Noorganik moddalar

8. 15.
AZOT VA V O D O R O D D A N SINTETIK
A M MI AK I SHLAB C H IQ ARI SH DAGI TEXNIKA
XAVFSIZLIGI
M a m l a k a t i m i z azot sanoat i k or xona la r i da a m m i a k ishlab chiqarish 
u c h u n z a r u r boMgan v o d o r o d tabiiy g az tarki bi dagi m e t a n va uni 
g o m o l o g l a r i n i suv bugM b il an k o nv er s i ya la b hosil boMgan k o n v e r t i r ­
l anga n gaz ni u g l e r o d d io k si d id a n m o n o e t a n o l a m i n er it ma l ar i orqali, 
uglerod m o n o o k s i d i d a n esa m e t a n l a s h ti r i s h usuli bil an t oz a l a b o l i n a ­
di. A z o t esa v o d o r o d ol ish j a r a y o n i d a a t m o s f e r a h a vos ini qoMlash
1 6 -
241

---

bilan k o nve r ti rl anga n gaz t arkibiga kiritiladi. Hosil boMgan t o z a a z o t-
v o d o r o d a r a l a s h m a s i 3 2 —33 M P a g a c h a siqilib, 723 К — 773 К d a 
ma x su s k a t a l i z a t o r l a r qoMlab s i n t et i k a m m i a k ishlab ch i q a r i l ad i .
Ma M um ki , a m m i a k ishlab c h i q a r i s h d a b i r q a t o r y o n u v c h i va za- 
harli m o d d a l a r h a m d a yu qo ri b o s i m va t e m p e r a t u r a l a r qoMlanadi. 
Y o n u v c h i m o d d a l a r kislorod va t arki bi da ki slorod b o r boMgani u c h u n
ha vo b i l a n h a m p o r t l a s h xavfi boMgan a r a l a s h m a l a r hosil qiladi,
s h u n i n g u c h u n h a m a m m i a k ishlab c hi q a r i s h a gr ega t la r i yongMn va 
p or t l a s h xavfi b o r boMgan t u r k u m g a kiradi.
Q u y i d a a m m i a k ishlab c h i q a r i s h d a q oMl anadi ga n b i r q a t o r g a z ­
l arni ng ay r i m xossalari va i n s o n n i u l a r d a n m u h o f a z a qi luvchi , yuzga 
kiyiluvchi, g az ga qar shi n i q o b l a r h a q i d a m a M u m o t l a r keltirilgan.
Metan, 
ki myoviy f or mul as i C H 4, m o l e k u l a r massasi 16, 0426, u g ­
l e r o d bi rl i gi ga t e n g. N o r m a l s h a r o i t d a (0,1 M P a b o s i m , 273 К 
t e m p e r a t u r a ) rangsiz, hidsiz y on u v c h i va p or t lovc hi g az s im on m o d d a ,
ha vo b i an p o r t l a s h c h e g a r a la r i — 4 , 9 — 15,4 ( h ) %, kislorod b il an — 
5 , 1 —61, 0 ( h) %, o ‘z - o ‘zi dan a l anga l ani sh t e mp e r a t ur as i 810 K. Ka tt a 
k o n s e n t r a t s i ya l a r d a m e t a n n a r k o t i k t a ’sir qiladi. A m a l i y o t d a m et an li
m u h i t d a n xolis qi luvchi yuz ga kiyiluvchi g a z ga qar shi n i q o b i s h ­
latiladi.
Vodorod 
— ki my o vi y f or mul as i H 2, m o l e k u l a r massasi 2 , 0158 
ug l er o d birligiga t e n g , n o r m a l s h a r o i t d a ra ngsi z , hidsiz, y o nu v c h i
gaz. H a v o b i lan h a m ki sl or od bilan h a m p o r t l o v c h i a r a l a s h m a hosil 
qiladi. P o r t l a s h c h e ga r a la ri : h a v o bil an 4 —75 ( h) % v o d o r o d , ki s­
l or od b i l an 4 —94 (h) % v o d o r o d . 0 ‘z - o ‘z i d a n a l a n g a l a n i s h t e m p e ­
ra tur asi 783 K. V o d o r o d b il an k i s l o r od ni 2:1 n i sb a t da g i a r a l a s hm as i
« s h al d i r o q gaz» d e b a t a l a d i . I n s o n o r g a n i z m i g a v o d o r o d deyarli
za harl i t a ’sir qi lma ydi.
T a r k i b i d a k at t a m i q d o r d a v o d o r o d b o r boMgan ( b u n d a kislorod 
k on s en tr a t si ya si 16% d a n k o ‘p b o Mma g an ) m u h i t d a ish olib bo ri l - 
g a n d a , v o d o r o d l i m u h i t d a n xolis qi luvchi , y uz g a kiyi luvchi gaz ga 
qarshi (kislorodli yoki g a z va suyuqlik oMkazmaydigan shlangli) n i qo b 
ishlatiladi.
Kislorod. 
k i m y o v i y f o r m u l a s i O , , m o l e k u l a r mas sas i 3 1 , 9 9 88
u gl e r o d birli giga t e n g, n o r m a l s h a r o i t d a ra ngsi z , h i ds iz gaz, o ‘zi 
y o n m a y d i , a m m o b o s h q a bir q a t o r m o d d a l a r n i y o n d i r i s h d a faol. 
Y o n u v c h i gaz la r , y o n u v c h i s uy u ql i kl ar bugMari b i lan p or t l a s h xavfi 
b o r boMgan a r a l a s h m a l a r hosil qiladi. G a z h o l d ag i ki slorod b i lan 
t o ‘yi ngan ki yim ol ovni ng h a r q a n d a y m a n b a y i d a n a l a nga la ni b ketadi ,
y o g 1 t u s h g a n kiyim esa kisl orodli m u h i t d a o ' z - o ' z i d a n a l a n g a l a n i b
ketadi. S u y u q k i sl or od o ‘t a xavflidir, c h u n k i u o r g a n i k m o d d a l a r
bilan u c h r a s h g a n d a por t lash xavfi b o r boMgan a r a l a s h m a hosil qiladi.
242

---

Uglerod-monooksidi, 
k i m y o v iy f or mul as i C O , m o l e k u l a r m a s s a ­
si 2 8 , 0 1 0 4 u g l e r o d birligiga t e n g ; n o r m a l s h a r o i t d a r angsiz, hidsiz, 
y on u v ch i gaz; q onda gi g emogl abi n bilan b a r q ar o r b i ri kma hosil qiladi; 
b u v a q t d a q o n k i s l o r o d n i y u t i s h q o bi l iy a ti n i y o ‘q o t a d i ; n a t i j a d a 
k i s l o r o d l i o c h l i k , s o ‘n g r a es a b o ‘g ‘ilish p a y d o b o ‘ladi. P o r t l as h
ch e g a r a la r i : h a v o b il an 12,5— 75, 0 (h) % C O ; ki sl or od b il an 15, 5— 
9 4 , 0 ( h ) % C O ; o ‘z - o ‘z i d a n a l a n g a l a n i s h t e m p e r a t u r a s i 887 K. 
T a r k i b i d a ug l er o d m o n o o k s i d i b o r b o ‘lgan a t m o s f e r a d a ishlash vaqt i- 
da « С О » m a r k a d a g i filtrlovchi yuz ga kiyiluvchi g az ga qar shi n i qo b 
ishlatiladi.
Ammiak, 
ki my o vi y f o r mu l as i N H 3, m o l e k u l a r massasi 17,0304 
u gl e r o d birligiga t eng; n o r m a l s h a r o i t d a rangsiz, y o n u v c h i gaz, o ‘tkir 
hidli, z a h a r l i m o d d a ; o ‘t ki r yallig‘l an i sh va k o ‘z n i n g shilliq p a r d a -
sini oq ib t u s h i s hi g a , b o ‘g ‘ilishiga olib keladi. S u y u q a m m i a k teriga 
t u s h s a uni k uy d ir a d i . P o r t l a s h c h eg ar a la ri : h a v o b il an 15—28 ( h) % 
N H 3; k i s l o r od b il an 15— 79 ( h) % N H 3. 0 ‘z - o ‘z i d a n a l a ng a l a n i s h 
t e m p e r a t u r a s i 923 K. « K D » yoki «М» m a r k a d a g i filtrlovchi yuzga 
kiyiluvchi g a z ga q ar s hi n i q o b ishlatiladi.
M o n o e t a n o l a m i n ra ngsi z , m o y s i m o n y o n u v c h i , a m m i a k hidli 
suy u ql ik d ir . M o n o e t a n o l a m i n n i n g b u g ' l a r i h a v o va ki sl or od bilan 
p o r t l a s h xavfi b o r b o ‘lgan a r a l a s h m a hosil qil adi ; m o n o e t a n o l a m i n
t e r i g a t u s h s a y a l l i g ‘l a n i s h p a y d o q i l a d i , k o ‘z g a t u s h s a xavflidir.
M o n o e t a n o l a m i n b i lan i sh l ag a n d a r e z i n a d a n q i l i n g a n q o ‘l qop, etik 
va k o ‘z o y n a k l a r d a n f o y d a l a n i s h za rur.
E l e m e n t a r azot va v o d o r o d d a n sintetik a m m i a k ishlab chi qa r i sh d a 
y u qo r i b o s i m va t e m p e r a t u r a l a r n i q o ‘l lanishi j i h o z l a r h a m d a h a r xil 
g a z l a r va s u y u ql i k l a r va u l a r u l a n g a n j o y l a r o r qa li t e s h i kl a r hosil 
b o ‘lish va r e a k si o n ga z la rn i ishlab c hi qa r i s h x o n a l a r i g a o ‘tib ketish 
e h t i m o l i n i o sh i r a di . A m m i a k ishlab c h i q a r i s h n i n g k o ‘p g i n a b i n o va 
i n s h o o t la r i y o n g ‘i n d a n xavflilik darajasi b o ‘y i c h a «А» kat egor iyaga,
i m o r a t va t as hq i q u ri l m a l a r n i p o r t l a s h d a n xavflilik sinflashi b o ' y i c h a
« V - l a » va « V - l g » sinfga kiradi.
A m m i a k ishlab c h i q a r i s h d a ishlash u c h u n i sh ch i y o ‘r i qn o m a s i
va t e x n i k a xavfsizligi, s a n o a t sanitariyasi, h a m d a y o n g ‘i n xavfsizligi, 
s a n o a t sani tar i ya si h a m d a y o n g ‘inga qar shi t a d b i r l a r y o ‘r i q n o m a s i
b o ' y i c h a b i l i m l a r n i s ina b k o ‘ri lg a n d an s o ‘ng m a x s u s t a y y o r l a n g a n
sha xs la r ga r uxsa t etil adi. B u n d a y s ha xs la r z a h a r l a n g a n va e l e k t r toki 
b i l a n j a r o h a t l a n g a n l a r g a b i r l a m c h i y o r d a m k o ‘r s at is hn i bilishl ari 
ker ak. S igna l iz at si ya va b l o k i r o v k a s i s te ma l ar i , b a r c h a e h t i y ot l o v c h i
ji hozl ar , t o ‘g ‘ri boshqar il adi ga n na z or a t o ‘l chov asboblari va a v t o m at -
lashgan sistemal ari bil an t a ’m i n eti lgan t o ‘g ‘ri h a r a k a t l a n u v c h i q u ri l ­
m a l a r d a i shl as hga ruxsat etiladi.
243

---

M a s h i n a va uza tu v ch i m e x a n i z m l a r n i u l ar ishlab t u r g a n d a t a ’mi r-
l as hga h a m d a h a r a k a t l a n u v c h i q i s m l a r n i a r t i s h va m o y l a s h g a bu 
j a r a y o n l a r n i xavfsizligini t a ’m i n l a m a y ruxsat e t i l ma y d i . Q u r i l m a l a r ­
ni b a r c h a h a r a k a t l a n u v c h i va a y l an u v c h i q i s ml ar i t o ‘si ql arga ega 
boMishlari ker ak. S ta t i k e l e k t r quvvati t o ‘p l a n i s h i m u m k i n b o ‘lgan 
el ek tr od vi ga te l l ar , m a s h i n a l a r , a p p a r a t l a r va k o m m u n i k a t s i y a l a r yer 
b il an t ut a s h t i r i l g a n b o ‘lishlari kerak. Yengil y o n i b k e t uv c h i m o d d a ­
lar — m o y l a r , a r t i s h d a i shlat ilgan m a t e r i a l l a r va b o s h q a l a r ma x s us
aj rat il gan j o y l a r d a a l o h i d a idi shla r da va b el g i l a n g an m i q d o r l a r d a n
o s h m a g a n h o l d a s aq l an is hl ar i kerak.
H a v o ni ajratish quri lmal ari i s hl aganda a s e ti l en n i n g havodagi m i q ­
dori di qq at bilan tahlil qi linadi va u n i n g k o n se n t r a t s i y a s i ruxsat et i l ­
g a n d a n y u q o r i r o q b o ‘lsa, u l ar n i n g ishlari t o ‘x tat il a di . Koks gazini 
ajratish agregatlari i shl aganda koks gazi t arkibidagi a z ot m o n o o k s i d i -
n i ng m i q d o r i ruxsat e t i l g a n d a n k o ‘p b o ‘lishiga ruxsat e ti lma ydi .
Q u r i l m a l a r d a i s h l a y ot g a n l a r n i n g b a r c h a s i filtrlovchi gaz ga qarshi 
yuz ga kiyiluvchi n iq o bl a r g a ega b o ‘l m o ql ar i ke r ak. S u y u q a m m i a k l i
k o m m u n i k a t s i y a l a r n i t a ’m i r l a s h h a m d a t e m i r y o ‘l va a v t o m o b i l
sisternalarini suyuq a m m i a k va suvli a m m i a k bilan toMdirish saqlovchi 
k a s t u m l a r , rezi nal i eti kl ar, q o ‘l qo p la r ki ygan va gaz ga qar shi yuzga 
k i yiluvchi n iqobl ar da gi s ha xs l ar t o m o n i d a n baj ar i li shi lozim.
N A Z O R A T S A V O L L A R I