Mavzu boyicha muhokama qilish uchun savollar:
1. STEM + Art= STEAM. Bu nimani anglatadi?
2.
STEAM
ta ’lim
texnologiyasini
rivojlanishiga
qaratilgan
yondashuvlar nimalardan iborat?
3. STEM va STEAM o ’rtasidagi farq nima?
4. STEM ning STEAM ga aylanishi va takomillashtirilishi
haqida qanday m a’lumotlarga ega bo’ldingiz?
72
8-m avzu: Jonli va jonsiz ta b ia t bilan ta jrib a o‘tkazish.
T ayanch tu sh u n c h a la r: jonli tabiat, jonsiz tabiat, faoliyat, kichik
tajribalar, kuzatish, laboratoriya.
1.
Jonli va jonsiz tabiat haqida tushuncha. Jonli tabiat hodisalarini
kuzatish. Jonli va jonsiz tabiat bilan oddiy tajribalar o ‘tkazish.
M aktabgacha yoshdagi
bolalarni ilk tadqiqotchilik faoliyatining
mohiyati.Kichik ilmiy-tabiiy tajribalar o ’tkazishga o ’rgatish.
Tabiatga nisbatan - aqliy, estetik munosabatlar - bola tomonidan
o ‘zlashtirilayotgan bilimlaming mazmuni bilan yaqindan bog‘liqdir.
Tabiat bilan tanishtirish mazmun bilan bog‘liq bo‘lgan bilim tabiatda
bolalar faoliyatini va ulaming o ‘zini tuta bila olishi, intizomini
boshqarib turadi va maqsad sari y o ‘naltiradi. Tabiatga b o ig an
munosabatni shakllantirishda bolalar idrokiga yetarli darajada yetib
boruvchi tabiat qonunlari bo‘yicha bilim alohida o ‘rin egallaydi.
Tabiatga nisbatan bo‘lgan munosabatni rivojlantirish, (mashg‘ulot,
ekskursiya, sayr qilish kabi hayotiy vaziyat) bolaning m a’naviy-ijobiy,
ruhiy kechinmalariga asoslangan pedogogik jarayonni tashkil qilish
bilan yaqindan bog‘liq.
Tarbiyachi bolada tirik jonga nisbatan achinish, uni asrab-avaylash,
jonli tabiat bilan uchrashganda undan baxra olish, quvonish, hayron
bo ‘lish, o ‘zining qilgan ishidan m ag‘mrlanish, qoniqish hissini uyg‘ota
bilish kerak.
Bolalarga tabiat bilan muloqotda bo‘lganda o ‘zi tengdoshlari va
kattalar qilgan ishlami baholashni o ‘rgatish muhim ahamiyatga ega.
Tabiat bilan tanishtirish tarbiyada pedagogik jarayon oldida turgan
barcha vazifalar umumlashtirilgan holda yechilishi talab qilinadi, Tabiat
bilan tanishtirish tarbiya vazifalari bu sohada faoliyat ko‘rsatishga
tayyor sharoitda amalga oshirilishi mumkin.
Tabiat bilan tanishtirish bilimlami tanlab olishda ilmiylik prinsipi
asosiy hisoblanadi. Pedagogik madaniyatning asosini bolalartomonidan
jonli va jonsiz tabiatning o ‘zaro bog‘liqligi va ulaming bir butunligini
tushunish tashkil qiladi. Jonsiz tabiat tirik organizmning ehtiyojini
qondiruvchi manba tarzida namoyon bo‘ladi.
Masalan, baliqlar suvda hayot kechirishga moslashganlar, suv
ulaming shakliy to ‘zilishi va hayot kechirish tarzini ochib beradi.
To‘zilgan dasturlarda hayot kechirish muhiti, tirik organizm yilning
mavsumlariga moslashishishni o ‘rganuvchi bilimlaring mavjudligini
73
ko‘zda tutishi lozim. Organizm bir-biri bilan o ‘zaro bog‘liqdir, bir
organizm ikkinchi organizm hisobiga hayot kechiradi.
Hozirgi vaqtda bolalar bilan o ‘tkaziladigan m ashg‘ulotlarda tabiat
bilan insonning bir butun ekanligini oldinga suruvchi g ‘oya toMiq holda
ochib berilishi kerak. Inson jonzot sifatida yashayotgan muhit bilan
chambarchas bog‘liq holda, tabiat va insonning o ‘zaro harakatlari
insonning atrof-muhitga va tabiatning insonga ta ’sirida namoyon
bo‘ladi.
Inson o ‘z hatti-harakatini yuksak rivojlangan ongi orqali boshqara
oladigan, o ‘z harakatlari va qilayotgan ishlarining oqibatlarini oldindan
k o ‘ra-bila oladigan ongli jonzot sifatida ko‘riladi.
Tabiat bilan tanishtirish bilimlar mazmuni turli xil tirik organizmlar,
ulaming tabiat bilan tanishtirish tarafdan umumiylik g ‘oyasini o ‘z ichiga
oladi.
Maktabgacha yoshdagi kichik guruh bolalari tabiat obektlari
to ‘g ‘risidagi umumiy tasaw urlam i o ‘zlashtirish qobiliyatiga ega
bo‘ladilar. Ular jonivorlar, o ‘simliklaming faqatgina alohida olingan,
yaqqol ko‘zga tashlanadigan xususiyatlarini k o ‘radilar.
Shuning uchun bolalami ko‘proq yaqin atrofda joylashgan, tez-tez
uchrab turadigan tabiat obektlari bilan yaqindan tanishtirib borish, ulami
ko‘zatish vaqtida esa iloji boricha ko‘proq belgilami ko‘rsatib borish
kerak.
M aktabgacha yoshdagi kichik
guruh bolalari endigina tabiatdagi ba’zi
bir
o ‘zaro
bog‘liqliklami
ko‘zata
boshlaydilar.
Masalan:
Y om g‘ir
yog‘moqda
-
yerda
ko‘lmaklar paydo bo‘ldi.
Quyosh - ko‘lmak - suvsiz k o im ak .
Karam - qurt - chumchuq. Qurbaqa -
laylak - burgut.
M aktabgacha yoshdagi bolalaming o ‘rta guruhi obektlar b o ‘yicha
aniq tasaw urlam i o ‘zlashtirishlari mumkin, shuning uchun dastur
obektlar to ‘g ‘risidagi bilimlami chuqurroq, y a’ni ko ‘proq belgilar,
jonivorlar va o ‘simliklaming yashash tarzi, ulami parvarish qilish
to ‘g ‘risida to ‘likroq m a’lumotlarni o ‘z ichiga olgan.
0 ‘rta guruh bolalari o ‘zaro aloqalaming turlari, xilma-xil mohiyatga
ega bo ‘lgan morfo-funksional, vaqtinchalik, sabab va oqibat kabi
holatlami ko ‘zdan kechiradilar.
74
M aktabgacha yoshdagi bolalaming katta guruhlariga moMjallangan
dastur, bolalaming qabul qilish imkoniyatlari borgan sari o ‘sib
borayotganligini hisobga olgan holda predmet, tushuncha yoki
umumlashtirilgan tasavvur darajasidagi bilimlarni o ‘z ichiga olgan. Bu
yoshdagi bolalar “baliq”, “qush” jonivorlar bilan tanishadilar.
“Baliq - bu jonivor. U suvda yashashga moslashgan, shuning uchun
uning to ‘zilishi yassi, gavdasi yaltiroq tangachalar bilan qoplangan va
silliq. Baliq jabralari yordamida nafas oladi, so‘zgichlari yordamida
so‘zadi. Baliq ikra sifatidagi tuxumlami qo‘yadi, b a’zilari esa kichik
baliqchalami dunyoga keltiradilar”.
Undan so‘ng tarbiyachi qushning rasmini k o ‘rsatadi. “Qushlar -
ham jonivorlar hisoblanadi. Ulaming ba’zilari suvda hayot kechiradi
(g‘oz, o ‘rdak, oqqush), ba’zilari daraxtlarda yashaydi (qaldirg‘och)
ba’zilari quruqlikda yashaydi (qarg‘a, mayna). Qushning gavdasi momiq
patlar bilan qoplangan, u huddi odam singari o ‘pkasi yordamida nafas
oladi. Bir xil qushlar yaxshi uchadilar, bir xil qushlar esa panjalari
orasida biriktiruvchi pardalari bo‘lganligi sababli suvda yaxshi
sokzadilar.
Tarbiyachi o ‘zun timoqli, so‘zadigan va so‘zmaydigan qushlaming
rasmlarini ko‘rsatadi. Undan so‘ng, qushlar tuxum qo‘yadilar, tuxumdan
esa ulaming bolalari - j o ‘jalar chiqadi deb tushuntiradi”.
Katta yoshdagi bolalar ancha murakkab bo‘lgan aloqalamigina
emas, balki mazmuniga qarab (genetik, sabab, zamon, makon va
boshqalar) butun zanjirli aloqalami o ‘zlashtira oladilar. Bu hoi o ‘z
navbatida dasturga tabiat bilan tanishtirish sistemalar, ulaming tarkibi,
o ‘simliklar, jonivorlar va insonning o ‘zaro aloqalari to ‘g ‘risidagi
m a’lumotni kiritishga imkon yaratadi.
Tabiat bilan tanishtirish bilimlar tizimini o ‘zlashtirish o ‘z navbatida
asta-sekinlik bilan bilib borish (qabul qilish) anchagina murakkab
75
usullarni tushunish, k o ‘rgazmali harakatli usullardan, mavhum - y a’ni
mantiq orqali sezishga o ‘tishni ta ’minlaydi. Bolani faol bilish
pozitsiyasiga
qo‘yish
o ‘z
navbatida
boladagi
bu
qobiliyatni
rivojlantirishga, qiziqishni oshirishga hamda mustaqil fikr yuritish
imkoniyatini yuzaga keltiradi.
Tabiat bilan tanishtirish bilimlarning bola tomonidan o ‘zlashtirilishi
tabiatga nisbatan estetik munosabatda b o iish , bolada shodlik, qoniqish,
zavq-shavq uyg‘ota olishga o ‘rgatadi.
Tabiat bilan tanishtirish bilimni bolalar tomonidan o ‘zlashtirishning
xarakterli natijasi, ularda o ‘zini o ‘rab turgan olamga yordam berish,
rahm-shavqat, achinish, havotirlik, o ‘zi va boshqalaming hayot
kechirishiga javobgarlik hissini uyg‘otish, tabiatga nisbatan insoniy
munosabatda bo‘lishga xizmat qiladi.
Dostları ilə paylaş: |