Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti termiz filiali

1) miqdor son bir turdagi predmetlarning umumiy miqdorini, ba’zan ish-harakatning umumiy miqdoriy belgisini anglatadi: uch kishi, ikki qop guruch, besh yil o`qimoq kabi.
Sizga munosib yigit, balki etti iqlimda ham yo`qdir (P.Qodirov). Tejamkor kishi pulini keragidan ortiqcha sarflamaydi, o`n so`mga olinadigan narsa uchun hovliqib yuz so`m sarf etmaydi («Odob bo`stoni va axloq gulistoni»).
Miqdor sonlar hisob so`zlarisiz va hisob so`zlari bilan qo`llanadi.
Miqdor sonni hosil qiluvchi shakl yasovchi affikslar mavjud emas.
2) dona son bir xil predmetlarning yakkalab, donalab sanaladigan umumiy miqdorini anglatadi.
Dona son miqdor son negiziga –ta affiksini qo`shish bilan yasaladi: o`nta o`quvchi, beshta daftar kabi. Shuningdek, dona son miqdor sondan so`ng donalikni ifodalaydigan dona, tup, nusxa, nafar, tuyoq, bosh kabi hisob so`zlarini keltirish bilan hosil qilinadi: yuz nusxa kitob, ikki bosh qo`y, besh dona qalam, uch tup daraxt kabi.
G`avvoslarning rahmi kelib, unga bitta qimmatbaho tosh hadya qildilar («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»). Vaqti kelsa, o`nta quruq gapdan bitta dalil, o`nta qonun-qoidadan bitta amaliy mashg`ulot a’lo (A.Soliyev). Gulshan kirganida uch nafar kaniz sanoliya tikmoqda edi (A. Qodiriy). Javonda Abu Ali ibn Sino hazratlarining tibbiyot masalalariga oid yigirma jildlik «Kitob ush shifo»si turardi. (O.Yoqubov).
3) chama son predmetning, ish-harakatning noaniq, taxminiy miqdorini anglatadi.
Chama son quyidagicha yasaladi:
1. Miqdor son negiziga –tacha affiksini qo`shish bilan: beshtacha, o`ntacha, yuztacha kabi. Ikki tomonga uch qavatdan oltmishtacha joy qilingan. (A.Q.)
Hisob so`zlari bilan birga qo`llanadigan sonlarda –cha affiksi hisob so`ziga qo`shilib keladi: Ikkala to`rg`ay taxminan bir-birlaridan ellik metrcha narida uchib sayrashyapti (S.Ahmad).
2. Miqdor son negiziga –larcha affiksini qo`shish bilan (miqdor jihatdan yirik sonlarga qo`shiladi): o`nlarcha, yuzlarcha, minglarcha kabi: Menga bir bechora, notavonning sevinch ko`z yoshi minglarcha qimmatbaho toshlardan afzaldir («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»).
3. Miqdor son negiziga –lab affiksini qo`shish bilan (bu affiks ham miqdor jihatdan yirik sonlarga qo`shiladi): o`nlab, yuzlab, minglab kabi: O`zbekistonda butun jahondan yig`ilgan yuzlab millatlar va elatlar yashaydi («O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga sharh»).
4. Ketma-ket kelgan ikki sonni juft holda keltirish orqali: bir-ikki, uch-to`rt kabi: Hanifa xolaning sandig`ida bo`lajak kelinga atab yig`ilgan besh-o`n kiyimlik atlas va boshqa yaxshi matolar bor edi (B.Qodirov).
Ba’zan –ta affiksi bu juft sonlarning har bir qismiga yoki ikkinchi qismiga qo`shilib keladi: bitta-ikkita, uch-to`rtta kabi: Daraxtlar orasidan sarg`ayib bir-ikkita yulduz ko`rindi (O`.Umarbekov).
5. Hisob so`zlari bilan qo`llangan miqdor sonlarga –lar ko`plik affiksi hamda kelishik affiksini qo`shish bilan yasaladi. Bunda ko`pincha vaqt bildiruvchi hisob so`zi oldin keladi: Saida uyga kech soat o`n birlarda qaytdi (A.Qahhor). Bunda ish-harakatning bajarilishidagi payt, vaqtga nisbatan taxmin ma’nosi ifodalanadi.
Ba’zan bu affikslar hisob so`ziga ham qo`shiladi: Ro`zimat qorong`ida ko`ziga yigirma besh yoshlarda ko`ringan edi. (A.Qahhor)
5. Chama sonlar taxmin ma’nosini ifodalovchi chamasi, chog`li, taxminan, qariyb, shuningdek, yaqin, ortiq, kamida kabi so`zlarning ishtiroki bilan ham hosil qilinadi: Maktabda o`n chog`li bola yig`ilgan (O). Ko`chalarning ikki yuziga sakson besh mingdan ortiqroq ko`chat o`tkazildi (A.Qahhor).