Noorganik moddalar

3-BOB
FOSFOR KISLOTANI ISHLAB CHIQARISH
USULLARI. EKSTRAKSION VA TERMIK
USULLAR
3.1. FOSFOR KISLOTANI ISHLAB CHIQARISH
F o s f o r k is lo ta s in in g asosiy q ism i k o n s e n tr ik fo sfo r o ‘g ‘itlari va 
tu rli k o m p l e k s o ‘g ‘itlari o lish u c h u n q o ‘lla n ila d i. Q is m a n fosfor 
kislo ta si n a t r i y tu z la r i, tr in a tr iy f o s f a tla r , p o lif o s f a tla r , k ir yuvish 
m ah su lo tla ri. O z iq - o v q a t s a n o a tid a qoMlaniladi. F o sfo r kislotasi fosfor 
a n g id r id in i (fo sf o r 5 o k s id in in g ) suv bilan g i d r a ta ts iy a qilish n a t i j a ­
sid a hosil boMadi.
P o li m e r k o n d e n s i r l a n g a n fosfor kislotasi t u r k u m i g a u m u m iy for- 
m u la g a eg a b o ‘lgan H p • 2 P 0 3p + , va u m u m iy fo r m u la s i H p ( P 0 3)p 
b o ‘lg an p o l i m e t a f o s f o r k is lo ta la ri k irad i. P o li m e t a f o s f o r kislotasi 
8 8 ,7 % P20 . g a ega. P o lifo sfo r kislotasi g u ru h ig a H 4P 20 7 — p iro fo sf o r 
k is lo ta s i, H 5P 30 7- t r i p o l i f o s f o r k is lo ta si, H 6P 4O l0 — t r ip o lif o s f o r ,
H 6P 40 13 — te t r a p o li f o s f o r kislotasi kiradi.
O r t o f o s f o r k islo ta sin i y u q o ri t e m p e r a t u r a d a d e g id r a ta ts iy a q ilin - 
sa k o n d e n s i r l a n g a n k islo ta la r a ra la s h m a s i hosil b o ‘lib, b u n i p o lif o s ­
f o r kislotasi d e b a ta la d i. T e x n i k a d a 7 2 ,4 % P 20 . d a n o r t i q q a ega 
b o ‘lgan fo s fo r kislo ta sin i s u p e r fo s fo r kislotasi d e b a tala d i.
F o sfo r kislotasi hozirgi dav rd a te x n ik a d a ikki usul bilan — ek stra k - 
siya va t e r m i k usu llari b ila n o lin a d i.
E k s tra k s iy a usuli fo sfo r itla r n i m in e r a l k is lo ta la r b ila n p a r c h a la s h
ja r a y o n i g a a s o s la n g a n .
C a 3( P 0 4)2 + 3 H 2S 0 4- » 2 H 3P 0 4 + 3 C a S 0 4 
C a 3( P 0 4)2 + 6 H C 1 - > 2 H 3P 0 4 + 3 C a C l 2 
C a 3( P 0 4)2 + 6 H N 0 3-> 2 H 3P 0 4 + 3 C a ( N 0 3)2
A g a r d a p a r c h a l a s h u c h u n tu z yoki a z o t k islotasi q o ‘llan sa e r it ­
m a d a yaxshi e r u v c h a n kalsiy xloridi yoki kalsiy n itr a ti hosil b o ‘ladi. 
B u n d a y a r a l a s h m a d a fosfor k islotasini ish latish u c h u n b u t u n l a y yoki 
q i s m a n kalsiy tu z la r in i ajra tish kerak.
F o s fo ritla rn i sulfat kislotasi bilan p a r c h a l a g a n d a y o m o n e r u v c h a n
kalsiy sulfati c h o ‘km ag a tu s h a d i, s h u n d a y qilib e r itm a n i filtrlash y o ‘li
2 2
-
337

---

b ila n fo s fo r k islotasini ajra tib olish m u m k in . S h u n in g u c h u n h o z ir 
ishlab c h iq a r is h d a sulfatkislotali ekstraksiya n o m i b ila n ad a b iy o tla rg a
k iritildi va fo sfo ritla rn i sulfat kislotasi bilan p a r c h a l a s h usuli y a g o n a
usul b o ‘lib k e lm o q d a .
F o s fo ritla rn i sulfat kislotasi bilan p a r c h a l a s h d a v r id a , asosiy k i m ­
yoviy j a r a y o n d a n ta s h q a r i, fo sfo ritn in g ta rk ib id a g i a r a l a s h m a l a r h a m
re ak siy ag a k irishadi.
C a M g ( C 0 3)2 + 2 H 2S 0 4 + (n - 2 ) H 20 = C a S 0 4H 20 + M g S 0 4 + 2 C 0 2 
A120 3 + 3 H 2S 0 4->A12( S 0 4) 3 + 3 H 20
F e 20 3 + 3 H 2S 0 4-> F e 2( S 0 4) 3 + 3 H 20
C a F 2 + H 2S 0 4- > C a S 0 4 + 2 H F
4 H F + S i 0 2-» S iF 4 + 2 H 30
3 S iF 4 + 3 H 20 - » 2 H 2S iF b + H 2S i 0 3
F o s f o r itn in g sulfat kislotasi b ila n p a r c h a l a s h n a tija sid a k a tta m i q ­
d o r d a c h o ‘k m a -g ip s hosil b o ‘ladi. C h o ‘k m a n in g ta rk ib id a o z m i q d o r ­
d a fosfor b irik m alari b o ‘lgani sababli c h o ‘k m a «fosfogips» deb ataladi. 
E F K n i n g ish lab c h iq a r is h ja r a y o n i n i q u la y j o r i y qilish u c h u n c h o ‘k- 
m a n i yirik k rista lla r h o lig a , y a ’ni o s o n filtrla n a d ig a n h o lg a k e ltirish 
lozim . Bu a p p a r a tla r va texn o lo g ik rejim larini t o ‘g ‘ri ta n la s h n i ta q o z o
q iladi. M a ’lu m k i kalsiy sulfati u c h xil b ir ik m a hosil q ilishi m u m k in : 
s u v s iz C a S 0 4 — a n g i d r i d , C a S O 4 * 0 , 5 H 2O — y a r i m g i d r a t va 
C a S 0 4 • 2 H 20 — d ig id ra t (gips). E kstraksiya d a v r id a bu b irik m a la rn i 
u yoki bu h o l d a c h o ‘kishi t e m p e r a t u r a va fo s fo r kislotasi k o n s e n t r a -
tsiyasiga b o g ‘liq ( 3 . l - r a s m ) .
Ik k in c h i egri c h iz iq o s tid a kalsiy sulfati g ips s h a k lid a c h o ‘kib,
b ir in c h i eg ri c h iz iq y u q o ris id a
kalsiy su lfa ti, y a ’ni a n g id ritg a
t e g is h li. Ik k i eg ri c h i z i q n i n g
o ‘rtasi esa y a r im g id ra t c h o ‘k in - 
d i s i g a m o s k e l a d i . S h u n d a y
qilib, kalsiy s u lf a tin in g tarkibi 
t e m p e r a t u r a va P 20 5n in g e r it- 
m a d a g i m iq d o rig a b o g ‘liq ekan. 
Ishlab c h iq a r is h d a filtrlash oson 
b o 'l i s h i v a te x n o l o g i k re jim n i 
q u la y b o ‘lishi u c h u n gips k o ‘ri- 
n ishida c h o ‘kad ig an rejim qabul 
q ilin g a n .