Nizomiy nomidagi

3. Jismoniy mashqlar yuklamasining o’quvchilar yurak-qon tomir tizimi 
va nafas olish tizimiga ta’siri 
Bolalar har bir darsda yangi topshiriq va malaka olishlari kerak, jismoniy 
mashqlarning maqsadga qaratilgan mashg’ulotlar jarayonida ularning 
jismoniy rivojlanishini yaxshilanishini ko’rishi kerak. Shu bilan birga har bir 
o’quvchi o’zining shaxsiy rekordiga ega bo’lishi va uni bunga yaqin keltirilishi 
kerak. 
Buning uchun o’qituvchi kollejda o’quvchining bo’sh vaqtlarida 
o’quvchilar bilan birgalikda ishlashini (yilda, darslar seriyasida, ya’ni vaqtning 
har xil davrlarida) taqdim etishini aniqlashi zarur: Maqsadning qo’yilishi 
o’quvchilar faoliyatini tartibga soladi va boshqaradi. 
O’quvchilar jismoniy tarbiyasining maqsadi har xil sharoitlarda hayotiy 
zaruriy harakatlarni boshqarishni bilish, kollej kursining tugatish vaqtiga 
o’quvchilarni g’oyaviy shakllantirishdir hamda uni amaliyotda qo’llash. 

---

43 
Har qaysi o’quv yilining maqsadi ushbu sinf uchun kollej dasturi 
nazarda tutgan materialni o’zlashtirishdir. Darslar seriyasida yoki o’quv 
choragida maqsadli mashqlarni bajarishsa, uni hayotga singdirishga xizmat 
qilishdir. Masalan, uzunlikka sakrashni o’rganib olish. 
Biri boshqasidan kelib chiqadigan maqsadning barchasi har bir 
darsda aniq vazifalar qo’yish yo’li bilan amalga oshiriladi. 
Jismonii 
tarbiya 
darsiga 
quyiladigan 
vazifalar 
maqsadga 
qaratilganligidan kelib chiqib uchta guruhga bo’linadi: ta’lim, tarbiyalovchi 
va sog’lomlashtiruvchi. 
Ta’lim vazifalarini echish jismoniy mashqlarni bajarish mahorati va 
uddalay bilishlari bilan o’quvchilarni qurollantiradi. 
Tarbiyalovchi vazifalarini echish o’quvchining shaxsiy iroda sifatlari
va ahloqiy rivojlanishiga mashg’ulotlar ijobiy ta’sir ko’rsatishini ta’minlaydi. 
Birok, bu guruhlarga bo’linish ancha shartlidir. Masalan, jismoniy 
sifatlarni tarbiyalash bo’yicha ishni biz organizmning tizimlari va barcha 
organlar yaxshi ishlab turishi uchun va gavdani shakllantirish uchun, uning 
ahamiyatini hisobga olib, sog’lomlashtirish vazifalariga kiritamiz.
Binobarin, ularni tarbiyalash bo’yicha ishni ta’lim vazifalariga kiritish 
mumkin. Jismoniy sifatlarning rivojlanish jarayonida o’quvchidan iroda, 
qat’iylik, botirlikni tarbiyalaydi. Bu esa insonning ahloqiy sifatlarni tashkil 
topishi katta ahamiyatga ega. 
Sog’lomlashtirish vazifalarini echish jismoniy rivojlanishning muayyan 
yoshida gavdani shakllantirish va jismonii tayyorgarlikning oshish 
darajasini ta’minlash nazarda tutiladi va mashg’ulotlarda organizmga 
mashqlarning sog’lomlashtirishga ta’sir ko’rsatishi uchun eng yaxshi 
sharoitlar bilan ta’minlaydi.
Shuning uchun o’qituvchining ishi amaliyotida tarbiyalash 
o’rgatishga va sog’lomlashtirish vazifalari yig’indisida echadi. 
Alohidaligi bo’yicha ko’rib chiqilgan bu vazifalardan har birining
mazmuniga chuqur kirib borish maqsadi amalga oshiriladi.

---

44 
Ta’lim vazifalarining ma’nosi o’quvchilarning harakat sifatlari
rivojlanishini har qanday hayotiy vaziyatda xususiy qobiliyatini erkin 
boshqarish unga imkoniyat ta’minlash darajasigacha kengaytiriladi.
Kimki muayyan miqdorda sport mahoratni egallasa, o’sha hech 
qachon sarosimaga tushmaydi. Vujudga kelgan vaziyatlarda eng yaxshi 
mos keladigan aynan o’sha harakatlarga o’z vaqtida murojaat qiladi. 
Jismonan tayyorlangan o’quvchi masalan, agar suv to’sig’ini uchratsa, 
tezda qaror qabul qilishni uddasidan chiqadi. U vaziyatni sakrash bilan 
yoxud tayyorgarliksiz ko’prikcha bilan o’tish, yohud kechib o’tish, yohud 
suzib o’tish, yohud hamisha kerakli bo’lgan so’zgich yordami bilan 
bartaraf qiladi.
Shunday darajaga xususiy vazifalarni har bir darsda izchil echish yo’li 
bilan kollej ta’limining borasida erishadilar. Ular harakatlantiruvchi 
harakatda keyin birlashtiriladigan ayrim harakatlarni o’rganishga olib boradi. 
Masalan, uzunlikka sakrashni o’zlashtirish maqsadida yugurib borish, 
depsinish, uchish va erga qo’nishni o’rgatish vazifasi qo’yiladi. O’quvchi 
bir xildagi muayyan bilimni o’zlashtirib boradi.
Har bir o’qituvchi o’zining o’quvchisi kollej jismoniy tarbiya dasturi 
ko’zda tutgan harakat mahoratlarning to’la to’plamini o’zlashtirishiga intilishi 
kerak. 
Harakatlar tor doirasini o’zlashtirishga ba’zi bir o’qituvchilarning 
intilishlari kelajaksiz, 
negaki 
harakatar tajribaning birlashtirilishiga 
birlashtirilishiga olib keladi. Bu esa o’z navbatida o’rgatishda jiddiy 
qiyinchiliklarni keltirib chikaradi.
Jismoniy ma’lumotning yuqori darajasi aloqalar tizimlari bilan 
mustahkamlangan jismoniy mashqlarning keng doirasini o’zlashtirishga 
ko’maklashadi. Harakatlar bilan boshqarish qobiliyatini tarbiyalash 
mushakllar zo’r berishi darajasi bo’yicha makonda va vaqtda bajariladigan 
harakatning baholanishini uddalay bilish bilan mustahkam bog’langan. 

---

45 
Aniqlanganki, makon va zamon mos kuch baholanishining aniqligi, 
bolalarda yo’l qo’yilgan xatolar miqdori to’g’risida tezkor axborot va maxsus 
yo’naltirilgan harakatlar foydalanish vaqtida ishlab chiqiladi.
Dastlab butun gavda bilan "qo’llar, gavda, oyoqlar” katta va kichik 
ko’lamda tananing ayrim qismlari harakatlarini qo’pol shaklda harakatlar 
ayrim tavsifini farqlashga o’rgatish kerak.
Shu bilan birga katta va oz zo’r berish bilan tez va sekinlashtirish katta 
va kichik ko’lak bilak harakatni navbat bilan almashtirib turish kerak. 
Harakatning xarakteri bo’yicha keskin farq, qiluvchilar o’xshashidan ko’ra 
osonroq xotirada qoladi. Shunga o’xshash harakatlantiruvchi topshiriq 17-18 
yoshdagi o’quvchlarga oson.
Harakatlar asosiy tavsiflarini tabaqalashtirishga o’rgatish mustaqil 
vazifa - umum harakatlantiruvchi tayyorgarlik vazifasi sifatida ajratish kerak. 
Bu shuni yuzaga chiqaradiki, harakatlarning ayrim tavsiflarini baholash 
qobiliyati jismoniy sifatlar rivojlanishining darajasiga bog’liq emas 
(o’quvchilar yaxshi rivojlangan kuchga ega bo’lishi mumkin, biroq ularni 
boshqarish qobiliyatiga ega bo’lmasligi mumkin).
Berilgan kuch va ko’lam bilan ma’lum masofada mashqni bajarish 
o’quvchilarda katta qiziqishni yuzaga chiqaradi. Bunday ishning turli-
tuman va emotsionallikning elementlari mashg’ulotga kiritiladi. Nihoyat, 
harakat mahoratlarning muayyan to’plamini oz o’zlashtirish ularni 
hayotga tadbiq etishni o’rganib qolish kerak. 
Ta’lim vazifasi ta’lim jarayonining mazmunini aniqlaydi, o’quv 
faoliyatining maqsadga qaratilgan ko’rsatmasini beradi, darsni anik natijasini 
mo’lllalashga imkon beradi. Ammo bu samara faqat ular to’g’ri 
ifodalangan sharoitda erishilgan bo’ladi. 
Ta’lim vazifasini noanik quyilishi o’quv jarayonining buzilishiga olib 
keladi, o’quvchilar faolligiga ko’maklashmaydi, ularni yo’ldan ozdiradi. 
Umumiy o’rta ta’lim vazifalari aniq qo’yilishi barcha harakatlarni 
o’zlashtirilishiga sabab bo’ladi. Masalan, yuqoriga sakrashni egallash uchun 

---

46 
avvalo yugurib borish, depsinish yoki taxtani ustidan o’tish, erga qo’nish 
vazifasi qo’yilishi zarur. Shu bilan birga alohida harakatlarni o’zlashtirish tartibi 
ularni bajarilishining tartibsiz amalga oshirish mumkin. Chunonchi, 
balandlikka sakrashni yugurib kelish, depsinish, uchish va erga qo’nish 
bilan o’zlashtirishdan boshlanadi. 
Bundan 
tashqari 
darsning 
vazifasi 
"tanishtirish" 
(masalan, 
musobaqalar koidalari bilan, "Alpomish" va "Barchinoy" majmuasining 
talablari va normativlari bilan) va "baholash" (ayrim mashqlar va 
kombinatsiyalarni bajarilishini) so’zlari bilan ifodalangan bo’lishi mumkin. 
Sog’lomlashtirish, ta’lim vazifasi bilan parallel tarzda o’qituvchi 
sog’lomtirish vazifasini ham quyadi. Buning uchun darsda bajariladigan 
jismoniy mashqlar shug’ullanuvchilar organizmiga ma’lum darajada ta’sir 
o’tkazishiga ko’maklashuvchi qator tadbirlarni amalga oshiradi. Shu asosda 
mashg’ulotlarni gigienik sharoitda o’tkazish, ularni toza havoda 
uyushtirishning zaruriy jismoniy yuklamasini to’g’ri tashkil qilish 
katta ahamiyatta ega.
Har 
bir 
mashqni 
bajarish 
vaqtida 
alohida 
e’tiborni 
shug’ullanuvchilarning nafas olishi va gavdasiga qaratish kerak. Mashqlar 
bajarilishida vaqtida nafas olish va nafas chiqarish, gavdani to’g’ri holatda 
ushlash, nafaqat sog’lomlashtirish samarasi, balki mashqlarni 
muvaffaqiyatli bajarilish samarasiga ham bog’liq.
Sog’lomlashtirish vazifalarini echish tufaili bir nechta mashg’ulotlarni 
o’tkazib yuborgan vaqtincha jismoniy yuklamalardan ozod etilgan, maxsus 
tibbiy guruxlarga salomatligining holati bo’yicha kiritilgan o’quvchilar,
bilan mashg’ulotlarni aloxida tashkillashtirishni talab qiladi.
Shug’ullanuvchilarni jismoniy mashqlarni mustaqil bajarishga o’rgatish 
juda muximdir.
Ta’lim bilan parallel tarzda sog’lomlashtirish vazifasini amalga 
oshirayotib, o’qituvchi vaqti-vaqti bilan ularga e’tibor qaratishi lozim.

---

47 
Tarbiyaviy vazifasi jismoniy tarbiya darsida o’quvchilarni shaxsining 
kamol toptirishning katta imkoniyatlariga ega. Bu imkoniyatlar dars 
tuzilishda o’qituvchi tarbiyaviy vazifani o’z oldiga qo’ysa, bu jarayonlarni 
boshkarishda ijobiy natijalarga erishadi. Darslarni kuzatishlar shuni 
ko’rsatdiki, ba’zi bir o’qituvchilar o’quvchilarning ruhiy tayyorgarligiga 
etarlicha ahamiyat bermaydilar. Bunda o’zining holatini boshqarishni 
uddalay bilish ta’limi va topshiriklarni bajarishga o’quvchilarni undaydi. 
Darsni har tomonlama baholash uchun taklif qilingan normaga ko’ra 
organizmga ta’sirini aniqlashga uni xronometraj olib borishga murojat qiladilar.
Hozirgi zamon pedagogika fanining asosiy vazifalaridan biri xalq 
xazinalarini insonparvar pedagogik tarbiya tizimida qo’llash va ulardan mohirona 
foydalanish, bu bebaho, xalqchil, ma’naviy boyliklarni o’qituvchilarning har kungi 
ta’lim tarbiyaviy ishlariga aylantirishdan iborat. Shunga ko’ra o’sib borayotgan 
avlodning tarbiya tizimida xalq pedagogikasi tajribalari yoshlarning xarakteri va 
ongini boshqaruvchi vosita, asosiy kuch deb hisoblanadi. 
Shundan kelib chiqib, tadqiqotning maqsadini xalq milliy o’yinlaridan 
foydalanish orqali o’quvchilarning jismoniy sifatlarini oshirish yo’llarni aniqlash, 
rivojlantirish, milliy o’yinlarning rolini oshirishning samarador shakllarini topish, 
xalq o’yinlarining tarbiyaviy imkoniyatlarini nazariy jihatdan asoslash, aniqlash 
tashkil etadi. 

---

48