Nitq məDƏNİYYƏTİNİn təDQİQİ, İNKİŞafi və

a) Nitqin tərtibi prinsipləri;

b) Natiq üçün lazım olan şəxsi keyfiyyət və qabiliyyət;

3. 
   Nitqin texnikası, vasitələri və priyomları.
   

Аristotel nitqin üslubuna, məqsədə və şəraitə uyğun qurulmasına daha çox fıkir verir və göstərirdi ki, üslubun əsas mahiyyəti onun aydınlığı ilə bağlıdır. nitqin predmetinə uyğun olmalıdır. Aristotel natiqin məharətinin beş cəhətini xüsusi qeyd edirdi.

1. Materialın icadı və onun hazıdanması;

2. Planın tərtibi. Materialın plan üzrə müvafiq formaya salınması;

3. Həmin materialın öyrənilməsi və yadda saxlanılması.

4. Materialın şifahi şərhinin ədəbi-üslubi cəhətdən işlənməsi;

5. Nitqin söylənilməsi, orfoepiya (ədəbi tələffüz), intonasiya, emosiya və s. məsələlərin nəzərə alınması və onlara əməl olunması.

(Aristotel (Aristoteles) e.ə. 384-322. Qədim yunan filosofu və alimi. E.ə. 367-ci ildə Afinaya gəlib Platonun şagirdi olmuş və 20 il Ploton akademiyasında iştirak etmişdir. E.ə.343-335-ci illərdə Makedoniyalı Иskəndərin tərbiyəçisi olmuşdur. (Makedoniya çarı Filippin dəvəti ilə). E.ə. 335-ci ildə yenidən Afinaya qayıtmış, öz məktəbini (Peripatetk) yaratmışdır. Dinə qarşı cinayətdə təqsirləndirilən Aristotel təqibdən qurtarmaq üçün Evbey adasına qaçmışdır. K.Marks Aristoteli «qədim dünyanın böyük mütəfəkkiri», onun təlimini isə qədim yunan fəlsəfəsinin zirvəsi hesab etmişdir. Geniş və çoxcəhətli yaradıcılığa malik olan Aristotel məntiq, psixologiya, təbiətşünaslıq, etika, siyasət, tarix, poeziya və ritorikaya aid əsərlər («Orqanon», «Fizika», «Metafizika», «Slyasət», «Ritorika», «Poetika») yazmışdır.)
Aristotel yaxşı nitq üçün materialın düzgün seçilməsi, planın tutulması, onun mükəmməl öyrənilməsi, söyləmə zamanı uyğun üslubun müəyyənləşdirilməsi, orfoepik və intonasiya qaydalarına əməl edilməsi, emosiyaların özünəməxsus forma ilə verilməsini mühüm şərt sayırdı.

Qədim Yunanıstanda natiqlik sənətinin inkişafına güclü təsir göstərən səbəblərdən biri də Solon qanunları olmuşdur. Bu qanunlara görə hər bir afınalı məhkəmədə öz hüququnu müdafiə etməyi bacarmalı idi. Belə bir təlsb əsasında^afinalılar hüquqi biliklərə yiyələnməyə, hənı də öz hüqiqıarını müdafiə etmək üçün aydın, təsirli, məntiqli, sübutiu, rabitəli danışa bilməyə xüsusi səy göstərirdilər. Afinada məhkəmə proseslərini 501 nəfər münsiflər heyətindən ibarət olan vətəndaş aparırdı-. Kimin müqəssir olub-olmaması əksəriyyətin səs verməsi yolu i(ə müəyyənləşdirilirdi. О zaman məhkəmədə vəkillər fəaliyyət göstərmədiyindən vətəndaşlara loqoqraflar kömək edirdilər. Loqoqraflar hüquqi təhsil almış adamlar idiiər, onlar xüsusi muzdla məhkəmədə baxılacaq işin məzmun və mahiyyəti ilə bağlı nitqlər yazırdılar. Işi məhkəməyə düşən afınalı həmin nitqi əzbərləyir və məhkəmə prosesində özünü müdafiə edirdi. Lisi, Hiperid, Esxin, Trasimax, Demosfen öz dövrlərinin görkəmli loqoqrafları, natiqləri olmuşlar. Bunlardan Demosfen1 antiq natiqliyin yaranması və inkişafında xüsusi rol oynamışdır. Demosfenin natiqlik sənətinə yiyələnməsi heç də asan yolla olmamışdır. Nitq orqanları qüsurlu olan Demosfen sözləri daha aydın ifadə edə bilmək üçün ağzına xırda daşlar alaraq dəniz kənarında nitq söyləyər, danışarkən çiynini atmağı tərkitmək üçün tavandan asılı cidanın altında durarmış. Səsini inkişaf etdirmək məqsədi ilə ucadan qışqırar, öz səsi ilə dalğaların səsini boğmağa çalışarmış. Uzun müddətli məşqlər Demosfeni natiqlik sənətinin zirvəsinə yüksəltdi. Siseron onun haqqında demişdir: «Kim Demosfen olmaq istəmirsə, о natiq deyil».

Demosfenin tələffüzü, danışıq tərzi aydın, anlaşıqlı idi. О özünün dərin məntiqi, rəngarəng intonasiya çalarları, müraciət formaları, ritorik sualları və s. ilə dinləyiciləri cəlb edə bilirdi.

Demosfen öz nitqlərində Afinanın satqın və fəaliyyətsiz hakimlərini ifşa edir, onları ədalətli olmağa, düzgün siyasət yetirməyə çağırırdı. Məhz bu keyfiyyətlərinə görə afinalılar böyük ehtiras və inamla danışan Demosfenin nitqinə həvəslə qulaq asır, onu axıra qədər dinləyirdilər.

Afina şəhər dövlətinin tənəzzülü ilə bağlı yunan natiqlik sənətində də geriləmələr baş verir. Gözəl nitq öz siyasi xarakterini itirir, canlı, konkret şəraitdən uzaqlaşır, daha çox təntənə nitqinə çevrilir.

Yunan natiqliyinin tənəzzülündən sonra onun mərkəzi qədim Romaya köçür. Roma demokratiyası üçün doğmatik deyil, günün tələblərinə cavab verən, canlı fəaliyyətdə olan natiqlik sənəti lazım idi. Bu ehtiyac Roma natiqlik sənətinin yaranması və inkişafına güclü təkan verir.

Qədim dünyanın bu dövləti natiqlik sənətinə bir sıra görkəmli şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. Katon (b.e.ə. 234-149), Qrakxi (b.e.ə. 163-132), Antoni Mark (b.e.ə. 83-30) kimi söz ustaları Roma natiqlik məktəbinin yetişdirmələri oimuşlar. Bunların içərisində bir natiq kimi dünya şöhrəti qazanmış görkəmH dövlət xadimi, ritorika alimi, mütəfəkkir Mark Tulliy Sİseron (b.e.ə. 106-43) xüsusilə fərqlənirdi1. Siseron natiqlik sənəti ilə bağlı «Natiqlik haqqında», «Brut, yaxud məşhur natiqlik haqqında» və «Natiq» traktatlarını yazmışdır. Bu üç traktat natiqlik sənətinin tarixi, üslubiyyat, nitq mədəniyyəti məsələlərinin verilməsi, izahı baxımından çox əhəmiyyətlidir.

Bu əsərlərdən ikisində («Natiq haqqında», «Brut, yaxud məşhur natiqlər») Siseron dövrün məşhur natiqləri ilə aparılan dialoqlarla natiqlik sənətinin mahiyyəti, onun konkret məsələləri, bu sənətin fəlsəfəyə münasibəti və s. kimi məsələləri şərh etmiş, özünün təsəvvür etdiyi ideal natiq surətini yaratmışdır.

Üçüncü traktatda («Natiq» əsərində) müəllifin natiqlik sənəti barədə qiymətli fikirləri, mülahizələri söylənilmişdir: «Natiq olmaq üçün birinci və ən zəruri şərt təbiətin ona bəxş etdiyi istedaddır», «Əgər istedad insanın gözəlliyidirsə, bu gözəlliyin rəngi natiqlikdir», «Ancaq müdrik adam həqiqi natiq ola bilər, ... kim gözəl danışırsa, o, bütün xeyirxah cəhətləri özündə təcəssüm etdirir və buna görə də müdrikdir».

Qədim Romada natiqlik sənətinə böyük maraq göstərilirdi. Adamlar məşhur söz ustalarının nitqini öyrənir, hətta çox halda əzbərləyirdilər. Danışanlar öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün lazım gəldikdə natiqin nitqindən müəyyən parçaları nümunə kimi verir, ona istinad edirdilər.

Roma natiqlik sənətinin inkişafı uzun sürmür. Respublikanın süqutundan sonra natiqlik sənəti tənəzzülə doğru gedir. Diktatura, imperiya natiqliyin qarşısını alır, bu sənət din xadimlərinin əlində moizə söyləmək, dini qanunları, ehkamları təbliğ etmək vasitəsinə çevrilir.

Natiqlik sənətinin tarixi ilə bağlı eyni vəziyyət Rusiyada, eləcə də Azərbaycanda XVII, XVIII və XIX əsrlərə qədər davam etmirdir.

Rusiyada natiqlik sənətinin inkişafı böyük alim, eyni zamanda mahir söz ustası M.V.Lomonosovun adı, fəaliyyəti ilə bağlıdır. O, 1748-ci ildə «Korotkoe rukovodstvo krasnoreçi» adlı kitab çap etdirmişdir. Bu əsər «Ritorika»nın əsasında yazılmışdır. Həmin əsərdə müdriklik və hazırcavablıq natiqlik sənəti üçün başlıca məziyyət kimi qiymətləndirilir.

Rus natiqlik sənətinin inkişafında XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış yazıçıların, şairlərin, dilçi alimlərin və digərlərinin də fəaliyyəti böyük olmuşdur. ölkənin böyük şəhərlərində fəaliyyət göstərən məhkəmələrdə səslənən nitqlər də rus natiqlik sənətinin bu dövrdə formalaşmasına müsbət təsirini göstərmişdir. XIX əsrin 60-cı illərində Rusiyada məhkəmə islahatı keçirilir. Bu islahata əsasən məhkəmə prosesində iclasçılann iştirakı təmin olunur. Məhkəmə prosesi, bir növ, demokratikləşdirilir. Oradakı canlı danışıq, obrazlı söylənilən nitq dövrün məşhur adamlarının diqqətini cəlb edir. M.E.Saltıkov-Şedrin, F.M.Dostoyevski, A.P.Çexov və b. tez-tez məhkəmə salonlarına gedər, oradakı çıxışları dinləyərdilər.

Natiqlik sənətinə qədim mədəniyyət tarixi olan Şərqdə də maraq yaranmış, dövrün şair və fılosoflarının əsərlərində ritorika elminə insan fəaliyyətinin xüsusi növü kimi yüksək qiymət verilmişdir. Firdovsi (934-1024), Əbu Əli Ibn Sina (980-1037), Sədi Şirazi (XII - XIII əsrlər) və b. öz əsərlərində sözə yüksək qiymət vermiş, danışıq qabiliyyətinin, sözdən istifadə bacarığının insan ləyaqəti ilə üzvi bağlı olduğunu həkimanə sözlərlə, ifadələrlə oxucularına çatdırmışlar. Bu baxımdan Sədi Şirazinin fikirləri daha səciyyəvidir:

Nədir dil ağızda, ey ağlı olan?

Hünər xəzinəsinə açardır - inan!
Tələsik söyləmə sözünü bir dəm,

Fikrini kamil de, gec olsa nə qəm...
Düşünüb sonra de sözü, müxtəsər,

О qədər danışma, «bəsdir» desinlər.
Əvvəl bir düşün, sonra dilə gəl,

Divar tez yıxılar, olmasa təməl!
Ya dil aç, söz söylə kamil insan tək,

Ya da sus, danışma, dilsiz heyvan tək!

Babalarımız bəşər tarixini obyektiv təhlil edərək belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, insan cismən yox olsa da, onu tarixdə yaşadan sözdür. Bizim çağdaş tariximiz sözün tarixidir. Hər hansı bir tarixi dovrü mənəvi aləmimiz, söz tariximizlə qiymətləndiririk. Məsələn: Nizaminin dövrü, Füzulinin dövrü və s. Nizami dövründə yaşamыş sərkərdələr, hökmdarlar ancaq Nizamiyə görə tanınıр. Çünki söz müqəddəs, sözü cilalayan ustad isə müqəddəslərin müqəddəsidir. Söz güldürür, söz ağladır, söz sevindirir, kədərləndirir, ümid verir, ümid qırır.

Antik дövrün böyük mütəfəkkiri, qüdrətli loğmanı Hippokrat Semişdir ki, təbabət üç nəhəngin çiynində dayanır: bitki, бıçaq, söz. Min il bundan əvvəl böyük Firdovsi yazırdı. Sözün qədrini bilin, həyatda ancaq söz yadigar qalır».

Orta əsrlər dövrünün ən görkəmli alimlərindən biri olan Nəsirəddin Tusi özünün «Əxlaqi-Nasiri» əsərində sözün qüdrətinə, natiqlik sənətinə yüksək qiymət vermişdir. N.Tusi göstərirdi ki, gözəl nitq üçün birinci növbədə dilin özünün səlisliyi, ifadə imkanlarının genişliyindən istifadə edənlərin hazırlığı tələb olunur. O, nitq mədəniyyətinin əsas şərtləri olan düzgünlük, ifadəlilik və dəqiqliyə xüsusi fıkir vermiş, dilin qayda-qanunlarına hamının eyni dərəcədə riayət etməsini zəruri saymışdır.

Ədəbi-tarixi mənbələrə görə, Fələki Şirvani, lzzəddin Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Əfzələddin Xa-qani, Nizami Gəncəvi, Həsənoğlu, Nəsirəddin Tusi, Əbdulrəşid Bakuvi, imadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Sahib Təbrizi, Vaqif, Qətran Təbrizi, Şah Ismayıl Xətai, Marağalı Ədhəvi və b. böyük natiqlər olmuşlar. Onların yazdıqları bədii əsərlərdə natiqlik məharəti, nitq kamilliyi mədəniyyəti, nitqin təsir qüvvəsi, nitqdə forma və məzmun vəhdətinin gözlənilməsi haqqında janrın verdiyi imkan ölçüsündə elmi-nəzəri fikir və mülahizələr söylənilmiş, söz sənətinə yüksək qiymət verilmişdir.

Nizami sözün insan həyatında ecazkar qüvvəyə malik olduğunu, dünyanın gözünün ilk dəfə sözlə açılması ideyasını, fikirlərini qüdrətli poetik bir dillə tərənnüm etmişdir. «Sirlər xəzinəsi» əsərində şair sözlə bağlı «Sözün qüdrəti» adlı ayrıca fəsil vermiş, sözün şəninə ən ləyaqətli sözlər işlətmişdir:

Sordu: «Köhnə qızılmı, təzə sözmü yaxşıdır?»

Söz sərrafı söylədi: «Söz dünyanın naxşıdır».

Azərbaycanın böyük şairi Imadəddin Nəsimi «məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmaram» deyəряк Sözün zirvəsində dayanırdı. Nəsimi məharətli natiq olmuşdur. Hürufilik təriqəti ideyasını təbliğ etmək məqsədilə xalq qarşısında etdiyi çıxışlarında zülmü, əsarəti, ədalətsizliyi tənqid edərdi.

Böyük Füzuli sözə, nitqə yüksək qiymət və əhəmiyyət vermişdi. О yazır:

«Xəlqə ağzın sirrini hərdəm qılır izhar söz.

Bu nə sirdir kim, olur hər ləhzə yoxdan var söz?

Artıran söz qədrini sidq ilə qədrin artırar,

Kim nə miqdar olsa da, əhlin eylər ol miqdar söz».

Ver sözə ehya ki, tutduqca səni xabi-əcəl,

Edə hər saət səni ol yuxudan bidar söz...»
Füzuliyə görə, söz müqəddəs bir ilahi varlıqdır, ruhdur. Söz canlı varlıq kimi yaşayır, daim fəaliyyət göstərir. Söz olmadan real varlıq, cism mövcud deyil. Bu fikir şairin aşağıdakı beytində poetikləşdirilir:

Can sözdür, əgər bilirsə insan,

Sözdür ki deyirlər, özgədir can.

Şah ismayıl Xətai şəxsiyyət azadlığını dilin mövcudluğunda görürdü. О belə bir qənaətə gəlirdi ki, dil «səni-sən, məni-mən, səni-biz, bizi-hamımız» kimi formalaşdırmaqla millət, xalq anlayışını tamamlayır.

Nəfəsi əhli-dilin cövhəri-candır bilənə,

Nitqimiz qüdrəti-həq, ruhi-rəvandır bilənə
-deyən Xətai ana dilini xalq ruhunu ifadə edən başlıa vasitə saymış, yazının, oxunun, dövlət və siyasət işləriniı ana dilində aparılması ideyasının praktik həllinə nai olmuşdur.

XIX əsrdə Azərbaycanda M.Ş.Vazeh, M.F.Axundov, A.A.Bakıxanov, Q.Zakir kimi praktik natiqlər, bu sahənin nəzəriyyəçiləri yetişmişdir. M.F.Axundov özünün bədii və elmi yaradıcılığında mədəni nitq, natiqlik məharəti, fəsahətli kəlam, nitqin müxtəsərliyi və aydınlığı, səhnə dili, dilimizin orfoqrafiya və orfoepiya normaları və s. haqda elmi-nəzəri fikirlər, mülahizələr söyləmişdir. Onun «Kritika» və «Tənqid risaləsi» adlı məqalələrində dilin təkmilləşdirilməsi məqsədüə fikirlər (nitq prosesində eyni söz və ifadələrin təkrarına yol verməmək, qəliz sözləri, ifadələri, yerinə düşməyən təşbeh və mübaliğələri işlətməmək, yazılı və şifahi nitqin fəal xüsusiyyətlərini nəzərə almaq və s.) bu gün də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində yaşayıb fəaliyyət göstərən qabaqcıl, mütərəqqi ziyalılar, maarifçilər, müəllimlər dilimizin saflığı, yad təsirlərdən qorunması, bu dildə danışmağın zəruriliyi, təlimin Azərbaycan dilində apaрlmasının vacibliyi və s. məsəlяlərlə bağlı çox faydalı fikirlər söyləmişlər. Mirzə Kazım bəy, Mirzə Şəfi Vazeh, Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Seyid Əzim Şirvani, Rəşid bəy Əfəndiyev, Soltan Məcid Qənizadə, Həbib bəy Mahmudbəyov, Nəriman Nərimanov, Mahmud bəy Mahmudbəyov, Abdulla Şaiq Firudin bəy Köçərli, Fərhad Ağazadə, Bəkir Çobanzadə və başqaları yazdıqlaры dərslik və dərs vəsaiti ilə məktəblərimizə, maarif və mədəniyyətimizə xeyli kömək etmişlər.

XX əsr özünün natiqlərini yaratmışdır. Bu dövrün natiqləri bir çox cəhətdən yeni və orijinal sənət-peşə adamları olmuşlar. Belələrinə Məmməd Əmin Rəsulzadə, Fətəli xan Xoyski, Nəriman Nərimanov, Bəkir Çobanzadə, Əli Nazim, Həmid bəy Şaxtaxtinski, Səməd Vurğun, Mikayıl Rəfili, Cəfər Xəndan, Əli Sultanlı, Şıxəli Qurbanov, Ismayıl Şıxlı, Xəlfl Rza Ulutürk, Aydın Məmmədov kimiləri və b. nümunə ola bilər. Bu natiqlər ana dilində səlis, aydın, təmiz, eyni zamanda yığcam və təsirli danışmaq bacarığına sahib idilər.

N.Nərimanov Azərbaycan natiqlik məktəbinin banilərindən biri olmuşdur. Öz xalqını ürəkdən sevən, onun azadlığı və səadəti üçün çalışan natiq Nərimanov danışdığı hər hansı bir məsələnin daha kəsərli sahələrini qabanq şəkildə izah etməyə, dinləyicilərə başa salmağa, onları maraqlandırmağa, düşündürməyə, inandırmağa və diqqətini həmin məsələnin həllinə cəmləşdirməyə ciddi səy göstərmişdir. Dinləyicilərlə qaynayıb-qarışmaq, onlara həssaslıqla yanaşmaq, fikirlərini bilmək, onları dinləmək məharəti N.Nərimanovun natiqlik sənətinə xas olan xüsusiyyətlərdən idi

Görkəmli ədəbiyyatşünas, yazıçı və dövlət xadimi Şıxəli Qurbanovun da Azərbaycan natiqliyinin yaranması və inkişafında xüsusi xidmətləri olmuşdur. Mərhum professor A.Abdullayev Ş.Qurbanovun natiqlik məharətindən bəhs edərək yazır: «Şıxəli Qurbanov mükəmməl surətdə natiqlik məharətinə yiyələnmiş söz ustası idi. Güclü hafizəyə, zəngin nitq mədəniyyətinə, qüvvətii məntiqə sahib olan bu adam heç bir materiala baxmadan, ilk mənbələrdən gətirdiyi misallar və əyani şəkildə nümayiş etdirdiyi çoxlu faktlarla fıkrini zənginləşdirib onu daha cazibəli və maraqlı etməyi bacarırdı».

XX əsr özünün natiqlərini yaratmışdır. Bu dövrün natiqləri bir çox cəhətdən yeni və orijinal sənət-peşə adamları olmuşlar. Belələrinə Məmməd Əmin Rəsulzadə, Fətəli xan Xoyski, Nəriman Nərimanov, Bəkir Çobanzadə, Əli Nazim, Həmid bəy Şaxtaxtinski, Səməd Vurğun, Mikayıl Rəfili, Cəfər Xəndan, Əli Sultanlı, Şıxəli Qurbanov, Ismayıl Şıxlı, Xəlfl Rza Ulutürk, Aydın Məmmədov kimiləri və b. nümunə ola bilər. Bu natiqlər ana dilində səlis, aydın, təmiz, eyni zamanda yığcam və təsirli danışmaq bacarığına sahib idilər.

Улу юндяримиз Hейдяр Əiiyev Azərbaycan dilini çox sevirdi və bu dildə danışmağı ilə fəxr edirdi. Heydər Əliyev xalqla onun öz dilində danışırdı. insanlar onun nitqinin gözəlliyinə, zənginliyinə, axıcılığına, səlisliyinə, məntiqliliyinə heyran qalырды, onu dinləməkdən məmnun olurdular. Onun nitqi həqiqi mənada yaradıcı fəaliyyət idi. Cümlələrin quruluşu, sözlərin, ifadələrin işlədilməsində orijinallıq, özünəməxsusluq daima nəzərə çarpardı. О, bir natiq kimi zəngin söz ehtiyatına malik idi. Danışarkən duruxmaz, söz axtarmaq üçün fikirləş-məzdi. O, nitqində söz və ifadələrin təkrarına mümkün qədər yol verməzdi. Düzgün seçilən və yerində işlədilən ifadəlilik vasitələri - leksik və frazeoloji sinonimlər, antonimlər, nidalar, müraciətlər, ritorik suallar və s. onun nitqini təsirli edir, estetik cəhətdən gözəlləşdirirdi. «Hər bir Azərbaycan vətəndaşı, hər bir azərbaycanlı öz ana dilini - Azərbaycan dilini, dövlət dilini mükəmməl bilmə-lidir» deyən Heydər Əliyevə bu dil əziz idi, müqəddəs idi. 0, bu dilə mükəmməl yiyələnmişdi. Bu dildə, demək olar ki, hamıdan yaxşı danışırdı, nitqində möhkəm bir məntiq, rabitə vardı. О heç bir qeydə baxmadan danışar, faktlar, sübutlar gətirər, dinləyiciləri qaneedəcək şərhlər verərdi. yaddaş və güclü hafızəyə malik olan H.ƏIiyevə dinləyicilər böyük maraqla qulaq asar, onu bütövlükdə anlayar və qəbul edərdilər. О, yüksək nitq mədəniyyətinə sahib idi. Onun danışığında nitqin bütün etik normalarına riayət olunurdu. Heydər Əliyev öz səfərbəredici nitqi, danışıq tempi, мanerası, jestləri, mimikası və s. ilə auditoriyani ələ alar, öz ideyalaрыны dinləyicilərə aşılayardı.

Цмумиликдя эютцрдцкдя natiqlik бир сянят кими бу эцн Азярбайъанда диггятдя сахланылан бир сащяйя чеврилмишдир. Тящсилиндян, ихтисасындан асылы олмайараг инсанларын эюзял нитг габилиййятинин олмасы эцнцн ваъиб мясяляси кими гаршыда дурур.