14.
Ԥtraf mühitin mühafizԥsinin ԥsas prinsiplԥri vԥ
ekoloji dövl
ԥt proqramının mԥqsԥdi.
14.1.
Ԥtraf mühitin mühafizԥsinin ԥsas prinsiplԥri
Ԥtraf mühitin mühafizԥsi aúa÷ıdakı prinsiplԥrԥ
ԥsaslanır:
• sosial-iqtisadi, mԥnԥvi-estetik problemlԥrin qarúılıqlı
h
ԥlli;
• ԥrazilԥrdԥ ekoloji tarazlı÷ın tԥmin edilmԥsi vԥ
pozulmu
ú tԥbii ekoloji sistemlԥrin bԥrpası;
• tԥbii ehtiyatların sԥmԥrԥli istifadԥ olunması vԥ
b
ԥrpası, tԥbiԥtdԥn istifadԥnin vԥ
ԥtraf mühitin
mühafiz
ԥsinin iqtisadi stimullaúdırılmasının tԥtbiq
edilm
ԥsi;
• ԥtraf mühitin bioloji müxtԥlifliyinin qorunmasının
t
ԥmin edilmԥsi;
• dövlԥt nԥzarԥti, ԥtraf mühitin mühafizԥsi haqqında
qanunvericiliyin pozulmasına gör
ԥ mԥsuliyyԥt;
• ԥtraf mühitԥ zԥrԥr vurulmasının qarúısının alınması
v
ԥ vurulan zԥrԥrin qiymԥtlԥndirilmԥsi;
• ԥtraf mühitin mühafizԥsi sahԥsindԥ ԥhalinin vԥ
ictimai birlikl
ԥrin iútirakı;
• ԥtraf mühitin mühafizԥsi sahԥsindԥ beynԥlxalq
ԥmԥkdaúlıq.
545
14.2. Ekoloji dövl
ԥt proqraminin ԥsas mԥqsԥdi
Az
ԥrbaycan Hökumԥti Dünya Bankına müraciԥt etmiú
v
ԥ Bakı úԥhԥrinin ԥtrafında, Abúeron yarımadasında
inki
úafla ba÷lı yaranan çԥtinliklԥri aradan qaldırmaq üçün
n
ԥzԥrdԥ tutulmuú iddialı Ekoloji Dövlԥt Proqramını (EDP)
h
ԥyata keçirmԥyԥ yardım etmԥyԥ dԥvԥt etmiúdir. Ekoloji
Dövl
ԥt Proqramının ԥsas mԥqsԥdi, úԥhԥrsalma üçün ԥn
ön
ԥmli ԥrazilԥrin sürԥtli iqtisadi vԥ demoqrafik inkiúafı
üçün z
ԥruri olan torpaqları tԥmizlԥmԥklԥ ԥtraf mühitlԥ
ba
÷lı yaranmıú risklԥri aradan qaldırmaqdır. ønkiúafla
ba
÷lı ԥsas mԥsԥlԥlԥr aúa÷ıdakılardır:
14.2.1.
Ԥtraf mühitin vԥziyyԥtinin davamlı úԥkildԥ
pisl
ԥúmԥsi
Ab
úeron yarımadası 150 illik neft hasilatı nԥticԥsindԥ
a
÷ır úԥkildԥ çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalmıúdır. Bu mԥdԥn
f
ԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ neftlԥ çirklԥnmiú ԥrazilԥrin sahԥsi
t
ԥqribԥn 30000 hektardır vԥ bundan 15000 ha ԥrazi daha
çox çirkl
ԥnmԥyԥ mԥruz qalmıúdır vԥ ԥtraf mühitlԥ ba÷lı
ԥsas narahatlıq mԥnbԥyidir. Bu ԥrazidԥ, karbohidrogenlԥr
torpa
÷a vԥ süxurun bir neçԥ metr dԥrinliyinԥ hopmuúdur.
Bu cür v
ԥziyyԥt, davamlı çirklԥnmԥnin mԥnbԥyi olan
bur
÷u avadanlı÷ı vԥ neft nasosları kimi hԥlԥ dԥ
546
f
ԥaliyyԥtdԥ olan yüzlԥrlԥ istehsalat obyektinin mövcud
olması il
ԥ a÷ırlaúır. Yarımadadakı neft hasilatı hԥmçinin
X
ԥzԥr Dԥnizinԥ dԥ tԥsir etmiúdir, belԥ ki, iri hԥcmdԥ çirkli
sular d
ԥnizԥ axıdılmıú vԥ radioaktiv tullantılar (tԥbii
radionuklidl
ԥrin tԥsiri) ԥmԥlԥ gԥlmiúdir. Nԥhayԥt, sürԥtli
úԥhԥrlԥúmԥ vԥ zԥif idarԥçilik potensialı sanitar vԥziyyԥti
v
ԥ bԥrk tullantıların idarԥ edilmԥsini ciddi úԥkildԥ
korlamı
údır.
14.2.2. Sür
ԥtli úԥhԥrlԥúmԥ nԥticԥsindԥ torpa÷a
yaranan t
ԥlԥbat
Son bir neç
ԥ ildԥ bir çox insanlar özlԥrinԥ vԥ ailԥ
üzvl
ԥrinԥ iú vԥ yeni imkan axtarmaq üçün Abúeron
yarımadasına v
ԥ onun ԥsas iki úԥhԥrinԥ, Bakı vԥ
Sumqayıta köçmü
úlԥr. Sürԥtlԥ artan ԥhali vԥ iqtisadi
canlanma torpa
÷a tԥlԥbatı xeyli artırmıúdır. Bakı keçmiú
neft yataqlarının v
ԥ digԥr çirklԥnmiú ԥrazilԥrin ԥhatԥsindԥ
yerl
ԥúir; bu isԥ
úԥhԥrin böyümԥsinԥ öz tԥsirini
göst
ԥrmiúdir – belԥ ki, úԥhԥr bu çirklԥnmiú ԥrazilԥr
üzünd
ԥn da÷ınıq úԥkildԥ artmıú vԥ sözün hԥrfi
m
ԥnasında bütün yarımadaya yayılmıúdır vԥ bir çox
yerl
ԥrdԥ ԥhalinin ԥn tԥmԥl infrastrukturdan belԥ istifadԥ
imkanı çox azdır. A
÷ır çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalmıú
547
ԥrazilԥrdԥ qeyri-rԥsmi yaúayıú massivlԥri geniúlԥnmԥklԥ
ԥhalinin sa÷lamlı÷ına ciddi tԥhlükԥ yaradır. Eyni
zamanda, sür
ԥtlԥ artmaqda olan yaúayıú massivlԥrinԥ
yaxın yerl
ԥúԥn bu çirklԥnmiú torpaqlar tԥmizlԥnԥrsԥ,
yenid
ԥn inkiúaf üçün yüksԥk potensiala malik olar.
14.2.3. Torpa
÷ın sԥmԥrԥli idarԥçiliyinԥ ehtiyac
Böyük Bakı üçün regionun planla
údırılması, inkiúafı
v
ԥ kapital investisiyaları üzrԥ kompleks strategiya yoxdur.
Ԥn son hazırlanmıú Ümumi Plan 1970-ci illԥrin ortalarına
t
ԥsadüf edir. Bu plan hazırda úԥhԥrlԥúmiú ԥrazilԥrin
yalnız kiçik bir hiss
ԥsini ԥhatԥ edir vԥ son 15 ildԥ
yaranmı
ú yeni yaúayıú massivlԥrini ԥhatԥ etmir. Abúeron
Yarımadasında torpaq üz
ԥrindԥ mülkiyyԥt hüququ vԥ
yaxud istifad
ԥsi haqqında çox az mԥlumat mövcuddur vԥ
bu m
ԥlumatın ԥksԥriyyԥti çox köhnԥdir. Torpaqların
t
ԥmizlԥnmԥsi vԥ landúaftın bԥrpa edilmԥsi üçün
t
ԥmizlԥnԥcԥk torpaqları prioritetlԥúdirԥn sistemli
yana
úmanın olması vacibdir. Hԥr hansı sahԥnin bԥrpası
üçün ç
ԥkilԥcԥk xԥrc birbaúa onun gԥlԥcԥk istifadԥ
t
ԥyinatından asılıdır.
28 sentyabr 2006-cı ild
ԥ 1697 saylı Prezident
S
ԥrԥncamı ilԥ tԥsdiq olunmuú Ekoloji Dövlԥt Proqramı
548
(EDP) Hökum
ԥtin bu çԥtinliyi aradan qaldırmaq üçün
atdı
÷ı praktiki addıma zԥmin yaratmıúdır. Bu proqram
kompleks plan olub infrastrukturun yenil
ԥnmԥsi,
qaydaların v
ԥ tԥnzimlԥyici bazanın tԥkmillԥúdirilmԥsi yolu
il
ԥ
h
ԥm torpaqların tԥmizlԥnmԥsi/rekultivasiyasını,
t
ԥhlükԥli vԥ qeyri-tԥhlükԥli tullantıların vԥ ԥtraf mühitin
qabaqcıl
úԥkildԥ idarԥ olunmasını hԥyata keçirmԥyi
n
ԥzԥrdԥ tutur. Sԥrԥncama ԥsasԥn EDP-nın icrası
üz
ԥrindԥ ümumi nԥzarԥti vԥ ԥlaqԥlԥndirmԥni Nazirlԥr
Kabineti h
ԥyata keçirԥcԥkdir.
14.3. Az
ԥrbaycanın ԥtraf mühit qanunvericiliyi vԥ
proseduraları.
14.3.1. Az
ԥrbaycan Respublikasının Konstitusiyası
(1995) b
ԥyan edir ki, tԥbiԥt vԥ bütün tԥbii ehtiyatlar xalqa
m
ԥnsubdur. Azԥrbaycan Respublikasının vԥtԥndaúları
t
ԥbiԥti vԥ onun resurslarını mühafizԥ etmԥyԥ borcludurlar.
Dövl
ԥt öz növbԥsindԥ torpa÷ın, su resurslarının, flora vԥ
faunanın s
ԥmԥrԥli vԥ elmi ԥsaslandırılmıú istifadԥsini,
onların müdafi
ԥsini, havanın keyfiyyԥtinin tԥmin
edilm
ԥsini, tԥbii ehtiyatların inkiúaf etdirilmԥsini, onların
b
ԥrpa edilmԥsini vԥ
ԥtraf mühitinin keyfiyyԥtinin
yax
úılaúdırılmasını öz üzԥrinԥ götürür.
549
14.3.2. “
Ԥtraf Mühitinin Mühafizԥsi Haqqında” Qanun
“
Ԥtraf Mühitinin Mühafizԥsi Haqqında” qanun tԥbii
ehtiyatların mühafiz
ԥsini vԥ onların sԥmԥrԥli istifadԥsini
t
ԥnzimlԥyԥn ԥsas qanunlardan biridir (1999). Qanun
t
ԥbiԥtin mühafizԥsinin ԥsas prinsiplԥrini, dövlԥtin, bu
sah
ԥdԥ olan ictimai tԥúkilatların vԥ vԥtԥndaúların hüquq
v
ԥ
v
ԥzifԥlԥrini müԥyyԥn edir, tԥbiԥti mühafizԥ
qanunvericiliyin t
ԥlԥblԥrinin pozulmasına görԥ
m
ԥsuliyyԥtinin ԥsaslarını tԥmin edir, Ԥtraf mühitin
qiym
ԥtԥndirilmԥsinin keyfiyyԥti üçün ԥsas normativlԥri,
iqtisadi f
ԥaliyyԥt sahԥsi üçün ekoloji tԥlԥblԥri qԥbul edir,
ekoloji monitorinq v
ԥ nԥzarԥtdԥ ictimaiyyԥtin rolunu ԥhatԥ
edir.
Ԥtraf mühitin Mühafizԥsi Haqqında Qanun (Maddԥ
42) Dövl
ԥt Ekoloji Ekspertizasının ԥsas mԥqsԥd vԥ
v
ԥzifԥlԥrini müԥyyԥn edir.
Bundan ba
úqa, ԥtraf mühitin mühafizԥsi vԥ
t
ԥbiԥtdԥn istifadԥnin tԥnzimlԥnmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar
m
ԥsԥlԥlԥr Azԥrbaycan Respublikasının aúa÷ıdakı
müvafiq qanunları il
ԥ tԥnzimlԥnir: Su Mԥcԥllԥsi (1997),
Torpaq M
ԥcԥllԥsi (1999), Meúԥ Mԥcԥllԥsi (1997), Daxili
orqanlar haqqında (1998), Floranın Mühafiz
ιsi Haqqında
(1996), Fauna Haqqında (1999),
øcbari Sı÷orta Haqqında
550
(2002), Radioaktiv Tullantılar Haqqında (1994),
østehsalat
v
ι mιiúιt tullantıları Haqqında (1998), θhalinin
Radioaktiv T
ιhlükιsizliyi Haqqında (1997), Sanitariya vι
Epidemioloji T
ιhlükιsizlik Haqqında (1992), Meliorasiya
v
ι Suvarma Haqqında (1996), Su Tιminatı vι Çirkab
Suları Haqqında (1999), Hidrotexniki Qur
÷uların
T
ιhlükιsizliyi Haqqında (2002), Dövlιt Torpaq Kadastrı,
torpaqların monitorinqi v
ι yerin strukturu haqqında
(1998), Pestisidl
ιr vι Aqrokimyιvi maddιlιr Haqqında
(1997), Torpaq M
ιhsuldarlı÷ının Mühafizιsi Haqqında
(1999), Xüsusi Mühafiz
ι olunan tιbii sahιlιr vι obyektlιr
haqqında (2000).
15.
Ԥtraf mühitin monitorinqi.
15.1. Ekoloji monitorinq haqqında ümumi m
ԥlumat
v
ԥ onun vԥzifԥlԥri
Monitorinq
ԥtraf mühitin hԥrtԥrԥfli analizi, onun ekoloji
v
ԥziyyԥtinin qiymԥtlԥndirilmԥsi, ona tԥbii vԥ antropogen
t
ԥsirlԥrin öyrԥnilmԥsi mԥqsԥdini daúıyır. Manitorinq
latınca monitor (n
ԥzԥr salmaq) sözündԥn götürülmüúdür.
Monitorinq antropogen t
ԥsirlԥrdԥn biosferdԥ vԥ yaxud da
onun ayrı-ayrı elementl
ԥrindԥ baú vermiú dԥyiúikliklԥrԥ
551
n
ԥzarԥt (ölçülmԥsi), onların qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ
proqnozla
údırılmasından ibarԥtdir.
Ԥtraf mühitin monitorinqi — tԥbii vԥ antropogen
t
ԥsirlԥr nԥticԥsindԥ ԥtraf mühitԥ yayılan zԥrԥrli qaz, maye
v
ԥ bԥrk haldakı tullantılara kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt
c
ԥhԥtdԥn nԥzarԥtin elmi ԥsaslarla hԥyata keçirilmԥsi
olub, hava, su, torpaq mühitl
ԥrinin vԥziyyԥtlԥrinin
qiym
ԥtlԥndirilmԥsi vԥ proqnozlaúdırılması mԥqsԥdi ilԥ
onların kimy
ԥvi tԥrkibini, çirklԥnmԥ dԥrԥcԥsini, radioaktiv,
hidrobioloji xüsusiyy
ԥtlԥrini, fiziki xassԥlԥrini müԥyyԥn
ed
ԥn müntԥzԥm müúahidԥ vԥ tԥdqiqatlar sistemindԥn
ibar
ԥtdir.
Ԥtraf mühitԥ antropogen vԥ
t
ԥbii tԥsirlԥrin
m
ԥhdudiyyԥt sԥviyyԥsinin göstԥricisi buraxıla bilԥn ekoloji
yükdür (BBEY). Ekosistem v
ԥ biosferin normal fԥaliyyԥti
yalnız BBEY s
ԥviyyԥsindԥ mümkündür.
Ԥtraf mühitin vԥ tԥbii ehtiyatların dövlԥt monitorinq
sistemini Az
ԥrbaycan Respublikasının Ekologiya vԥ Tԥbii
S
ԥrvԥtlԥr Nazirliyi yaradır vԥ bu fԥaliyyԥti Azԥrbaycan
Respublikasının dig
ԥr müvafiq icra hakimiyyԥti orqanları
il
ԥ birgԥ hԥyata keçirir. Tԥbiԥtdԥn istifadԥçilԥr ԥtraf
mühitin mühafiz
ԥsi sahԥsindԥ dövlԥt nԥzarԥtini hԥyata
keçir
ԥn orqanların tԥlԥbi ilԥ ԥtraf mühitin vԥ tԥbii
552
ehtiyatların monitorinqi üzr
ԥ Ekologiya vԥ Tԥbii Sԥrvԥtlԥr
Nazirliyi t
ԥrԥfindԥn müԥyyԥn edilmiú formalar ԥsasında
lazımi m
ԥlumatlar tԥqdim edirlԥr. Ԥtraf mühitin vԥ tԥbii
ehtiyatların dövl
ԥt monitorinqi Azԥrbaycan Respub-
likasının qanunları, Az
ԥrbaycan Respublikası
Prezidentinin f
ԥrman vԥ sԥrԥncamları, Azԥrbaycan
Respublikası Nazirl
ԥr Kabinetinin qԥrar vԥ sԥrԥncamları,
ԥtraf mühitin mühafizԥsi sahԥsindԥ Azԥrbaycan
Respublikasının t
ԥrԥfdar çıxdı÷ı beynԥlxalq müqavilԥlԥr
(konvensiyalar, sazi
úlԥr vԥ s.) vԥ bu Ԥsasnamԥ ԥsasında
h
ԥyata keçirilir. Ԥtraf mühitin vԥ tԥbii ehtiyatların dövlԥt
monitorinqi sistemin
ԥ aúa÷ıdakılar daxildir:
• atmosfer havasının monitorinqi;
• su obyektlԥrinin monitorinqi;
• torpaqların monitorinqi;
• mineral-xammal ehtiyatlarının monitorinqi;
• bioloji ehtiyatların monitorinqi;
• atmosfer ya÷ıntılarının (ya÷ıú, qar) monitorinqi;
• radioaktivliyin monitorinqi;
• ԥtraf mühitԥ zԥrԥrli fiziki tԥsirlԥrin monitorinqi;
• tullantıların monitorinqi;
• sanitariya-epidemioloji monitorinq;
553
• ekzogen geoloji vԥ seysmogeodinamik proseslԥrin
ԥtraf mühitin vԥziyyԥtinԥ tԥsirinin monitorinqi;
• xüsusi mühafizԥ olunan tԥbiԥt ԥrazilԥrinin
monitorinqi.
15.2. Atmosfer havasının monitorinqi
Atmosfer havasının monitorinqi — atmosfer
havasının v
ԥziyyԥtinin, çirklԥnmԥsinin, onda baú verԥn
t
ԥbii hadisԥlԥrin öyrԥnilmԥsi, qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ
proqnozu m
ԥqsԥdi ilԥ müúahidԥ vԥ nԥzarԥt sistemidir.
Atmosfer havası t
ԥbii ehtiyat hesab edilmԥdiyindԥn,
karbon iki oksid istisna olmaqla, atmosfer havasının
komponentl
ԥri monitorinq zamanı nԥzԥrԥ alınmır.
Atmosfer havasının çirkl
ԥnmԥsinin monitorinqi —
t
ԥbii proseslԥr vԥ antropogen fԥaliyyԥt nԥticԥsindԥ
atmosfer
ԥ atılan zԥrԥrli qaz, maye vԥ bԥrk tullantılara
k
ԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt cԥhԥtdԥn nԥzarԥtin elmi ԥsaslarla
h
ԥyata keçirilmԥsindԥn ibarԥtdir. Atmosfer havasında
kükürd, karbon v
ԥ azot oksidlԥri, toz, qurum, fenol, freon
v
ԥ digԥr zԥrԥrli maddԥlԥrin qatılı÷ını müԥyyԥnlԥúdirmԥk
üçün üç kateqoriyadan ibar
ԥt müúahidԥ vԥ nԥzarԥt
m
ԥntԥqԥlԥri tԥúkil edilir: 1) stasionar müúahidԥ mԥntԥ-
q
ԥlԥri sistematik vԥ uzunmüddԥtli müúahidԥlԥr aparılması
554
üçün n
ԥzԥrdԥ tutulur. Bu mԥntԥqԥlԥr hava nümunԥlԥrinin
götürülm
ԥsi, atmosferԥ atılan tullantıların fasilԥsiz
qeydiyyatının aparılması v
ԥ meteoroloji parametrlԥrin
mü
ԥyyԥnlԥúdirilmԥsi üçün zԥruri olan cihaz vԥ
avadanlıqlarla t
ԥchiz olunur; 2) sԥyyar mԥntԥqԥlԥr tԥlԥb
olunan yerl
ԥrdԥ vԥ istԥnilԥn vaxtlarda ölçü cihazları
vasit
ԥsilԥ müntԥzԥm olaraq müúahidԥlԥr aparmaq, hava
nümun
ԥlԥri götürmԥk vԥ meteoroloji müúahidԥlԥr
aparılması üçün n
ԥzԥrdԥ tutulur; 3) mԥúԥlaltı postlar tüstü
v
ԥ qaz mԥúԥllԥri altında birdԥfԥlik müúahidԥlԥr aparmaq
üçün n
ԥzԥrdԥ tutulur.
Atmosfer havasının çirkl
ԥnmԥsi üzԥrindԥ müúahidԥlԥr
stasionar v
ԥ sԥyyar mԥntԥqԥlԥrdԥ aparılır.
15.3. Su obyektl
ԥrinin monitorinqi
Su obyektl
ԥrinin monitorinqi — onların vԥziyyԥtindԥ
ba
ú verԥn proseslԥrin vaxtında aúkara çıxarılması,
qiym
ԥtlԥndirilmԥsi, hԥmin proseslԥrin inkiúafının
proqnozla
údırılması vԥ zԥrԥrli tԥsirinin qarúısının
alınması, su t
ԥchizatı vԥ su mühafizԥsi sistemlԥrinin
t
ԥkmillԥúdirilmԥsi mԥqsԥdi ilԥ su obyektlԥrinin hidroloji,
hidrogeoloji, hidrobioloji v
ԥ hidrokimyԥvi göstԥricilԥrinԥ
münt
ԥzԥm müúahidԥ vԥ nԥzarԥt sistemindԥn ibarԥtdir.
555
Su obyektl
ԥrinin dövlԥt monitorinqi dövlԥt su kadastrı
hüdudlarında aparılır. Su kadastrı özünd
ԥ vahid dövlԥt su
fondunun t
ԥrkib hissԥlԥri olan: 1) yerüstü su obyektlԥri
(çaylar, göll
ԥr, su anbarları, kanallar, gölmԥçԥlԥr vԥ
buzlaqlar); 2)yeraltı su obyektl
ԥri (quyular, kԥhrizlԥr,
m
ԥcraaltı su götürücülԥri vԥ s.); 3) sԥrhԥd su obyektlԥri;
X
ԥzԥr dԥnizinin (gölünün) Azԥrbaycan Respublikasına
m
ԥnsub olan bölmԥsi, onların su ehtiyatları, su
obyektl
ԥrindԥn istifadԥ vԥ su obyektlԥrinin istifadԥçilԥri
bar
ԥdԥ mԥlumatların mԥcmusudur.
Dövl
ԥt Su Kadastrının (DSK) nԥúr olunan hissԥsi
a
úa÷ıdakı struktura malikdir: 1) yerüstü sular bölmԥsi; 2)
yeraltı sular bölm
ԥsi; 3) sulardan istifadԥ bölmԥsi.
Su obyektl
ԥrinin çirklԥnmԥsinin monitorinqi
Su obyektl
ԥrinin çirklԥnmԥsi — suların keyfiyyԥtini
pisl
ԥúdirԥn, su obyektlԥrinin sԥthinԥ, dibinԥ vԥ ԥtrafına
m
ԥnfi tԥsir edԥn zԥrԥrli maddԥlԥrin tökülmԥsi vԥ
axıdılmasıdır.
Yerüstü su obyektl
ԥrinin fon tԥrkibi vԥ
çirkl
ԥnmԥsinin monitorinqi tԥbii proseslԥrin fonunda
antropogen t
ԥsirlԥri müԥyyԥn etmԥk üçün su
ehtiyatlarının hidroloji, hidrokimy
ԥvi vԥ hidrobioloji
556
göst
ԥricilԥrindԥ olan dԥyiúikliklԥrin tԥhlili, qiymԥtlԥndiril-
m
ԥsi vԥ proqnozlaúdırılmasından ibarԥtdir.
Yerüstü su obyektl
ԥrinin (su axınları vԥ sututarlar) fon
t
ԥrkibi vԥ çirklԥnmԥsinin monitorinqinin ԥsas mԥqsԥdi su
ehtiyatlarının mühafiz
ԥsi, onlardan sԥmԥrԥli istifadԥ
olunması v
ԥ yerüstü su obyektlԥrinin optimal idarԥ
edilm
ԥsi üçün suyun keyfiyyԥt göstԥricilԥrinԥ nԥzarԥtin
elmi
ԥsaslarla hԥyata keçirilmԥsidir.
Bu m
ԥqsԥdlԥ aúa÷ıdakı tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi
t
ԥlԥb olunur: 1) ölkԥ çayları, göllԥri vԥ sututarlarının
sularının fon t
ԥrkibi vԥ çirklԥnmԥsi üzrԥ müntԥzԥm
(sistematik) mü
úahidԥlԥrin tԥúkil edilmԥsi; 2) su
obyektl
ԥrindԥ kimyԥvi birlԥúmԥlԥrin vԥ çirklԥndirici
madd
ԥlԥrin balansının hesablanması, o cümlԥdԥn
kimy
ԥvi vԥ çirklԥndirici maddԥlԥrin transsԥrhԥd çaylarının
su axını il
ԥ qonúu ölkԥlԥrdԥn respublikamızın ԥrazisinԥ
g
ԥtirilmԥsinԥ nԥzarԥtin tԥúkili; 3) ölkԥ çayları, göllԥri vԥ
sututarlarının çirkl
ԥnmԥ sԥviyyԥsinin qiymԥtlԥndirilmԥsi
v
ԥ proqnozlaúdırılması.
Yerüstü su obyektl
ԥrinin çirklԥnmԥ sԥviyyԥsinin
qiym
ԥtlԥndirilmԥsi vԥ proqnozlaúdırılması mԥqsԥdi ilԥ
daimi mü
úahidԥ mԥntԥqԥlԥri su obyektlԥrinin aúa÷ıdakı
hiss
ԥlԥrindԥ tԥúkil olunur:
557
antropogen
t
ԥsirԥ mԥruz qalmayan hissԥlԥrindԥ (fon
t
ԥrkibi üzrԥ);
úԥhԥrlԥr vԥ iri yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinin kommunal-
m
ԥiúԥt tullantı sularının su obyektinԥ axıdılan
hiss
ԥsindԥ;
iri
s
ԥnaye müԥssisԥlԥrinin tullantı sularının su
obyektin
ԥ axıdılan hissԥsindԥ;
suvarılan k
ԥnd tԥsԥrrüfatı sahԥlԥrindԥn kollektor —
drenaj sularının su obyektin
ԥ axıdılan hissԥlԥrindԥ;
su
obyektl
ԥrinin balıqçılıq üçün ԥhԥmiyyԥtli olan
hiss
ԥlԥrindԥ;
transs
ԥrhԥd çaylarının respublika ԥrazisinԥ qonúu
ölk
ԥlԥrdԥn daxil olan hissԥlԥrindԥ;
su
obyektl
ԥrinin kurort-sa÷lamlıq, istirahԥt vԥ idman
üçün istifad
ԥ olunan hissԥlԥrindԥ;
iri
çayların m
ԥnsԥblԥrindԥ.
Yerüstü su obyektl
ԥrinin çirklԥnmԥsinin vԥziyyԥti
haqqında lazımi v
ԥ real informasiyanın toplanması ilԥ
ba
÷lı monitorinq mԥntԥqԥlԥri dörd kateqoriyaya bölünür
v
ԥ aúa÷ıdakı qaydada tԥúkil olunur:
I
kateqoriyalı m
ԥntԥqԥlԥr: orta vԥ iri su obyektlԥrinin
(sututar v
ԥ su axınlarının) iqtisadiyyat üçün böyük
ԥhԥmiyyԥtli hissԥlԥrindԥ; 1 mln.-dan çox ԥhalisi olan iri
558
s
ԥnaye úԥhԥrlԥrinin yaxınlı÷ında; xüsusi qiymԥtli su
orqanizml
ԥrinin kürülԥmԥ vԥ qıúlama yerlԥrindԥ;
fövq
ԥladԥ çirklԥnmԥ hallarının tԥkrar olundu÷u
hiss
ԥlԥrdԥ; tullantı sularının hԥddԥn çox axıdılması
n
ԥticԥsindԥ yüksԥk çirklԥnmԥ vԥziyyԥti olan yerlԥrdԥ
t
ԥúkil olunur. Xüsusi hallarda kiçik sututarı vԥ su
axınlarında I kateqoriyalı m
ԥntԥqԥlԥr tԥúkil edilԥ bilԥr. Bu
kateqoriyalı m
ԥntԥqԥlԥrdԥ: su mühitinin hidroloji vԥ
hidrokimy
ԥvi göstԥricilԥri üzrԥ müúahidԥlԥr hԥr gün; 2-3
xarakterik çirkl
ԥndiricilԥr üzrԥ müúahidԥlԥr ayın hԥr
dekadasında; bütün mümkün çirkl
ԥndiricilԥr üzrԥ
mü
úahidԥlԥr ayda bir dԥfԥ; suyun fon tԥrkibi vԥ
çirkl
ԥndiricilԥr üzrԥ tam hԥcmli müúahidԥlԥr hidroloji
rejimin bütün fazalarında (ad
ԥtԥn ildԥ 7 dԥfԥ) aparılır.
Hidrobioloji göst
ԥricilԥr — fitoplankton, zooplankton,
zoobentos v
ԥ perifitonun göstԥricilԥri üzrԥ ayda bir dԥfԥ,
bu göst
ԥricilԥrlԥ yanaúı, makrofitlԥr, fitobentosun
fotosintez intensivliyi v
ԥ mikrobioloji göstԥricilԥr üzrԥ hԥr
rübd
ԥ bir dԥfԥ müúahidԥlԥr aparılır;
II
kateqoriyalı m
ԥntԥqԥlԥr: su obyektlԥrinin ԥhalisinin
sayı 0,5-1,0 mln. olan
úԥhԥrlԥr yerlԥúԥn hissԥlԥrindԥ;
çayların Az
ԥrbaycan Respublikasının dövlԥt sԥrhԥdi ilԥ
k
ԥsiúdiyi yerlԥrindԥ; su canlılarının kürülԥmԥ vԥ qıúlama
559
yerl
ԥrindԥ; çayların balıq tԥsԥrrüfatı üçün ԥhԥmiyyԥtli
olan su b
ԥndlԥrinin yaxınlı÷ında; kollektor-drenaj vԥ
s
ԥnaye tullantı sularının mütԥúԥkkil axıdıldı÷ı/atıldı÷ı
yerl
ԥrdԥ, suyun orta çirklԥnmԥ sԥviyyԥsinin oldu÷u
rayonlarda v
ԥ çayların mԥnsԥblԥrindԥ tԥúkil olunurlar.
M
ԥntԥqԥlԥrdԥ: vizual müúahidԥlԥr — hԥr gün, su
mühitinin hidroloji v
ԥ hidrokimyԥvi göstԥricilԥri üzrԥ
mü
úahidԥlԥr — ayın hԥr dekadasında, bütün mümkün
çirkl
ԥndiricilԥr üzrԥ müúahidԥlԥr — ayda bir dԥfԥ, suyun
fon t
ԥrkibi vԥ çirklԥndiricilԥr üzrԥ tam hԥcmli müúahidԥlԥr
hidroloji rejimin bütün fazalarında (ad
ԥtԥn ildԥ 7 dԥfԥ)
aparılır. Hidrobioloji göst
ԥricilԥr — fitoplankton,
zooplankton, zoobentos v
ԥ perifitonun göstԥricilԥri üzrԥ
ayda bir d
ԥfԥ, bu göstԥricilԥrlԥ yanaúı, makrofitlԥr,
fitobentosun fotosintez intensivliyi v
ԥ mikrobioloji
göst
ԥricilԥr üzrԥ hԥr rübdԥ bir dԥfԥ müúahidԥlԥr aparılır;
III
kateqoriyalı m
ԥntԥqԥlԥr: su obyektlԥrinin ԥhalisinin
sayı 0,5 mln.-dan az olan orta v
ԥ kiçik yaúayıú
m
ԥntԥqԥlԥrinin yerlԥúdiyi vԥ ԥhalinin kütlԥvi istirahԥt
etdiyi zonalarında, su obyektin
ԥ müxtԥlif tullantı sularının
müt
ԥúԥkkil axıdılması/atılması nԥticԥsindԥ zԥif çirklԥnmԥ
s
ԥviyyԥsi müúahidԥ edilԥn zonalarda, böyük vԥ orta
çayların suqovu
úanlarında, böyük çayların vԥ sututarların
560
çirkl
ԥnmiú qollarının mԥnsԥblԥrindԥ tԥúkil olunur. Bu
m
ԥntԥqԥlԥrdԥ suyun hidroloji vԥ hidrokimyԥvi göstԥricilԥri
v
ԥ bütün mümkün çirklԥndiricilԥr üzrԥ müúahidԥlԥr ayda
bir d
ԥfԥ, suyun fon tԥrkibi vԥ çirklԥndiricilԥr üzrԥ tam
h
ԥcmli müúahidԥlԥr isԥ hidroloji rejimin bütün fazalarında
(ad
ԥtԥn ildԥ 7 dԥfԥ) aparılır. Hidrobioloji göstԥricilԥr
fitoplankton, zooplankton, zoobentos v
ԥ perifitonun
göst
ԥricilԥri üzrԥ vegetasiya dövründԥ ayda bir dԥfԥ, bu
göst
ԥricilԥrlԥ yanaúı, makrofitlԥr, fitobentosun fotosintez
intensivliyi v
ԥ mikrobioloji göstԥricilԥr üzrԥ hԥr rübdԥ bir
d
ԥfԥ müúahidԥlԥr aparılır;
IV kateqoriyalı m
ԥntԥqԥlԥr stasionar hidroloji
úԥbԥkԥdԥ su obyektlԥrinin tԥbii fon tԥrkibinin öyrԥnilmԥsi
m
ԥqsԥdi ilԥ sututar vԥ su axınlarının çirklԥnmԥyԥ mԥruz
qalmayan hiss
ԥlԥrindԥ, hԥmçinin tԥbii milli parkların vԥ
qoruqların
ԥrazilԥrindԥki su obyektlԥrindԥ tԥúkil olunurlar.
Bu m
ԥntԥqԥlԥrdԥ müúahidԥlԥr çayların (göllԥrin) hidroloji
rejiminin
ԥsas fazalarında (adԥtԥn il ԥrzindԥ 7 dԥfԥ)
kimy
ԥvi tԥrkibi üzrԥ tam hԥcmdԥ aparılır.
Kateqoriyalarından asılı olmayaraq mü
úahidԥ
m
ԥntԥqԥlԥrinin hamısında hԥr gün su obyektinin ümumi
v
ԥziyyԥti üzrԥ vԥ kimyԥvi analiz üçün su nümunԥlԥri
561
götürül
ԥn zaman suyun sԥrfi (sԥviyyԥsi), temperaturu vԥ
su axınının sür
ԥti üzrԥ müúahidԥlԥr aparılır.
Dostları ilə paylaş: |