Nisa Surəsi 77-80

istəyir. Ümid edilər ki şükr edəsiniz." Daha əvvəl açıqlanan çətinlik çıxarma

istəyinin mənfilənməsinin mənasının gərəyi, "sizi tərtəmiz

etmək... istəyir." ifadəsindən məqsəd bu olmalıdır ki dəstəmazın,

qüslün və təyəmmümün hökmə bağlanması, sizin təmizlənməniz

üçündür. Çünki bunlar təmizləyici faktorlardır. Hansı olursa olsun,

394 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

bu təmizlik çirkdən pislikdən təmizlənmə demək deyil. Əksinə, bu üç

hərəkətdən biriylə reallaşa bilən mənəvi təmizlik nəzərdə tutulmuşdur.

Gerçəkdə namaz üçün şərt olan da bu mənəvi təmizlənmədiyər.

Buradan hərəkətlə belə bir nəticəyə çatmaq mümkündür: Namaz

edən adam, təmizliyinə xələl gətirəcək bir davranışda ol/tapılmamışsa,

hər namaz üçün ayrı olaraq təmizlənmə ameliyesini reallaşdırmaqla

[hər namaz üçün ayrı bir dəstəmaz al/götürməklə] öhdəçilikli

deyil. Bu, ayənin giriş qisimindəki ifadənin mütləqliyiylə

ziddiyyət təşkil etməz. Çünki qanun qoyma, vacib olan bir tətbiqdən çox daha

ümumidir [fərzin qanuniləşdirilməsi lazım olduğu kimi müstəhəb bir

əməlin də qanuniləşdirilməsi lazımdır].

"və sizə olan nemətini tamamlamaq istəyir." ifadəsinə gəlincə;

daha əvvəl "Bu gün sizin üçün dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimi

tamamladım." (Maidə, 3) ayəsini araşdırarkən nemətin və tamamlanmasının

nə mənanı verdiyini açıqladıq. Yenə təfsirimizin dördüncü

dərisində, "Şükr edənləri isə Allah mükafatlandıracaq." (Al/götürü Imran, 144)

ayəsini araşdırarkən, "şükr" anlayışının mənasını izah etmişdik.

Bu halda təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayədə keçən nemət anlayışı,

din mənasında istifadə edilmişdir, amma məlumat və hökm xüsusiyyətli cüzləri

olaraq deyil. Əksinə bütün işlərdə insanın özünü Allaha təslim

edişi mənasında istifadə edilmişdir. Bu da Allahın qoyduğu hökmlər

vasitəsilə qulları üzərində hökmran və vəlayəti olması deməkdir.

Bunun tamamlanması, bütün dini hökmlərin qanuniləşdirilməsi ilə

mümkündür. Üç təmizlik hərəkəti (dəstəmaz, qüsl və təyəmmüm) də

bunlar arasına girər.

Bu səbəbdən anlayırıq ki: Məqsəd bildirən "Sizi tərtəmiz etmək...

istəyir." və "sizə olan nemətini tamamlamaq istəyir." ifadələrinin

arasında fərq vardır. Belə ki təmizlik, üç təmizlik hərəkətinin qanuniləşdirilməsinin

məqsədidir. Amma nemətin tamamlanışı deyil. O, bütün

hökmlərin qanuniləşdirilməsinin məqsədidir. Üç təmizlik hərəkəti yalnız

bu ümumi hədəf içində müəyyən bir paya sahibdirlər. Bu baxımdan

məqsədlərdən biri xüsusi, biri də ümumidir.

Maidə Surəsi 6-7 ................................................... 395

Buna görə, ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: "Lakin biz,

üç təmizlik hərəkətini qanuniləşdirməklə, onlar vasitəsilə xüsusi olaraq

sizi təmiz etmək istəyirik. Çünki bunlar dinin bir parçasıdır. Dinin

bu cür parçalarının cəminin qanuniləşdirilməsiylə Allahın sizin üzərinizdəki

neməti tamamlanar. Bəlkə nemətindən ötəri Allaha

şükr edərsiniz. O da sizi gözdə qulları arasına qatar." Oxucunun

bu xüsusa diqqətini çəkmək istəyərəm.

"Allahın sizə olan nemətini və sizi özüylə bağladığı sözünü xatırlayın.

Hanı bir zaman, "Işittik və itaət etdik" demişdinilik." Burada, İslam

üzrə onlardan alınan sözə işarə edilir. Uca Allahın, "Hanı bir

zaman 'Işittik və itaət etdik' demişdinilik." xatırlatması da bunu

göstərir. Çünki siz mütləq olaraq eşitmə və mütləq olaraq itaət

etməyi söz vermişdinilik. Bu da Allaha təslim olmaq də-mektir. Buna

görə, "Allahın sizə olan nemətini... xatırlayın." ifadəsində keçən

"nemət"dən məqsəd, uca Allahın Islamın sayəsində onlara

bəxş etdiyi bütün gözəl nemətlərdir. Bu da onların cahiliyyədəki vəziyyətləriylə

Islamdan sonrakı vəziyyətləri arasındakı fərq və üstünlükdür.

Islamdan sonra qovuşduqları təhlükəsizliyə, sağlamlığa, zənginliyə,

ürək təmizliyinə və əməllərin nezafetine diqqət çəkilir. Necə ki

uca Allah, başqa bir ayədə də buna işarə etmişdir: "Allahın

sizin üzərinizdəki olan nemətini xatırlayın. Hanı siz düşmənlər idiniz,

O ürəklərinizin arasını uzlaşdırıb istiləndirdi və siz ONun nemətiylə

qardaşlar oldunuz. Yenə siz tam atəş çuxurunun sahilindəykən

oradan sizi qurtardı." (Al/götürü Imran, 103)

Ya da nemətdən məqsəd, bütün gerçəyiylə Islamdır. Çünki Islam,

bütün nemətlərin bəsləndiyi ana nemətdir. Biz daha əvvəl, məsələnin

bu ölçüsünə diqqət çəkmişdik. Bura açıqdır ki, nemətdən

məqsədin Islam reallığı və ya vəlayət faktı olması, bunun obyektiv

qarşılığının təyin olunmasına dönük bir ifadədir, lafızdan aydın olan

şeyin konkretləşdirilməsi deyil. Çünki lafızdan aydın olan şeyi

konkret olaraq təyin etmək lüğət sahəsinə girər. Bizim bu barədə

söyləyəcək sözümüz yoxdur.

Ardından uca Allah, həmsöhbətlərə özünü xatırladır; ürəklə-

396 ..............................................əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

rin məsamələrində gizli olan duyğuları bildiyini xatırladır.

Ardından özündən qorxub çəkinmələrini əmr edir: "Allahdan

qorxun. Çünki Allah ürəklərin içindəkini bilər."

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

et/ət-Tehzib adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Imam Cəfər

Sadiğə (ə.s) söykədiyi bir hədisdə, "Namaza durmaq istediginiz

zaman" ifadəsiylə əlaqədar olaraq Imamın belə buyurduğunu

nəql edər: "Yəni, yuxudan oyandığınız zaman." Ravi -bni Bukeyr-

deyər ki: "Yuxu, dəstəmazı pozarmı?" deyə soruşdum. "Bəli", dedi. "Yuxu

insanın eşitmə duyğusunu, bir şey duy/eşitməyəcək şəkildə təsir edincə

dəstəmaz pozular." [c. 1, s. 7, h: 9]

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən başqa rəvayətlər də köçürülmüşdür.

Sunu idi et-Dürr-ül Mensur təfsirində Zeyd b. Eslemdən və

Nuhhasdan rəvayət etmişdir. Lakin bu rəvayətlə, bizim daha əvvəl,

qalxmaqdan məqsəd istəməkdir, şəklindəki şərhimiz arasında

bir ziddiyyət yoxdur. Çünki bizim söylədiyimiz, "kıyam" hərəkətinin "elə" ilə

keçişli qılınması vəziyyətində qazandığı mənadır. Rəvayətin vurğuladığı

isə, "min" ədatı ilə keçişli qılınması vəziyyətində ifadə etdiyi

mənadır.

əl-Kafi adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Züraredən

belə rəvayət edər: Imam Misə (ə.s) soruşdum: "Sığalın başın bir

qisiminə və ayaqların bir qisiminə olmasını haradan bildin (çıxardın)

və söylədin?" İmam (ə.s) gülidi və buyurdu: "Ey Zürare, bunu

Rəsulullah (s. a. a) söylədi və Allah qatından gələn kitab da bu şərhi

ehtiva etməkdədir. Çünki uca Allah belə buyurmuşdur: 'Feğsilu

vucuhekum =yüzlerinizi yuyun.' Bu ifadədən anlayırıq ki, yüzün

hamısı yuyunmalıdır. Ardından 'və dirsəklərə qədər əllərinizi' buyurmuşdur.

Dirsəklərə qədər əlləri üzlərə ətf edilmiş və bitişik qılınmışdır.

Bu səbəbdən dirsəklərə qədər əllərin yuyunmasının lazım olduğunu

öyrənmiş oluruq." "Sonra ayənin axışını bölərək 'Sığal çəkin, başlarınızı.'

buyurmuşdur. Ayənin orijinalında 'bi-ruusikum' buyurduğu üçün 'ba'

Maidə Surəsi 6-7 .............................................................. 397

muştur. Ayənin orijinalında 'bi-ruusikum' buyurduğu üçün 'ba' hərfi

cerrinin funksiyasından hərəkətlə, başın bir qisiminin sığal çəkilməsi

lazım olduğunu öyrənirik. Sonra əlləri yüzlə elin idiləndirdiyi kimi

ayaqları da başla elin idiləndirərək, 'və üzərindəki çıxıntıya qədər

ayaqlarınızı' buyurmuşdur. Ayaqların başla elin idiləndirildiyini görüncə,

ayaqların bir qisiminin yuyunması lazım olduğunu öyrənirik.

Sonra Rəsulullah (s. a. a) bunu xalqa/halqa açıqladı; amma onlar bu şərhləri

itirdilər."

"Ardından uca Allah belə buyurmuşdur: 'su bulamadıgınız

təqdirdə, dogası üzrə olan yer üzünə yönəlin. Ondan üzləriniz

və əllərinizin bir qisiminə sığal çəkin.' Suyun ol/tapıla bilməməsi vəziyyətində

AB-destin təxirə salınması ehtiyatlın tərəfindən, yuyunması lazım olan

orqanların bir qisimi üçün sığal çəkmə nəzərdə tutuldu. Çünki uca Allah,

'bi-vucuhikum' buyurmuşdur. Sonra buna, 'eydikum=elleriniz' ifadəsini

əlavə etmişdir. Ardından 'ondan', yəni bu təyəmmümdən buyurmuşdur.

Çünki Allah, əlin bütün yüzə çəkilməyəcəyini bilir;

çünki təyəmmüm əsnasında əlin ayasının bir qisiminə toz

bulaşmaqda, bir qisiminə də bulaşmamaqdadır. Ardından belə buyurmuşdur:

'Allah sizə hər hansı bir çətinlik çıxarmaq istəmir.'

Çətinlikdən məqsəd çətinliyə soxmaqdır." [Fürus(n)u Kafi, c. 3, s. 30, h: 4]

Mən deyərəm ki: "Fe en lem tecidu maen=eğer su tapa bilməzsəniz."

ifadəsində Imam (ə.s) ayənin ləfzini deyil, mənasını nəql etmişdir.

[Çünki ayənin ləfzi, "felem tecidu maen"dir.]

Eyni əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Zürare və

Bukeyrdən nəql edər ki: Bu iki şəxs, Imam Misdən (ə.s)

Rəsulullahın (s. a. a) necə dəstəmaz al/götürdüyünü soruşarlar. Bunun üzərinə

Imam içi su dolu bir ləyən -və ya kiçik bir qab- istər. Sağ əlini suya

salar və ondan bir ovuc al/götürərək yüzünə tökər, onunla yüzünü yuyar.

Sonra sol əlini suya soxar, ovucunu doldurar, sağ qolunun üzərinə

tökər, onunla qolunu dirsəkdən ovuca doğru yuyar, ovucdan

dirsəyə doğru yumaz. Sonra sağ ovucunu doldurar, dirsəkdən

başlayaraq sol qolunun üzərinə boşaldar. Sağ qoluna tətbiq etdiyini

sol qoluna da tətbiq edər. Sonra başını və iki ayağını ovucunun yaşlı-

398 ..............................................əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ğıyla sığal çəkər. Bu əsnada əllərini yenidən su ilə islatmaz.

Ravi sonra belə deyir: İmam barmaqlarını papucunun boyunduruğunun

altına soxmazdı. Sonra belə dərdi/deyərdi: "Allah buyurar ki: 'Namaza

dayanmaq istediginiz zaman, üzlərinizi və... əllərinizi yuyun' Bu

halda yüzdə yuyunmamış bir yer buraxmamaq lazımdır. Əllərin də

dirsəklərə qədər yuyunmasını əmr etmişdir. Bu səbəbdən dirsəklərə

qədər əllərin yuyunmamış bir yerinin buraxılmaması lazım gəlir.

Çünki uca Allah, 'üzlərinizi və dirsəklərə qədər əllərinizi

yuyun' buyurmuşdur. Sonra, 'başınızın bir qisimini və üzərindəki

çıxıntıya qədər ayaqlarınızın bir qisimini sığal çəkin' buyurmuşdur.

Bu səbəbdən bir insan başının bir qisimini və ayağının kaabı ilə barmaqları

arasında qalan qisimindən bir yerini sığal çəksə öhdəçiliyini

yerinə yetirmiş olar."

Ravilerden biri deyər ki: Bunun üzərinə ikimiz (Zürare və Bukeyr)

soruşduq: "İki kab haradadır?" Buyurdu ki: "Bura, qıç sümüyünün

bitmə nöqtəsindəki oynaq bölgəsinin aşağısında iştirak edərlər." Dedik

ki: "Bu göstərdiyin [oynağın üstündəki sümüyü nəzərdə tutaraq] nədir?"

Buyurdu ki: "Bu qıç sümüyüdür. Kaab onun aşağısında olar." Dedik

ki: "Allah işlərini düzəltsin, yüzün və qolların yuyunması üçün bir

ovuc su yetərmi?" Buyurdu ki: Bəli, amma suyun diqqətlə bütün

orqana tökülməsi şərtdir. İki ovuc [biri yüz/üz üçün, biri də bilək üçün] su

bu barədə kafi ola bilər." [Fürus(n)u Kafi, c. 3, s. 25-26, h: 4]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət məşhurdur. Ayyaşi, Bukeyr və Zürare

kanalıyla Imam Misdən (ə.s), eyni şəkildə Abdullah b. Süleyman

kanalıyla da Imam Misdən (ə.s) eynisini rəvayət etmişdir. 1 Bu və

bundan əvvəlki rəvayətin mənasını əks etdirən başqa rəvayətlər də

vardır.

Təfsir-ul Burhanda, Ayyaşi Zürare b. A'yen'den və Əbu Hənifə

Əbu Bəkir b. Həzmdən belə rəvayət edər: Adamın biri dəstəmaz al/götürdü

və Mest üzərinə sığal çəkdi. Sonra məscidə girərək namaz qıldı. Bu

sırada Hz. Əli (ə.s) məscidə girdi və adamın boyuna ayağını basdı-

-------

1- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 298-299, h: 51 və s. 300, h: 56]

Maidə Surəsi 6-7 ........................................................... 399

rarak, "Təəssüflər olsun sənə, dəstəmazsızmı namaz qılırsan?" buyurdu.

Adam, "Belə etməmi Ömər b. Hattab əmr etdi" dedi. Bunun

üzərinə Hz. Əli adamın əlindən tutaraq Ömərin yanına apardı

və "Bax, bu adam sənin adına nələr söyləyir?" dedi və səsini

də yüksəltdi. Ömər: "Bəli, mən əmr etdim, çünki Rəsulullah (s. a. a)

mest üzərinə sığal çəkdi" dedi. Əli, "Maidə surəsindən əvvəlmi, sonra

mı?" deyə soruşdu. Ömər, "Bilmirəm" dedi. Əli, "Yaxşı, bilmədiyin

bir şey haqqında necə fətva verirsən? Mest üzərinə sığal çəkməyi,

Maidə surəsi etibarsız etmişdir."

Mən deyərəm ki: rəvayətlərdən aydın olduğu qədəriylə Ömər zamanında

mest üzərinə sığal çəkmə barəsində görüş ayrılıqları yayılmışdı

və yenə rəvayətlərdən aydın olduğu qədəriylə Əli (ə.s) bu tətbiqin

Maidə surəsinin əlaqədar ayəsiylə neshedildiği fikirində idi.

Bu səbəblə bəziləri Bera Bilal və Cərir b. Abdullah kimi bəzi şəxslərdən,

onların Rəsulullahın (s. a. a) Maidə surəsinin enişindən sonra

də mest üzərinə sığal çəkdiyi istiqamətində görüş ifadə etdiklərini rəvayət

etmişdir. 1 Lakin bu cür rəvayətlər problemlidir. Çünki bu fikirdə

olan, iddia edilən nəshin ayəyə söykən/dözmədiyini sanmışdır. Halbuki onların

sandığı kimi deyil; çünki ayə, kaaba qədər ayaqların sığal çəkilməsini

nəzərdə tutur. Mest isə ayağın bir parçası deyil. Aşağıdakı

rəvayətin mənas(n)ı da budur.

Ayyaşi öz təfsirində Məhəmməd b. Əhməd el-Horasanidən

aradakı ravilere yer vermədən belə rəvayət edər: "Əmr-ül Möminin

(ə.s) yanına bir adam gəldi və ona mest üzərinə sığal çəkmənin

hökmünü soruşdu. Hz. Əli (ə.s) bir müddət başını əyərək yerə baxdı, sonra

başını qaldıraraq dedi ki: Uca Allah qullarına təmizliyi əmr etdi.

Bunu orqanlar arasında bölüşdürdü; bundan yüzə bir, başa bir, ayaqlara

bir və əllərə bir pay ayırdı. Əgər sənin mestlerin, bu saydığın

orqanlardan birinin bir parçası isə onlara sığal çəkə bilərsən." [c. 1,

s. 301, h: 59]

Eyni əsərdə belə rəvayət edilər: Həsən b. Zeyd Imam Muham-

-------

1- əl-Menar təfsiri, c. 6, s. 237.

400 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

med Misdən (ə.s) belə köçürdü: Hz. Əli (ə.s) Ömər zamanında,

mest üzərinə sığal çəkmə barəsində başqalarıyla ixtilafa düşdü.

Əleyhdar fikiri müdafiə edənlər: "Biz Rəsulullahın (s. a. a) mest üzərinə

sığal çəkdiyini gördük." deyirdilər. Əli (ə.s) isə onlara soruşurdu:

"Maidə surəsinin enişindən əvvəlmi, sonramı?" Onlar, "Bilmirik"

qarşılığını verincə, Əli (ə.s) "Amma mən bilirəm ki, Maidə surəsi enincə

Rəsulullah (s. a. a) mest üzərinə sığal çəkməyi tərk etdi. Eşşəyin

kürəyinə sığal çəkmək mənə görə meste sığal çəkməkdən daha sevimlidir."

dedi. Daha sonra Imam bu ayəs(n)i oxudu: "Ey inananlar... dirsəklərə

qədər əllərinizi yuyun; başlarınızın bir qisimini və üzərindəki

çıxıntıya qədər ayaqlarınızın bir qisimini sığal çəkin." [c. 1,

s. 301-302, h: 62]

et-Dürr-ül Mensur təfsirində deyilir ki: bni Cərir və Nuhhas

"ən/en-Nasih" adlı əsərində belə rəvayət edərlər: Hz. Əli (ə.s) hər namazda

dəstəmaz al/götürərdi və buna səbəb olaraq da bu ayəs(n)i göstərərdi:

"Ey inananlar namaza durmaq istediginiz zaman..."

Buna bağlı şərhə daha əvvəl yer verdik.

el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Halebidən, o da Imam

Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: Imama, "yaxud da

qadınlara toxunsanız" ifadəsinin mənasını soruşdum. Buyurdu ki:

"Bununla cinsi birləşmə nəzərdə tutulur, lakin Allah [ayıblayarın üzərini]

örtən olduğu üçün örtülü izahatı sevər; bu səbəbdən bu hərəkəti, sizin