Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti muslimov narzulla alixanovich

3. О‘quvchilarning о‘zlashtirishini baholash mezonlari. 
Har qanday 
baholash natijalari о‘zaro taqqoslanishi, ya’ni о‘lchanishi lozim bо‘ladi. Ularni 
taqqoslash baholashdan oldin yoki keyin ishlab chiqilgan mezonlar asosida amalga 
oshirilishi mumkin. Baholash mezonlari о‘quv maqsadlariga qay darajada 
erishilganlikni anglatuvchi kо‘rsatkichdir. Bu kо‘rsatkichlar sonlar («besh», 
«tо‘rt», «uch» va hokazo) sо‘zlar («a’lo», «yaxshi», «qoniqarli» va hokazo) 
yordamida tavsiflanishi mumkin. Boshqacha qilib aytadigan bо‘lsak, baholash 
mezonlari ta’lim oluvchining qaysi о‘zlashtirish darajasini namoyish qilishiga 
qarab mos qо‘yiladigan baho kо‘rsatkichining tavsifidan iborat. 
 
Baholash uning mohiyatidan kelib chiqib, ikki xil shaklda о‘tkazilishi 
mumkin: mezonga asoslangan baholash va meyorga asoslangan baholash. 
Mezonga asoslangan baholash — baholanuvchining ta’lim jarayonida qо‘lga 
kiritgan natijalarini, bilim, malaka va kо‘nikmalarini oldindan belgilangan о‘quv 
maqsadlari asosida ishlab chiqilgan xamma uchun umumiy va bir xil mezonlarga 
kо‘ra taqqoslash va о‘lchashdan iborat bо‘lgan baholash shaklidir. Bunday 
baholash mezonlarni aniq belgilab beruvchi о‘rganish maqsadlari bо‘yicha 
natijalarga baho berish imkoniyatini yaratadi. Bu orqali natijalar tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri 
va xolis baholanadi, shuningdek, kuchli guruhlarni kuchsiz guruhlardan yaxshiroq 
farqlash imkonini beradi. Bu baholash shakli ikki bosqichdan iborat bо‘lib, birinchi 
bosqichda baholanuvchining erishgan natijalarini aniqlanadi, ikkinchi bosqichda 
esa, natijalar mezonlarga taqqoslanadi va о‘lchanadi. 
О‘quvchilarning о‘zlashtirishini hisobga olish ya’ni aniqlash, yangi materialni 
mustahkamlash vaqtida о‘tilgan о‘quv materiallarini о‘zlashtirish, mehnat 
usullarini egallash va mustaqil mehnat topshiriqlarini, grafik ishlarini va uy 
topshiriqlarini bajarishlarini hamda о‘quvchilarning bilimlari tekshiriladi va unga 
baho qо‘yiladi. 

---

243 
О‘quvchilarning о‘quv-mehnat faoliyatini muntazam tekshirib borish va unga 
baho qо‘yish - ularning berilgan topshiriqlarini о‘z vaqtida va puxta, mustaqil 
bajarishlarini ta’minlaydi, ilmiy -amaliy bilimlarni, mehnat kо‘nikmalari va 
malakalarini astoydil egallashga undaydi. Shu bilan birga о‘qituvchi va ishlab 
chiqarish ta’limi о‘qituvchilarining о‘quvchilarda mavjud bо‘lgan kamchiliklarni 
aniqlash bilan birga uni tuzatish choralarini izlashga undaydi. 
Bundan tashqari о‘quvchilarning о‘zlashtirishini tekshirish о‘qi-tuvchilarning 
faoliyatiga baho berishga ham asos bо‘ladi, ya’ni, u usullarini kо‘rsatishi, mehnat 
va hunar ta’limining tashkiliy formalari, metodlaridan ham kо‘rsatmali 
qо‘llanmalardan samrali foydalanishiga, mustaqil ishlarni tashkil etish, ularning 
bajarilishiga rahbarlik qila olishiga baho berish imkonini beradi. 
Bilim, dastlabki kо‘nikmalar sifatini nazorat qilish bо‘yicha baholash 
mezonlarini kо‘rgazmala qо‘llanma sifatida tayyorlab ustaxonaga olib qо‘yishi 
ijobiy natija beradi. Bundan tashqari, kо‘rgazmali qо‘llanmaning oxirida izoh 
о‘rnida quyidagilarni yozib qо‘yish mumkin: 
Mehnat ta’limi va yо‘nalishlari maktab joylashgan iqtisodiy xududda keng 
tarqalgan sohalar, kasblarga muvofiq tanlanadi. Shunga kо‘ra yо‘nalish 
tanlangandan keyin joylarda mehnat ta’limi о‘qituvchilari о‘zlari baholash 
mezonlarini ishlab chiqarishlari zarur. Baholash mezonlarini ishlab chiqish 
bо‘yicha umumiy tavsiyalarga kо‘ra, о‘quvchilarning nazariy, texnika va 
texnologiyaga doir bilimlarni va dastlabki kо‘nikmalari bо‘yicha baholash 
mezonlarini ishlab chiqarishda quyidagilarni hisobga olish kerak; 
- texnologiyaga, texnikaga, iqtisodiyot va mehnatni hamda ishlab chiqarishni 
tashkil etishga doir nazariy bilimlarni; 
- asosiy texnologik operatsiyalar va texnologik jarayonlarni bilishni; 
- asosiy asbob va moslamalarni (qirqish, о‘lchash tekshirish moslamalarini, 
priborlar, apparatlar, stanoklar, mashinalarni, agregatlarni, ularning vazifasini, 
ishlash prinsiplarini, boshqarilishini, ta’mirlanishi va hokazolarni) bilishni; 
- xavfsizlik texnikasi va shaxsiy gigiyena qoidalarini bilishni; 

---

244 
- asosiy manbalarni, ta’limning texnik va didaktik vositalarini va ulardan 
foydalanishni bilishni; 
- har - xil о‘quv fanlari (matematika, kimyo, fizika va h.k) bо‘yicha tegishli 
ma’lumotlardan foydalana olish kо‘nikmasini; 
- ishlab chiqarish mazmunidagi masalalarni hal qilish (ashyolarning 
zarurligini, ularni ishlatishni hisoblash va h.k) uchun turli bilimlardan mustaqil 
foydalanishni; 
- buyumlar tayyorlashning sifatini nazorat qilish kо‘nikmasini. 
Amaliy laboratoriya mashg‘ulotlari bо‘yicha baholash mezonlarini ishlab 
chiqishda esa quyidagilardan foydalanish tavsiya etiladi. 
- navbatdagi ishni rejalashtirishda mustaqillikdan, ish о‘rnini ratsional tashkil 
etishdan; 
- tekshirish, sozlash, rostlashdan; 
- mustaqil holda boshqarish, ishlash qayta tiklash, tanlash va h.k. lardan; 
- tanlashni asolash, ishlash rejimi, bо‘yoqning rangi, ishlash usullari, 
texnologik operatsiyalari va hokazolar nimalarga asoslanib tanlanganini 
isbotlashdan va h.k. 
О‘quvchilarning bilim, kо‘nikma va malakalariga о‘qituvchi besh balli 
tizimda baho qо‘yadi. Baho qо‘yishning besh balli tizimini amalda tatbiq etishda 
sо‘zlar bilan ifodalanadigan "5", "4", "3", "2", "1", ballardan ifodalanadi. 
Kо‘pincha о‘qituvchilar о‘quvchilarning intizomiga oid birorta kamchiligi 
(kechikib kelishi, mashg‘ulotlarga kelmay qolishi, dars vaqtida gaplashib о‘tirishi 
va hokazolar) uchun bahoni kamaytirish kabi xatoga yо‘lqо‘yadilar. Bu о‘rinda 
о‘qituvchi tarbiyaviy ta’sir kо‘rsatishning boshqa vositalaridan foydalanishi lozim. 
Baho mezonlari quyidagicha tavsiflanadi; 
A’lo (5 ball) ­ о‘quv materialini butun tafsilotlari bilan bilish va tushunish, 
materialni izchil, mantiqan bog‘langan holda hatosiz bayon etish, hisob - kitob va 
grafika ishlarini namunali bajarish, mehnat topshiriqlarini mustaqil, dalil va tо‘g‘ri 
tatbiq etish, mehnat usullarini tо‘g‘ri bajarish (mehnat ta’limi dasturining talablari 

---

245 
doirasida), texnikaviy talablar doirasida sifat kо‘rsatkichlariga rioya qilish, ishni 
vaqt normasi doirasida bajarish "5" ball bilan baholanadi. 
Yaxshi (4 ball) ­ baho butun о‘quv materiallarini bilishi va tushunishi, uni 
og‘zaki va yozma ravishda tо‘g‘ri bayon etishi, hisob -kitob va grafika ishlarini 
tо‘g‘ri va puxta bajarishi, olingan bilimlardan о‘quv - mehnat topshiriqlarini, 
berilgan ishni belgilangan vaqt meyoriga muvofiq vaqtida bajarilganligi uchun 
qо‘yiladi. 
Qoniqarli (3 ball) ­ baho dasturidagi asosiy materialni bundan keyingi о‘quv - 
mehnat vazifalarini bajarishga imkon beradigan hajmda bilishi va tushunishi,о‘quv 
materialinbirmuncha xato va kamchiliklar bilan, о‘qituvchining ozgina yordami 
orqali sodda qilib bayon etishi, mehnatni tashkil etishda bir oz kamchilik bо‘lgan 
holda belgilangan vaqt normasini 75 % bajargani uchun qо‘yiladi. 
Yomon (2 ball) ­ baho dastur materialning kо‘p qismini yaxshi tushunmaslik, 
uni qо‘pol xatolar bilan bayon qilish, hisob - kitob va grafika ishlarini yetarli 
darajada bajarmaslik, olingan bilimlarni xatolarga yо‘l qо‘yib tadbiq etish, mehnat 
operatsiyalarini kо‘p xatolar bilan bajarish, mehnatda belgilangan sifat 
kо‘rsatkichlarini ta’minlay olmasliklari uchun qо‘yiladi. 
Juda yomon (1 ball) ­ butun dastur materialini bilmaslik va tushunmaslik, 
о‘tilgan materialni bayon qilib bera olmaslik, olingan bilimlardan amalda 
foydalana bilmaslik, mehnat usul-larini qо‘llay olmaslik, brakka yо‘l qо‘yish 
uchun " 1" baho qо‘yiladi. 
Baholarni tarbiyaviy rolini oshirish masalasi diqqatga sazovordir. Shu 
munosabat bilan usta, о‘qituvchilar qо‘ygan baholarini izohlab berishi muhimdir. 
Bu xoll о‘quvchilarga о‘z bilimlaridagi kamchiliklarini, amaliy ishlaridagi 
nuqsonlarni bilib olishlariga yordam beradi. Baholarni muntazam izohlab borish, 
ularning ta’limiy rolini oshiradi. 
Dars jarayonida о‘quvchilarni bilim, malaka va kо‘nikmalarini о‘qituvchi 
tomonidan tо‘g‘ri baholash kо‘p muammolarni yechishga, ta’lim tarbiyani yо‘lga 
qо‘yishga yordamlashadi. Bilimlarni va mehnat kо‘nikmalarini tekshirish va ularga 
baho qо‘yish mehnat ta’limini hamma bosqichlarida о‘tilgan materialni 

---

246 
mustahkamlash vaqtida mehnat usullarini eslash va mustaqil topshiriqlarni 
bajarishda grafika ishlarini va uyga berilgan vazifalarini ado etishda amalga 
oshiriladi. О‘qituvchilarni о‘quv mehnat faoliyatlarini muntazam tekshirib borish 
va о‘sha baho qо‘yish ularga beriladigan topshiriqlarni о‘z vaqtida bajarishlarini 
ta’minlaydi. Mehnat texnikaviy bilimlarni, mehnat kо‘nikmalarini va masalalarini 
astoydil eslashga undaydi. Baholashda bahoning obyektivligi о‘quv tarbiyaviy 
ishda muhim rol о‘ynaydi. Shuningdek, mehnat о‘qituvchilari va ustalari uchun 
о‘quvchilarning о‘quv mehnat faoliyati vaqtida qо‘yiladigan talablarga rioya qilish 
ham ancha muhimdir. Bunday talablarga quyidagilar kiradi: о‘quv materialini 
mehnat va hunar ta’limi dasturida belgilangan hajmda bilish, olingan bilimlar va 
mehnat 
kо‘nikmalarini 
chuqurligi 
va 
anglanganligi, 
javoblarning 
va 
kо‘rsatilayotgan usullarning tо‘g‘riligi, о‘rganilgan materialni tahlil qilish va 
umumlashtira bilish, о‘rganilgan va egallangan bilimlardan amaliy faoliyatda 
foydalana olish. Ishdagi mustaqillik va olingan bilimlarni amalda qо‘llanilishi, ish 
joyini tо‘g‘ri tashkil etish hamda tayyorlanayotgan buyumlarga nisbatan 
qо‘yiladigan texnikaviy talablarga rioya qilish, belgilangan vaqt normasini bajarish 
va xavfsizlik texnikasi qoidalariga amal qilish va xokazolar. 
Ana shu talablar asosida quyidagi baho mezonlari belgilab chiqilgan. 
О‘quvchilar bilimi, kо‘nikma va malakalarni tekshirish jarayoni didaktik 
masalalarni hal qilishga, ya’ni bilim, kо‘nikma va malakalar sifatini aniqlashga 
yо‘naltirilgan. Bilim, kо‘nikma va malakalarning sifati eng avval ularning 
puxtaligi va ongliligi bilan tavsiflanadi. Bilim, kо‘nikma va malakalarning 
puxtaligiga ishonch xosil qilish uchun ularni faqat о‘zlashtirilayotgan paytda emas, 
balki о‘quvchilarning keyingi faoliyatlarida ham tekshirish kerak. Shunday qilib, 
butun ta’lim davomida о‘quvchilarni tizimli va rejali ravishda nazorat qilish kerak.