Noorganik moddalar

x 
p/i2o
(4. 12) r eaksi yasi u c h u n :
Pco
x 
PH
2 
= p
x p
(4. 17)
Г СЯ4 A 
r C(>2
(4. 14) reaksiyasi u c h u n :
pco
X 
PH2
= J ~ V p ~
(4. 18)
r CO
x
r H 20
H a r q a n d a y t e m p e r a t u r a d a g i h a r bi r q a y t a r r e a k s iy a n i ng reaksiya 
kir i shuvchi va hosil b o ‘l uvchi m o d d a l a r n i m u v o z a n a t d a g i tarki bi ni
hi sobl ash u c h u n sh u t e m p e r a t u r a u c h u n tegishli m u v o z a n a t doi miysi
m a ’l u m b o ‘l m o g ‘i l oz i m. ( 4. 13) k im yo v iy r e a k si ya s i n in g m u v o z a n a t
do imiys i m i q d o r i m e t a n k o nver siya s ini a m a l i y o t d a olib b o r i l a d i g a n
t e m p e r a t u r a l a r i d o ir a s i da s h u q a d a r kat taki, m u v o z a n a t d a g i gaz a r a-
l a s h m a s i d a re aksi yaga kirisha o l m a y q o l g a n k i s l o r o d n i n g k o n s e n -
tratsiyasi a m a l i y j i h a t d a n no lg a t en gd ir , y a ’ni b u (4. 13) ki myoviy 
reaksiyasi o ‘ng t o m o n g a o x i r i g ac h a b o r a d i d e b h i s o bl as h m u m k i n .
Bu d e g a n s o ‘z (4. 13) k i m y o vi y reaksiyasi a m a l i y q a y t m as d i r .
Biz y u q o r i d a k o ‘rib c h i q q a n ( 4. 11), (4. 12) va (4. 15) ki myovi y 
reaksi yal ar m u v o z a n a t i n i o ‘ng t o m o n g a siljitishga er ishi sh u c h u n Le- 
Sh a t el ye p r i n si p i g a b i n o a n t e m p e r a t u r a n i o s h i r i b , b o s i m n i p a s ay ti r-
m o q ke r ak, (4. 14) ki my o vi y reaksiyasi b o ' y i c h a konver siyasi i qt i s o­
diy n u q t ay i n a z a r d a n b o s i m o s t i d a olib bo r i l ga n i m a ’q ul di r, c h u n k i
b u n d a tabi iy gaz ni k o n v e r s i ya l a s h d a q o ‘l l a n a d i g a n a p p a r a t l a r o ‘l- 
c h a m l a r i n i ki ch r a yt ir is hg a , b u esa o ‘z n a v b a t i d a q i m m a t b a h o m e -
tallni nisbiy sarfini k amayt ir i shga h a m d a bu a p p a r a t l a r egallab t ur ga n
138

---

ishlab c h i q a r i s h m a y d o n i n i h a m ki ch r a yt ir is hg a , s hu b il an b a r c h a
t abi iy g az ni siqish u c h u n s ar f l a n g a n e n e r g i y a d a n f o yd a la n i s hg a va 
bul arni bar chasi esa ox i r- o q ib at konversiyalash j a r a yo n i n i va u m u m a n
v o d o r o d ishl ab c h i q a r i s h t a n n a r x i n i p as ayti ri shga er ishilishiga olib 
kelishi m u m k i n .
M e t a n n i ug le r o d dioksi di bilan konver siyalash j a r a y o n i d a ikki mol 
dastlabki g az a r a l a s h m a s i d a n 2 mol v o d o r o d , y a ’ni m e t a n n i suv b u g ‘i 
bil an konver siya la shga q a r a g a n d a ( c h u n k i dastlabki 2 mol a r al a s h m a -
d a n 3 m ol v o d o r o d ) 1,5 m a r t a k a m v o d o r o d hosil b o ‘lishi h a m d a
m e t a n n i u g le r o d di oksi di b il an konver siya la sh j a r a y o n i a s os an m e t a -
nol ishlab c h i q a r i s h d a q o ‘llanilishi m un o s a b a t i bilan (4.12) reaksiyasi 
k e y i n c h a l i k n a z a r i y j i h a t d a n k o ‘ri lmaydi .
4. 6. M E T A N N I S U V B U G ‘I BI LAN 
K O N V E R SI Y A L A S H
Bu ki my ov iy j a r a y o n (4. 11) reaksiyasi b o ‘y i c h a a m a l g a oshiriladi: 
C H 4 + H 20 = C O + 3 H 2 - 206,41 kJ 
(4.11)
K o ‘ri nib t u ri b di k i, bu reaksiya n at ij as ida g a r c h a n d 3 mol v o d o ­
rod hosil b o ‘l s a - d a , sh u b il an bi rga 1 m o l ug l er o d m o n o o k s i d i h a m
hosil boMyapti. M a ’l umki, uglerod m on o o k si d i gazi zaharli gaz b o ‘lib, 
u ni a t m o s f e r a g a t a s h l a b y u b o r i s h m u t l a q o m u m k i n e m a s d i r , c h u n k i
bu vaqt da ekologiyaga j u d a kat ta za ra r yetkaziladi. Ikki nchi t o m o n d a n
( 4. 14) k i m y o vi y reaksiyasiga b i n o a n u g l e r o d m o n o o k s i d i g a suv b u g ‘i 
b i lan t a ’sir ettirilsa:
C O + H 20 = C 0 2 + H 2 + 41 , 0 3 kJ 
(4.14)
b i r m o l u g le r o d m o n o o k s i d i d a n b i r m o l v o d o r o d o li s h ga i m k o n iy a t
y a r at ilya pti . S h u m u n o s a b a t b i l a n m e t a n va u g l e r o d m o n o o k s i d i
gaz la ri ni suv b u g ‘i b i l an k o nv e r s iy a la s h j a r a y o n i n i b ir g a l i k da bir 
a p p a r a t d a olib b o r i s h m u m k i n m i yoki m u m k i n emas li gi n i an i q l as h 
t e r m o d i n a m i k i z l a n i s h l a r u c h u n k a t t a a h a m i y a t kasb et adi. Buni ng 
u c h u n (4. 11) va (4. 14) k i my o vi y r e a ks iya l ar bo r i s h i n at ij as ida hosil 
boMishi m u m k i n b o ‘lgan g a z a r l a s h ma s i t ar k ib in i h a m d a bu t arki bni
t e m p e r a t u r a g a b o g ‘liqligi q a n d a y l i g i ni h i so bl ab b o r a m i z . Bu hi so b-
larni b aj ar ish u c h u n a v v a l a m b o r y u q o r i d a k o ‘r i la y o tg an ikki (4. 11) 
va (4.14) reaksiyalari m u v o z a n a t doimiysi mi qd o rl ar i ni t e m pe r at u ra g a
(T, К da ) b o g ‘liqligi m a t e m a t i k t engl amal ar i m a ’l u m b o ‘l m o g ‘i zarur.
( 4. 11) 
k i m y o v i y r e a k si ya s i ni ng m u v o z a n a t d o i m i y s i n i t e m p e r a ­
t u r a g a b o g ‘liqligi q uyi da gi m a t e m a t i k t e n g l a m a b i l a n i foda etiladi:
139

---

К м^
= е х р[ 8, 752 
\п Т +
( - 2 2 6 3 5 , 6 3 - 2 9 7 6 8 6 3 7 - 0, 005269261 Г 2 +
+ 0 , 4 9 2 7 8 2 4 х Ю-67 3 + 8 , 7 3 6 х 10-|27 4) / 7 ]
(4. 19)
(4. 14) 
ki my ov iy reaksiyasini m u v o z a n a t d oi m i ys i t e m p e r a t u r a g a
q u y i d a g i c h a b o g ‘liqdir:
=
e x p [ - 0 , 768535 i n 7 + (4943, 27 - 1,5062 7 + 3 0 , 1018x lQ-47 2 -
- 9 , 6 6 0 5 x 10'77 3 + 1 , 4 7 5 х Ю - 107 4) / 7 ]
(4. 20)
M e t a n va u g l e r o d m o n o o k s i d i n i suv b u g ‘i b i l a n k onve r siya si
n a t i j a s i d a h os il b o ‘l u v ch i g a z a r a l a s h m a s i m u v o z a n a t t a r k i b i n i
h i sobl ab t o p i s h u c h u n 1 m o l m e t a n va n m o l suv b u g ' i d a n iborat 
b o ‘lgan da s t l ab ki b u g ‘li a r a l a s h m a s i n i qa b u l q i l a m i z va m u v o z a n a t -
d a m e t a n n i r eaksiyaga ki ri shgan q i s m i n i «х» m o l u l u s h i da , ug le r o d
m o n o o k s i d i n i r e ak s i y a g a k i r i s h g a n q i s m i n i «у» m o l u l u s h i d e b
belgilab, m u v o z a n a t d a (4. 11) r eaksiyaga k i r i s h i s h d a n q o l g a n m e t a n ,
(4. 11) va ( 4. 14) reaksiyalari b o ‘y i c h a re aksi yaga k i ri s hi s hi da n q o l ­
g a n suv b u g ‘i, (4. 11) reaksiyasi b o ‘y i c h a hosil b o ‘lgan va (4. 14) r e ­
aksiyasi b o ‘y i c h a s a r f b o ‘lgan ugl erod m o n o o k s i d i , (4. 11) va ( 4. 14) 
reaksiyalari b o ‘y ic ha hosil b o ‘lgan v o d o r o d h a m d a (4. 14) reaksiyasi 
b o ‘y i c h a hosil b o ‘lgan u gl e r o d di oksi di g a z l a r i n i m o l e k u l a l a r soni 
va m u v o z a n a t d a hosil b o ‘lgan gaz a r a l a s h m a s i y i g h n d i s i h a m d a h a r
bir g az ni ulushl i b os i mi ni M P a d a h i s o b l ab , b u q i y m a t l a r n i m o s
r a vis hda ( 4 . 1 6) va (4. 18) t e n g l a m a l a r g a q o ‘y a m i z ; n = 2, p = 0,1 
M P a s h ar o it l ar u c h u n m e t a n n i suv b u g ‘i bilan konversiyasi natijasi da 
h o s i l b o ‘l a d i g a n m u v o z a n a t d a g i k o n v e r t i r l a n g a n g a z t a r k i b i n i
t e m p e r a t u r a g a b o g ‘liqligi quyi dagi (4.5) j a d v a l d a keltirilgan.