Normurodova m. A. Yosh fiziologiyasi fanidan

Markaziy asab tizimining charchashi.Nerv markazi juda tez charchashligi bilan nerv tolasidan farq qiladi. Ma’lumki, nerv tolasi deyarli charchamaydi. Markazga intiluvchi nervning bir qadar uzoq ta’sirlanishi tufayli reflektor akt sekin-asta susayadi, keyinchalik esa, tamomila to’xtaydi. N.E.Vvedenskiy markazga intiluvchi nervni ta’sirlab, ta’sirlash boshlanganidan 10-40 sekund keyin reflektor aktning susayganligini va tamomila to’xtab qolganligini ko’rgan. U markazga intiluvchi qo’shni nervni ta’sirlab, refleks paydo bo’lishini kuzatgan. Bu kuzatish xuddi markaziy asab tizimining charchashini ko’rsatadi. Quyidagi tajriba ham charchash hodisasini o’rganishga imkon beradi. Markazga intiluvchi nervni ta’sirlab, refleks yo’qotilsa, so’ngra markazdan qochuvchi nerv ta’sirlansa, muskul qisqarish bilan javob beradi. Bu tajriba charchashning xuddi markaziy asab tizimida boshlanganligidan guvohlik beradi.
Markaziy asab tizimi qo’zg’aluvchanligining o’zgarishi.Markaziy asab tizimining yana bir xususiyati shuki, u organizmda ro’y beradigan o’zgarishlarga g’oyatda sezgir bo’ladi. Organizmda biror o’zgarish ro’y berishi bilan markaziy asab tizimining qo’zg’aluvchanligi o’zgaradi. Gazlar almashinuvi va qon aylanishining andak bo’lsada o’zgarishi nerv hujayralarining qo’zg’aluvchanligiga ta’sir etadi.
Markaziy asab tizimi kislorodni gavdamizdagi boshqa hamma organlarga qaraganda ko’proq iste’mol qiladi: itning 100 g bosh miyasi bir minutda 10 ml kislorod oladi: xolbuki, shuncha jigar 10 marta, shuncha muskul esa 22 marta kam kislorodni iste’mol qiladi. Kislorod kirishi kamayganda nerv hujayralari qo’zg’aluvchanligini juda tez yo’qotishi, keyinchalik esa butunlay nobud bo’lishi mumkin.
Bosh miyaning faoliyati qon aylanishining normal borishiga ham bog’liq. Miyadagi qon aylanishi qisqa vaqt buzilganda ham, miyaning qo’zg’aluvchanligi pasayib va hatto butunlay yo’qolib, odam hushidan ketadi. Asosan miyaga ta’sir etadigan ba’zi zaharlar markaziy asab tizimining qo’zg’aluvchanligini o’zgartiradi. G’oyatda kuchli, ta’sir etadigan zahar strixnindir. Strixnin markaziy asab tizimining qo’zg’aluvchanligini oshiradi. Hayvon organizmiga juda oz strixnin kiritilishi bilanoq u hatto kuchsiz ta’sirotlarga ham shiddat bilan reaksiya ko’rsata boshlaydi. Agar baqaning limfa xaltasiga strixninning kuchsiz eritmasidan bir ozgina quyib, baqa yotgan stol taqillatilsa, u tirishib talvasaga tushadi. Issiq qonli hayvonlarda ham shunday hodisani ko’rish mumkin. Issiq qonli hayvonlar organizmiga ozgina strixnin kiritilsa, shungacha hayvonda reaksiya qo’zg’amagan ta’sirotlar endi hayvonning tirishishiga sabab bo’ladi. Strixnin juda oz miqdorda ba’zan dori-darmon uchun qo’llaniladi. Narkotiklar deb ataladigan zaharlar bosh miyaning katta yarim sharlariga ta’sir etadi. Narkortiklarga xloroform, efir, alkogol va shu kabilar kiradi. Xloroform bilan efir jarrohlik amaliyotida narkoz vujudga keltiruvchi moddalar sifatida keng qo’llaniladi. Bu zaharlar avvaliga nerv tizimining qo’zg’aluvchanligini oshiradi, so’ngra esa juda pasaytirib yuboradi va chuqur uyquni keltirib chiqaradi. Bu zaharlarning bosh miya katta yarim sharlariga ta’sir etib, uzunchoq miyaga deyarli ta’sir etmasligi muhimdir. Uzunchoq miyaning bu zaharlardan deyarli ta’sirlanmasligi organizm uchun juda katta ahamiyatga egadir. Uzunchoq miyada nafas olish markazi, yurak faoliyatining markazi va boshqa muhim markazlar borki, ularning yaxshi ishlamay qo’yishi organizmni halokatga olib borishi mumkin.
Markaziy asab tizimi shikastlanganda uning qo’zg’aluvchanligi ayniqsa o’zgarib ketadi, orqa miya kesib qo’yilsa, kesilgan joydan pastdagi nerv markazlarining faoliyati susayadi. Zararlangan qismdan pastdagi nerv markazlarida qo’zg’aluvchanlikning shu tariqa yo’qolishi spinal shok deb ataladi. Bir necha vaqtdan keyin shok o’tib ketadi va orqa miyaning reflektor faoliyati tiklanadi. Turli hayvonlarda shok turlicha muddat bilan davom etadi: hayvon zoologiya silsilasida qancha yuqorida tursa, shok o’shancha kuchliroq va uzoqroq davom etadi. Baqada shok bir necha minutda o’tib kesa, mushuk bilan itlarda necha kun va haftalab davom etadi. Maymunlarda va odamlarda shok ayniqsa og’ir bo’lib, uzoq davom etadi.
Periferik nervlarning ayrim organlar faoliyatiga tormozlovchi ta’sir etishini bilamiz. Qon aylanishi degan bo’limda adashgan nervning tormozlovchi ta’sir ko’rsatishini bir necha marta aytgan edik. Bu nerv yurak faoliyatini susaytiradi va hatto butunlay to’xtatib qo’ya oladi. Hazm organlari, shuningdek boshqa organlarning faoliyatini tekshirganimizda turli nervlarning tormozlovchi ta’sir etishini aytgan edik.
O’tgan asrning o’rtalarigacha fiziologlar periferik nervlarning ta’sirida organlar faoliyatining susayishini, tormozlanishini bilar edilar, xolos. Dastlab 1862 yilda I.M.Sechenov markaziy tormozlanish hodisasini kashf etdi. Sechenovgacha markaziy asab tizimida faqat qo’zg’alish jarayoni bo’ladi deb hisoblanar edi.
I.M.Sechenov markaziy asab tizimida tormozlanish hodisasi borligini baqa ustida tajriba qilib kashf etdi. Shu maqsadda baqaning bosh miyasi ochilib, ko’ruv do’mboqlarining yuqori chegarasidan ko’ndalangiga qirqildi. Bosh miyaning oldingi qismi batamom olib tashlanadi. Shu tariqa operasiya qilingan baqada bukish refleksining vaqti aniqlandi. Refleks vaqtining qanchaligi aniqlangandan keyin ko’ruv do’mboqlariga osh tuzining kristali qo’yiladi. Ximiyaviy ta’sirot tufayli bukish refleksi tormozlandi va refleks vaqti uzayib ketdi. Rus fiziologiyasiga asos solgan I.M.Sechenov markaziy asab tizimida qo’zg’alish jarayoni bilan birga tormozlanish hodisasi ham bo’lishligini shu ulug’ kashfiyoti bilan shak-shubhasiz aniqladi.
Bundan tashqari, orqa miya reflekslariga markaziy asab tizimining oliy bo’limlari ta’sir etishi va orqa miyaning reflektor faoliyati o’sha bo’limlar ta’sirida o’zgarishi ham isbot etildi.
I.M.Sechenovning kashfiyoti butun bir seriya tajribalarning boshlanishiga asos bo’ldi. Sechenovning avvalgi tajribasidagi kabi nerv markazlari bevosita ta’sirlangandagina emas, ikkita yoki bir nechta reseptor bir vaqtning o’zida ta’sirlanganda ham tormozlanish jarayoni boshlanishi mumkinligi keyingi tajribalarda ma’lum bo’ldi. Agar ikkita yoki bir nechta reseptor bir vaqtda ta’sirlansa, gavdaning ta’sirlangan turli qismlaridan markaziy asab tizimiga qo’zg’alish to’lqinlari boradi. Turli nervlar orqali kelgan qo’zg’alishlar o’rtasida kurash boradi, shu bilan birga kuchliroq qo’zg’alish to’lqini sust qo’zg’alish to’lqinini bosib ketadi. natijada, sust qo’zg’alishga javoban kelib chiqadigan refleks tormozlanadi.
Yuqorida aytilgan hamma tekshirishlar natijasida shu narsa aniqlandi: birinchidan, badanning turli qismlaridan yoki nerv tizimining turli bo’limlaridan qo’zg’alish to’lqinlari refleks markaziga bir vaqtda kelsa, refleks tormozlanishi mumkin; ikkinchidan, qo’zg’alish jarayoni kabi tormozlanish jarayoni ham markaziy asab tizimida har qanday reflektor aktda kelib chiqishi mumkin.
Reflekslarning tormozlanishiga talluqli bir necha misolni ko’zdan kechiraylik. Spinal baqaning oyog’i sulfat kislota eritmasiga tushirib qo’yilsa va ayni vaqtda ikkinchi oyog’i pinset bilan qisilsa, baqa kislotadagi oyog’ini ikkinchi qisilishidan oldingi galdagiga qaraganda ancha kech tortib oladi. Bukish refleksi tormozlanadi. Badan qattiq og’riganda himoya harakatlarini qilmaslik uchun odam ko’pincha tishini-tishiga qo’yadi; qitig’i kelganda ko’lmaslik uchun tilini tishlab turadi va hakazo.
Ko’pgina reflekslar bosh miya ta’sirida tormozlanishi mumkin. Masalan, ixtiyoriy muskullar ishtiroki bilan bo’ladigan reflekslardan siydik chiqarish, ko’zni ochib-yumish va boshqa reflekslarni to’xtatib turish mumkin. Qo’zg’alish va tormozlanish bir-biri bilan chambarchas bog’langan jarayonlardir. Ular aslida yagona nerv jarayonining turli ko’rinishlaridir.
Markaziy asab tizimidagi tormozlanish hodisasining I.M.Sechenov tomonidan kashf etilishi keyinchalik organizmda harakatlar koordinasiyasi (uyg’unlashuvi) kabi murakkab hodisani tekshirishga imkon berdi.
Organizmning butun xilma-xil faoliyati, o’zgarib turadigan va turli kombinasiyalarda ko’rinadigan barcha reflektor harakatlar, odamning mehnat jarayonida qiladigan juda nozik harakatlari faqat markaziy asab tizimining koordinasiya qiluvchi faoliyati tufayligina yuzaga chiqishi mumkin.
Reflektor yoyni kuzdan kechirganimizda ikki neyronli va uch neyronli yoy chizmasi bilan tanishdik. Butun organizmda ham qo’zg’algan nerv hujayrasi qaysi neyronga bog’langan bo’lsa, qo’zg’alish o’sha neyronga o’tadi va shunday qilib, xuddi zanjirdan o’tganidek muskulga etib boradi deb izoxlash mumkin bo’ladi. Haqiqatda har bir reflektor akt markaziy asab tizimining g’oyatda murakkab reaksiyasi hisoblanadi. Har bir, ayrim paytda organizmga ko’p va xilma-xil ta’sirotlar kelib turadi. Markaziy asab tizimining koordinasiya qiluvchi faoliyati shundan iborat: organizm bu ta’sirotlarga javoban shu xildagi refleksni yuzaga chiqaradiki, bu refleks muayyan paytda organizmning u yashab turgan sharoit bilan bir muvozanatga kelishini ta’minlaydi. Ana shu javob aktida butun organizmdagi ayrim organlar yoki organ sistemalari bir-biri bilan bog’langan qismlar sifatida baravar yoki ketma-ket birgalashib ishlaydi.
Organizmning harakat qilishdek uyg’unlashgan faoliyati shunga bog’liqki, organizm bilan ta’sirotga javoban hamma muskullarini yoki qanday bo’lmasin muskullarni emas, balki qat’iyan ma’lum muskullar guruhini qisqartiradi. Organizm shu tariqa harakat qilganda yurak-tomir tizimi, nafas organlari va boshqa sistemalarning faoliyati o’zgaradi, modda almashinuvi tezligi ham o’zgaradi. Ana shu jarayonlarning hammasi harakat aktini yuzaga chiqarish uchun eng yaxshi sharoit tug’diradi.
Murakkab ravishda uyg’unlashgan harakat aktining yuzaga chiqishida po’stloq ostidagi tuzilmalar (orqa miya, uzunchoq miya, miyacha va shu kabilar) gina emas, balki bosh miya po’stlog’i ham qatnashadi. Masalan, mehnat jarayonida qilinadigan harakatlari yoki sportchi qiladigan harakatlarni uyg’unlashtirishda va shunga o’xshashlarda bosh miya po’stlog’ining shartli reflektor holati ayniqsa katta ahamiyatga egadir.
Gap shundaki, odamdagi harakatlarning juda ko’p shakllari shartli reflektor harakatlarning juda ko’p formaning kichik bir gruppasigina nasldan qolgan, ya’ni sharsiz reflektor harakatlardan iboratdir.
Yuqorida aytilganidek, organizm reseptorlarining ta’sirlanishiga javoban, umuman xilma-xil muskullarni qisqartirmaydi, balki qat’iyan ma’lum muskullar bilan bog’langan ba’zi nuqtalari tormozlanib, boshqa muskullar bilan bog’langan nuqtalari qo’zg’algan bo’lsa, shunday hodisa ro’y berishi mumkin.
Markaziy asab tizimida bir-biri bilan bog’langan ikki jarayon, ya’ni qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlari doimo bir-biriga ta’sir etib turadi.
Bosh miya po’stlog’ining ba’zi nuqtalarida qo’zg’alish jarayoni kelib chiqishi bilan boshqa nuqtalarida tormozlanish jarayoni kelib chiqadi, shuningdek bosh miya po’stlog’ining ba’zi nuqtalarida tormozlanish jarayoni paydo bo’lsa, boshqa nuqtalarida qo’zg’alish jarayoni kelib chiqadi.
Markaziy asab tizimida qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlari uzluksiz ravishda bir-biriga ta’sir etib turadi, shunga ko’ra, g’oyatda murakkab, uyg’un harakatlar refleks yo’li bilan yuzaga chiqadi.
Har qanday bo’g’imda ikki guruh muskullari borligi tufayli harakatlana oladi. Bu muskullar bo’g’imdan oshib o’tgan bo’ladi va qisqarganda harakatni yuzaga chiqaradi. Bir juft muskullar yordami bilan faqat bukiladigan va yoziladigan eng oddiy bo’g’imni olaylik. Shu muskullardan biri qisqarib, bo’g’imni bukadi, ikkinchisi qisqarib yozadi.
Qo’l-oyoq bukilganda bukuvchi muskul qisqarib, ayni vaqtda yozuvchi muskulni tortib cho’zadi, deb o’ylasa bo’lar edi. Ammo yozuvchi muskulning payi suyakdan ajratib qo’yilsa, yozuvchi muskulning baribir bo’shashishi tekshirishlarda ma’lum bo’ldi. Bu tajriba markaziy asab tizimining turli funksiyalarini o’taydigan muskullar (bu misolda bukuvchi va yozuvchi muskullar) bilan bog’langan qismlarida qo’zg’alish jarayoni ham yuz beradi degan taxminni tasdiqladi. Qo’l va oyoq bukilganda yozuvchi muskullar markazida qo’zg’alish kelib chiqadi, lekin shu bilan bir vaqtda yozuvchi muskullar markazida tormozlanish jarayoni ro’y beradi. Bir qo’l yoki oyoqdagi muskullarning markazlari o’rtasidagina emas, qarama-qarshi ikki qo’l oyoqdagi muskullarning markazlari o’rtasida ham muayyan o’zaro munosabatlar borligi keyingi tekshirishlarda to’lig’ich aniqlandi.Odam yurganda goh bir oyog’i, goh ikkinchi oyog’i bukiladi: ayni vaqtda bir tizza bukilib, ikkinchi tizza yoziladi. Muayyan paytda chap tizza bukilgan, o’ng tizza esa yozilgan deyaylik, shunga ko’ra, chap oyoqning bukuvchi muskullarining markazi qo’zg’alish holatida bo’ladi. Qarama-qarshi tomonda teskari hodisa kuzatiladi; o’ng oyoqdagi yozuvchi muskullarning markazi qo’zg’alib, bukuvchi muskullarning markazi tormozlangan bo’ladi.
Dastlab N.E.Vvedenskiy kashf etgan shunday bir-biriga bog’liq innervasiya barqaror va doimiy bir narsa emas. Bosh miya ta’sirida bu munosabatlar sharoitga qarab o’zgarishi mumkin. Odam yoki hayvon zarur bo’lganda ikkala oyog’ini bir vaqtda bukishi, sakrashi mumkin va hakazo.
Bosh miya shartli reflekslar asosida ishlash yo’li bilan mavjud nisbatlarni o’zgartirib, yangi kombinasiyalar barpo eta oladi, odamning mehnatda murakkab harakatlarni qilishi yoki suzishda, akrobatik mashqlarda va shu kabilarda tegishli harakatlarni bajarishi bosh miyaning shu qobiliyatiga bog’liq. A.A.Uxtomskiy dominanta tamoyilini kashf etganligi munosabati bilan koordinasiyaga oid ba’zi masalalar yanada oydinlashadi. Muayyan paytda markaziy asab tizimida ustun turgan qo’zg’alish o’chog’ini A.A.Uxtomskiy dominanta deb atagan edi. Ustun turuvchi bunday qo’zg’alish o’chog’i boshqa markazlarga keluvchi qo’zg’alish to’lqinlarini o’ziga jalb qilib, shular hisobiga kuchaya oladi. Bu paytda boshqa markazlarda tormozlanish jarayoni boshlanadi. Shunga ko’ra markaziy asab tizimida ustun turuvchi qo’zg’alish o’chog’i bo’lganda koordinasion nisbatlar o’zgaradi. Markaziy asab tizimiga keluvchi qo’zg’alish hamisha o’zi vujudga keltiradigan javob reaksiyasini yuzaga chiqarmay, dominantaga xos bo’lgan javob reaksiyasini yuzaga chiqaradi.
Masalan, hayvonning ovqat yutish harakatlarini bajarib turganida bosh miya po’stlog’idagi harakatlantiruvchi zonaning ayrim nuqtalari ta’sirlansa, tegishli muskullar qisqarmay, ovqat yutish harakatlari kuchayadi.
Hayvonot dunyosi rivojlangan sari bosh miya po’stlog’ining ahamiyati tobora oshadi. Tuban darajadagi hayvonlarda, masalan baqada murakkab harakatlarning yuzaga chiqishi uchun faqat orqa miyaning butun bo’lishi kifoya bo’lsa, yuqoriroq darajadagi hayvonlarda harakatlar koordinasiyasining yuzaga chiqishi uchun bosh miya hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’la boshlaydi. Odamda esa harakatlarni bosh miya po’stlog’i idora etadi.
Odamdagi harakatlarning koordinasiyasida bosh miyaning po’stloq ostidagi bo’limlari, ya’ni o’rta miya, miyacha va shu kabilar ham qatnashadi. Ammo odamda harakatlar bosh miya po’slog’ining ta’siri bilangina murakkab tarzda uyg’unlashadi. Shuni aytib o’tish kerakki, bosh miyaning po’stloq ostidagi tuzilmalari, masalan, miyacha faoliyati buzilganda harakatlar koordinasiyasi muayyan tarzda buziladi.
Uyg’unlashgan murakkab harakatlar yuzaga chiqishi uchun markaziy asab tizimining hamma bo’limlari kelishib ishlashi kerak. Bosh miya po’slog’i esa ana shu bo’limlarning kelishib ishlashini ta’minlaydi.