Nókis 2022 Jádid ádebiyatı wákilleriniń dóretiwshiligi

2.2.Jadid ádebiyatında janrlar hár túrliligi
Ózbek jádidshilik háreketiniń iri ǵayratkerlerinen biri Fitrat «Tartıs» shıǵarması menen jadid nasrini baslap berdi. 1909 -13-jılları Turkiyada oqıp kelgen hám sol-jılları jas túrkler háreketi menen jaqınnan tanısqan Fitrat Turkistandagi mámleket, dinge sıyınıw, bilimlendiriw hám mádeniyat tarawlarında tupten reforma ótkeriw kerekligin birinshilerden bolıp sezdi. Ol sol jerde jazılıp baspa etilgen «Sayha» («Qattı dawıs» 1910 ) qosıqlar kompleksi, «Tartıs» (1909 ) hám «Sayaxatshı hindi» (1912) nasriy dóretpelerinde Turkistandagi haqıyqatlıqqa francuz alımı hám hind sayaxatshısınıń kózi menen qaray, odaǵı iplas táreplerdi shápáátsiz tárizde ashıp tasladı.
Sońǵı eki dóretpe publitsistikaga has ruxlanıw hám suwret elementlerinen holi emes, lekin Fitrat eger «Tartıs»ni bir francuz menen Buxaralıq medrese oqıtıwshısı ortasındaǵı tartıs formasında jazǵan hám hátte saqna shıǵarması retinde kórsetiw etilgen bolsa, ekinshi shıǵarmasına hind sayaxatshısı obrazın kirgizgen hám de Buxara amirligidıń social hám ekonomikalıq, bilimlendiriw hám diniy qarasları tiykarına jádidshilik háreketiniń programmasın qoyǵan.
Jadid nasrida realistik dástúrlerdi baslap bergen Cholpan, Mirmuhsin Shermuhamedov, Hamza, Mo'minjon Muhammadjon balası (Tasqın ) hám basqalar Fitratdan ayrıqsha bolıp esaplanıw, Turkistan xalıqları ómiriniń qorqınıshlı tábiyat kórinisilerin súwretlew hám xalqqa milliy rawajlanıw mánzillerin kórsetiw jolınan bardi. Cholpan «Jábirleniwshisi nadanlıq» gúrrińinde (1913) úlkediń uwlı zatlanǵan ortalıǵı hár qanday jańa epkindi de yutib jiberiwi múmkinligin shın kórsetdi. «Doxtur Muhammadyor» (1914) gúrrińinde bolsa jańa áwlad nawqıran waqtında aq joq etiw bolmawi ushın rawajlanıw dárejesi bálent bolǵan qalalar hám mámleketlerge barıp, joqarı maman qániygeler bolıp keliwi hám de milletti alǵa jetelewi kerek degen pikirdi ilgeri surdi. Bul hár eki dóretpe keyinirek jadid jazıwchilaridıń bilim nurı menen sug'orilgan akser dóretpeleri ushın ulgi wazıypasın ótedi.
Sol-jılları publicistika salasında ásirese, nátiyjeli dóretiwshilik etken Mirmuhsin Shermuhamedov da kórkem ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma menen qızıǵıp, «Befarzand Ashıldıboy» shıǵarmasın (1914) jazdı. Avtor óziniń bul shıǵarmasın sonday bolsada roman dep ataǵan bolsa da, bul dáwirde ele jadid nasri jetkilikli kórkem tájiriybege iye bolmaǵan waqıtta ózbek romanınıń tuwıliwi amri mahol edi. Sonıń ushın da Hamza sıyaqlı onıń da ármanı tolıq ámelge aspaǵan. Biraq Mirmuhsin óz shıǵarmasında bir tárepten Ashıldıbay atlı bay boydıń, ekinshi tárepden, odan qarızdar bolıp qalǵan qulahmaddıń turmıs tárizin gúzetken jáne bul eki obraz arqalı 10-jıllardaǵı haqıyqatlıqtıń tiykarǵı principlerın belgilewge urınǵan. Jadid shayırları qatarında dóretiwshilik ete baslaǵan Mominjan Muhammadjan balası (Tasqın ) da sol-jılları ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma salasında qálem tebretip, «Eski mektep turmısı yamasa izleniwshi» degen qıssasın (1915) jazdı. Hamzanıń «Jańa saadat yoxud milliy roman» shıǵarması (1915) da jetkinshektiń tárbiyası máselesine arnalǵan. Hamza bul shıǵarmasında Alımjon atlı jigittiń quramalı turmıs jolin suwretler eken, onıń jadid mektepte hám aqıllı ana qushaǵında tárbiya tapqanı ushın tek shańaraq aǵzalarına mehriban ustaz hám qáwenderlerine shın berilgen bolıp emes, bálki «g'arib millet ushın kerekli» kisi bolıp ósiwine bólek itibardı qaratadı. Alımjannıń ákesi baydıń balası bolǵanına qaramay, bilimsiz ákesi arqasında bilim bulag'inan payda kóriwshi bolmaǵan, usınıń nátiyjesinde ol kúpir jolına kirip, buyım-múlkinen ayrilgan hám qumarpazlardıń qumar oyınındaǵı utqan tárepten alınatuǵın puli menen kún keshiriwshi gey birewge aynalǵan. Turmısta óz jolin hám baxıtin tapqan Alımjan hátte áne sol badbaxıt atasın da shańaraq bawırına qaytarıp, óziniń perzentlik minnetin joqarı dárejede óteydi. Hamza shıǵarmada oqimaǵan áke menen oqıǵan perzent táǵdirin óz-ara salıstırıp, ilmnıń insan hám jámiyet táǵdirindegi ullı áhmiyetin ashıwǵa hám jádidshilikdıń bilimparwarlıq ideyaların xalıq kópshiligi arasında keń jayıwǵa urınǵan.
10 -jıllardıń ortalarında «Jas bala menen oynawshı» hám «Uloqda» gúrrińleri menen Abdulla ılayıqiy da jadid nasridıń maydanǵa keliwine óz úlesin qosdı.
Sonday etip, jadid nasri ózbek ádebiyatında dáslepki bar realistik qıssa, gúrriń, ocherk hám esse-dialog janrlarinıń jaqsı úlgilerin bere aldı hám sol processda zamanagóy ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tiliniń qáliplesiwine sharayat jarattı.
Jadid ádebiyatınıń zárúrli qásiyetlerinen biri sonda, bul ádebiyat wákilleri kórkem shıǵarmashılıǵı tek bir túrinde dóretpeler jazıpǵana qalmay, usı waqıtta basqa qońsılas túrlerde de dóretpeler jarattılar. Bunıń menen de jetkiliklilenip qalmay, teatr kórkem ónerine tiykar salıp, ózbek ádebiyatına birinshi ret dramaturgiyani alıp kirdi.
Jadid dramaturgiyasi hám teatrinıń ákesi Mahmudxoja Behbudiy bolıp tabıladı. Ol sonday bolsada «Ákesin óltirgen» atlı birden-bir p'esadıń avtorı bolıwına qaramay, bul shıǵarması menen ózbek mádeniyatı tariyxında dramaturgiyani baslap berdi hám jádidshilik háreketiniń programmaulamal áhmiyetke iyelik etiw ideyaların sol p'esada dáslepki bar ańlatpaladi.
«Ákesin óltirgen» 1911-jıl jazılǵan hám 1913-jılda bólek kitapsha formasında baspa etilgen. Turkistannıń social hám materiallıq rawajlanıwdan shette tutıp turǵan patsha hámeldarları sol miynettiń xalqqa etip barıwın istamadilar.
XX ásir baslarında jańa ózbek ádebiyatında qáliplesiw procesi keshti. Tariyxımızǵa jádidshilik, milliy oyanıw atı menen kirgen bul dáwirde ádebiyatımız da forma, da mazmun tárepinen jańalandi: dáslepki ózbek nasri úlgileri, dramatik dóretpeler jaratıldı. Jadid baspasózi júzege keldi. Zero, jańa ózbek ádebiyatına tiykar salıp qoyǵan uqıplı jazıwshı hám shayırlar onıń jáhán ádebiyatındaǵı poziciyasin kóteriwge umıtıldı. Bunı A. Ílayıqiy, S. Ayniy, A. Avloniy, M. Behbudiy, A. Cholpan, A. Fitrat sıyaqlı dóretiwshiler jaratqan dóretpeler tastıyıqlaydı.
Juwmaqlap aytqanda kórkem ádebiyatqa baylanıslı -kórkem oylawımız rawajlanıwı tariyxında mánisi hám mazmunına kóre tamaman jańa bolǵan XIX ásirdiń aqırı - XX ásir bası jádid ádebiyatınıń roli hám ornı bólek. Bul dáwirdiń milliy oyanıw dáwiri dep atalıwı biykarǵa emes. Bul ádebiyat jańa ádebiyat bolıp tabıladı, forma hám mazmunına kóre reń-bereń bolıp tabıladı, biraq onıń jetekshi baǵdarın milliy ǵárezsizlik ideyasınıń qáliplesiwi hám kórkem ańlatpası quradı. Jańa ádebiyat degende biz kóp ásirlik ádebiyatimizdıń tiykarınan sońǵı asirin názerde tutamız. Bul tiykarınan sal ilgerilew, ótken ásirdiń sońınan baslandı.
Bul ádebiyattıń ekinshi bir atı «jadid ádebiyati» edi. «Jadid» da tiykarınan «jańa» degeni. «Jadid ádebiyati» túsinigi fanda jádidshilik dep atalǵan sociallıq-siyasiy, bilimlendiriw-reforma háreketiniń strukturalıq bir bólegi retinde qaraldi. Bul háreket turmıstıń barlıq tarawların jańalaw, eń áhmiyetlisi hám tiykarǵısı, mekeme usılın jańalaw uranı menen shıqtı. Mekeme basqalardıń qolında edi. Sonday eken, onı ózgertiw ushın, áwele, oǵan ıyelew kerek. Bul, óz gezeginde, ǵárezsizlikke, milliy ǵárezsizlikke kelip taqalar edi.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. 
   Aliyev A. Ǵárezsizlik hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı miyraslar.-T.: «Ózbekstan», 1997 J. Jumaboeva «Revolyuciya namalari».-T.: «Ózbekstan», 1987
   
2. 
   Karimov N., Mamajonov S. hám basqalar. XX ásir ózbek ádebiyatı tariyxı. Sabaqlıq.-T.: «Oqıtıwshı», 1999.
   
3. 
   Milliy uyg'oniy dáwiri ózbek ádebiyatı. Teń avtorlar : Begali Qosimov, Sharıf Yusupov, Ullıbek Dolimov, Maba Rizaev, Sunnat Ahmedov. Tashkent: “Ruwxıylıq”. 2004.-105-145-betlar.
   
4. 
   Qosimov B., Dolimov Ol. «Bilim darg'alari».-T.: 1990.
   
5. 
   B. Qosimov «Izlay-izlay tapqanim» T, «G'. Ǵulom» baspası, 1983.
   
6. 
   Qosimov B. Milliy oyanıw. “Ruwxıylıq”.-T.: 2002.
   
7. 
   Quranov D., Mamajonov Z., Sheralieva M.- Ádebiyattanıw ilimi sózligi.-T.: Akademnashr, 2010.- 400 b.
   

1^ 1 Milliy oyanıw dáwiri ózbek ádebiyatı. (Sabaqlıq ) T. Ruwxıylıq, 2004. 3-bet.
* Bul haqqında qarang. Milliy oyanıw dáwiri g'zbek ádebiyatı. (Sabaqlıq ) T. Ruwxıylıq, 2004. 4- bet