Noorganik moddalar

4 . 7 -ja d v a l
B O S I M N I T E M P E R A T U R A 1 0 0 0 K, [C I I 41 :[H 20 ] N IS B A T I 1:2 GA
T E N G B O ‘L G A N S H A R O IT D A M E T A N N I S U V B U G ‘I B IL A N
K O N V E R S IY A S ID A H O S I L B O ‘L U V C H I K O N V E R T IR L A N G A N
G A Z N I M U V O Z A N A T D A G I T A R K IB IG A T A ’S IR I
B osim , M Pa
Konvertirlangan gazni m uvozanatdagi tarkibi, (h ) %
H
2
CO
c o
2
C H
4
H 20
0, 1
63,23
14,32
5,07
1 , 0 2
16,36
10
46,01
7,15
6,14
11,18
2 6 ,52
2 , 0
38,47
4,91
5,93
15,26
35,43
3,0
35,05
3,80
5,90
17,15
38,10
B o s i m n i b u n d a y salbiy t a ’sirini k a m a y t i ri s h m a q s a d i d a t e m p e r a ­
t u r a n i m a ’l u m d a r a j a d a , a n i q r o g ‘i 1000 К d a n 1280 К g a c h a o s h i ­
riladi, g a r c h a n d b u n d a y h o l a t v o d o r o d olish iqt isodi y k o ‘r s a t k i ch -
lariga sal biy t a ’sir e t sa h a m . U m u m a n o l g a n d a , b o s i m n i oshirish 
b o s h q a t o m o n d a n k onver si ya j a r a y o n i d a q o ‘l la n a d i g an j i h o z l a r n i ix-
142

---

c h a m l a s h g a va j a r a y o n tezligini o sh i r i s h g a x i z m a t qiladi va b u esa 
y u qo r i d a b a y o n qi lingan salbiy hol at larni k a mayt ir i shga xi zmat qiladi.
V o d o r o d va uglerod m on o ok s id i hosil qilish bilan m e t a n n i t o ‘liqsiz 
konver siya si j a r a y o n i d a ok s i d l o v c h i si fat ida k i s l or od q o ‘llash bilan 
q u yi da gi r e ak s i y a b o ‘y i c h a a m a l g a oshirilishi m u m k i n :
C H 4 + 0 , 5 O 2 = 2 H 2 + C O + 3 5 , 6 5 kJ 
(4.13)
Bu j a r a y o n n i m e t a n n i k o n ve r s i ya la sh b o s h q a j a r a y o n l a r i d a n s e ­
z i la r li d a r a j a d a g i fa r qi s h u n d a k i , b u j a r a y o n e k z o t e r m i k b o ‘lib, 
m e t a n n i h a r q a n d a y konver si ya si j a r a y o n i n i a v t o t e r m i k , y a ’ni t a s h ­
q a r i d a n h e c h q a n d a y issiqlik q a b u l q i l m a g a n t a r z d a a m a l g a oshi rish 
u c h u n x i z m a t qilishi m u m k i n d i r . Bu (4. 13) r e aks iya ni m u v o z a n a t
d o i m iy si ga t e m p e r a t u r a n i n g t a ’siri m as al a si ga kel sak, t e m p e r a t u r a
b u r e a k s i y a g a deyarli t a ’sir et ma s li gi n i t a ’k i d l as h m u m k i n . B unga
m u v o z a n a t d oi mi ys i ni n g mi qdor l ar i ni h a r xil t emp er a t u r a l a r d a g i m i q ­
d o r l a r i b i r - b i r i g a y a q i n b o ‘lib, a m a l i y j i h a t d a n u l ar t e m p e r a t u r a
o ‘zgarishi b i l a n deyarli o ‘z g a r m a y o t g a n i misol b o ‘la oladi; mas al an:
t e m p e r a t u r a 40 0 К b o ‘l g a n d a m u v o z a n a t d o i m i y s i K m = 4, 3 • 1013 
ga t eng b o ‘lsa, t e m p e r a t u r a 1400 К ga c h i q q a n d a m u v o z a n a t doimiysi 
m i q d o r i K m = 1,5 • 1011 ga t eng b o ‘lar ek a n. M u v o z a n a t d o imiy si ni ng
b u m i q d o r l a r i s h u n c h a l i k k at taki , (4. 13) r eaksiyasini a m a l i y j i h a t d a n
q a y t m a s d e b h i so b la s a b o ‘ladi. S h u n u q t ay i n a z a r d a n , t e m p e r a t u r a
k o n v e r t i r l a n g a n g az t ar ki bi o ‘z ga ri shiga k a m t a ’sir qi l ar eka n.
M e t a n n i suv b u g ‘i b i lan k o n ve r s i ya la sh j a r a y o n i g a t a ’sir qiluvchi 
texnol ogi k o m i l l a r d a n y a na biri — bu kislorodni m e t a n g a molli nisba- 
ti ni o ‘zga ri shi di r. S h u n i t a ’ki dl ash ker akki , bu ni sb at ga kisl or odni
k a t t a m i q d o r d a g i ort i qc h al i g i k o n v e r t i r l a n g a n g a z t ar k i bi ni y o m o n -
l ashuvi ga o li b kel adi , b u n i n g asosi y s aba bi esa k o n v e r t i r l a n g a n gaz 
a r a l a s h m a s i d a u g l e r o d d i oks idi m i q d o r i n i n g o r t i b ket is hi dadi r.
4.7. M E T A N N I B U G ‘- K I S L O R O D L I , B U G ‘- K I S L O R O D -
H A V O L I , B U G ‘- K I S L O R O D - A Z O T L I VA B U G ‘- U G L E R O D
T O ‘R T O K S I D L I K O N V E R S I Y A L A S H
A m a l i y o t d a m e t a n konver siyasi b ir q a t o r o k s i d l o v c h i l a r a r a l a s h ­
m as i b i lan h a m a m a l g a oshi ri lishi m u m k i n . B u n d a y ok si dl ov c h i 
a r a l a s h m a l a r q a t o r i g a b u g ‘- k i s l o r o d va b u g ‘- u g l e r o d di oksi di kabi 
o k s i d l o v c h i l a r g u r u h i kirishi m u m k i n . A g a r d a t o z a l a n g a n k o n v e r t i r ­
l a n g a n g az a m m i a k s int ezi u c h u n y u b o r i l a d i g a n b o ‘lsa y u q o r i d a
k o ‘rsatilgan o ks i d l o vc h i a r a l a s h m a l a r g a a z o t - v o d o r o d a r a l a s h ma s i n i
ho si l q i l is h m a q s a d i d a a z o t m a n b a s i s i f a t i d a a t m o s f e r a havosi
( m a ’l u mk i, a t m o s f e r a havosi o ‘r t a c h a 79 (x) % az ot va 21 (x) 
%
143

---

k is l o r o dd an iborat b o ‘lgani u c h u n ) q o ' s h i l a d i . Qu y id a g i 4 . 8 -j a d v al d a
b u o k s i d l o v c h i l a r t a ’s i r i d a t e m p e r a t u r a T = 1000 К va b o s i m
P = 0,1 M P a d a hosil qil ingan k o n v er t i r l a n g a n g a z n i n g h is ob l an g an
tarkibi ber ilgan.