Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti termiz filiali

Ajratilgan payt holi: Ertaga, yigit, seni kuzatganim zahoti, orqamga qaytaman. (P.Markov).


Ajratilgan bo`laklarda tinish belgilarining ishlatilishi
Ajratilgan bo`laklarda tinish belgilari quyidagicha ishlatiladi:
1. Ajratilgan bo`laklar, odatda, vergul bilan ajratiladi. Masalan: Biz, tibbiyot xodimlari, xalqqa jon-dildan xizmat qilamiz. (S.Soliyev).
2. Ajratilgan bo`laklarning tarkibi keng bo`lsa yoki uning ichida verguli bo`lsa, bunday ajratilgan bo`laklar tire bilan ajratiladi. Masalan: Kotiba qiz – Ulfatoy o`rta bo`yli, oq yuzli, yonoqlari loladay, qop-qora qosh-ko`zli ayol – choynakda choy ko`tarib kirdi... (S.Soliyev)


32-MA’RUZA
GAP BO`LAKLARI SANALMAYDIGAN BIRLIKLAR.

Reja:

1. 
   Undalma
   
2. 
   Kirish so`z va kirish birikma
   
3. 
   Kiritma gap
   

GAP BO`LAKLARI SANALMAYDIGAN BIRLIKLAR
Gap tarkibida ba’zan shunday so`zlar va so`z birikmalari hatto gaplar qo`llanadiki, ular gapning biror bo`lagi bilan grammatik jihatdan aloqaga kirishmaydi. Shu tufayli bunday so`z yoki so`z birikmalari gap bo`laklari hisoblanmaydi. Undalma, kirish so`z, kirish birikma va kiritma gap ana shunday xususiyatga ega.


Undalma
So`zlovchining nutqi qaratilgan shaxs (yoki predmet)ni anglatadigan so`z yoki so`z birikmasi undalma deyiladi. Undalma bayon qilinayotgan fikrga tinglovchining diqqatini tortish uchun xizmat qiladi.
Undalma o`zi ishtirok etgan gap bilan grammatik jihatdan bog`lanmaydi. U bosh kelishik shaklidagi ot yoki otlashgan so`z bilan ifodalanadi. Bu jihatdan undalma egaga o`xshaydi, biroq u gapning kesimi bilan grammatik jihatdan bog`lanmasligiga ko`ra o`ziga xos undosh intonatsiyasi, pauza (to`xtash) bilan aytilishiga ko`ra egadan farq qiladi. Masalan: Aziz o`g`lim, yomonlar bilan suhbatdosh bo`lma, ulardan asrlondan qochganday qoch, hammaga rahm va shafqat ko`zi bilan qara ... («Oz-oz o`rganib, dono bo`lur»). Yurak, sensan mening sozim, tilimni nayga jo`r etding. (U.Nosir).
Undalma ba’zan -ey, -u (-yu) kabilar bilan birga qo`llanadi: Luqmon hakim o`g`liga nasihat qilib aytdi: - Ey o`g`il, odamlr so`zga ustomonliklari bilan maqtansalar, sen sukuting bilan maqtan. («Oz-oz o`rganib, dono bo`lur»).
Undalma vazifasida atoqli otlar, shaxs otlari, qarindoshlik, kasb, hunar kabilarni anglatuvchi so`zlar keladi. Masalan: - Onajon, Xonzoda begim ham sizning suyukli farzandingiz-ku (P.Qodirov). Kechagi maqola nima bo`ldi, Rahim aka?! (F.Musajonov). Siz mendan ko`ra qo`ylaringizni ko`proq o`ylang, cho`pon aka! (P.Qodirov).
Undalma otlashgan sifat, otlashgan undov so`z, so`z birikmasi va shu kabilar bilan ham ifodalanishi mumkin: O`ynashma, puchuq, tek tur, hamma yog`ing suv bo`ldi... (O.Yoqubov). -Hoy, biron gap topib keldingmi? (S.Ahmad). Yaxshilik ... yaxshilikning ham bahosi bor, o`rtoq Zargarov (A.Muxtor).
Undalma gap boshida, o`rtasida, oxirida keladi va yozuvda gapning boshqa bo`laklaridan, odatda, vergul bilan ajratiladi: - Olim bola, rayhonlarni bir silkitib chiqmaysizmi ... (J.Abdullaxonov). Ey rais, bu kitobni avval bir o`qib ko`ring. (S.Ahmad). Nima qilasiz, dada, bolaning yuragini ezib. (S.Ahmad). Mening etti pushtim bog`bon o`tgan, o`g`lim. (J.Abdullaxonov).
Undalma kuchli his-hayajon bilan aytilsa, undan so`ng, undov belgisi qo`yiladi: -Xolbek! Qanisan? – dedi Eshmurot aka. – Kelsang-chi, kutib qoldik-ku. (P.Qodirov).