldıq. Əgər bu rəvayət həqiqətən ayələrin eniş

səbəbinə bağlı bir hadisəs(n)i ehtiva edirsə, bu, ayənin mütləq oluşunu

və bu hadisədə olduğu kimi başqa hadisələrə uyğunlaşdırılma xüsusiyyətini ortadan

qaldırmaz. Əgər rəvayət, uyğunlaşdırma xüsusiyyətində isə, onsuz da/zatən bu

vəziyyət daha diqqətə çarpandır.

Mecma-ul Bəyan təfsirində, "Ey inananlar! Sizdən kim dinindən

dönsə, bilsin ki Allah, yaxında elə bir birlik gətirəcək..."

ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Bəziləri, 'Burada gətirilə-

656 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ceğinden danışılan birlik Əmr-ül Möminin və yoldaşlarıdır. Ki

onlara qarşı beyətlərini pozanlar (nakisin), ədalətdən sapanlar

(əzələsiidin) və doğru yoldan çıxanlar (marikin) döyüşmüşlərdir.'

demişlər. Bu görüş Ammar b. Yasirdən, Huzeyfedən və İbni

Abbasdan rəvayət edilmişdir. İmam Mis (ə.s) və İmam Cəfərdən

(ə.s) də bu mənada görüş köçürülmüşdür."

Mən deyərəm ki: Mecma-ul Bəyan təfsirində, söz mövzusu rəvayət

köçürüldükdən sonra bu şərhə yer verilir: "Bu fikiri

dəstəkləyən bir xüsus da Rəsulullah əfəndimizin Hz. Əlini ayədə

zikr edilən xüsusiyyətlərlə xarakterizə etmiş olmasıdır. Peyğəmbərimiz

(s. a. a) bayrağı daşıyan adam, bir neçə dəfə cəhddə ol/tapıldığı halda

Hayber qalasını fəth edə bilməyib geri qaçıb, üstəlik insanları

qorxutmasından və insanların da onu qorxutmalarından sonra Hz.

Əlini Hayber fəthi üçün vəzifələndirdi-ğinde bunları söyləmişdi:

'Sancagı sabah elə bir adama verecegim ki, o, Allahı və

Rəsulunu sevər, Allah və Elçisi də onu sevər. Dönə dönə

döyüşər, əsla cenk meydanından qaçmaz. Allah onun əliylə fəthi

nasıp etmədikcə geri dönməz.' Sonra bayrağı Hz. Əliyə vermişdir."

"Möminlərə qarşı yumşaq, kafirlərə qarşı sərt və şərəfli olması,

Allah yolunda cihad etməsi və bu barədə heç bir qınayıcının

qınamasından qorxmaması kimi xüsusiyyətlərə gəlincə; heç kim, Hz.

Əlinin (ə.s) bu xüsusiyyətləri həkk etmədiyini irəli sürə bilməz. Çünki onun

şirk və küfr əhlinə qarşı şiddətli tutumu, onların arasında

meydana gətirdiyi dağıtma o qədər diqqətə çarpan ki; İslam millətini himayə

etmə və İslam dinini dəstəkləmə istiqamətindəki dayanıqlılığı və möminlərə

qarşı şəfqəti o qədər açıq ki, heç kim bunu inkar edə bilməz."

"Rəsulullah əfəndimizin (s. a. a) Qureyşliləri, özündən sonra

Əlinin (ə.s) də onlarla döyüşəcəyini söyləyərək təhdid etməsi də bu