Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk

14.  

Ԥtraf mühitin mühafizԥsinin ԥsas prinsiplԥri  vԥ

ekoloji  dövl

ԥt  proqramının mԥqsԥdi. 

14.1.  

Ԥtraf mühitin mühafizԥsinin ԥsas prinsiplԥri 

Ԥtraf mühitin mühafizԥsi aúa÷ıdakı prinsiplԥrԥ

ԥsaslanır: 

• sosial-iqtisadi, mԥnԥvi-estetik problemlԥrin qarúılıqlı 

h

ԥlli; 

• ԥrazilԥrdԥ ekoloji tarazlı÷ın tԥmin edilmԥsi vԥ

pozulmu

ú tԥbii ekoloji sistemlԥrin bԥrpası;  

•  tԥbii ehtiyatların sԥmԥrԥli istifadԥ olunması  vԥ

b

ԥrpası, tԥbiԥtdԥn istifadԥnin vԥ

ԥtraf mühitin 

mühafiz

ԥsinin iqtisadi stimullaúdırılmasının tԥtbiq 

edilm

ԥsi;  

• ԥtraf mühitin bioloji müxtԥlifliyinin qorunmasının 

t

ԥmin edilmԥsi;  

• dövlԥt nԥzarԥti,  ԥtraf mühitin mühafizԥsi haqqında 

qanunvericiliyin pozulmasına gör

ԥ mԥsuliyyԥt;  

• ԥtraf mühitԥ zԥrԥr vurulmasının qarúısının alınması 

v

ԥ vurulan zԥrԥrin qiymԥtlԥndirilmԥsi;  

• ԥtraf mühitin mühafizԥsi sahԥsindԥ ԥhalinin vԥ

ictimai birlikl

ԥrin iútirakı;  

• ԥtraf mühitin mühafizԥsi sahԥsindԥ beynԥlxalq 

ԥmԥkdaúlıq. 

                                                                                  

 545

14.2. Ekoloji  dövl

ԥt  proqraminin ԥsas  mԥqsԥdi 

Az

ԥrbaycan Hökumԥti Dünya Bankına müraciԥt etmiú

v

ԥ Bakı  úԥhԥrinin  ԥtrafında, Abúeron yarımadasında 

inki

úafla ba÷lı yaranan çԥtinliklԥri aradan qaldırmaq üçün 

n

ԥzԥrdԥ tutulmuú iddialı Ekoloji Dövlԥt Proqramını (EDP) 

h

ԥyata keçirmԥyԥ yardım etmԥyԥ  dԥvԥt etmiúdir. Ekoloji 

Dövl

ԥt Proqramının  ԥsas mԥqsԥdi,  úԥhԥrsalma üçün ԥn 

ön

ԥmli  ԥrazilԥrin sürԥtli iqtisadi vԥ demoqrafik inkiúafı 

üçün z

ԥruri olan torpaqları  tԥmizlԥmԥklԥ ԥtraf mühitlԥ

ba

÷lı yaranmıú risklԥri aradan qaldırmaqdır.  ønkiúafla 

ba

÷lı  ԥsas mԥsԥlԥlԥr aúa÷ıdakılardır: 

14.2.1.

Ԥtraf mühitin vԥziyyԥtinin davamlı úԥkildԥ

pisl

ԥúmԥsi 

  Ab

úeron yarımadası 150 illik neft hasilatı nԥticԥsindԥ

a

÷ır  úԥkildԥ çirklԥnmԥyԥ  mԥruz qalmıúdır. Bu mԥdԥn 

f

ԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ neftlԥ çirklԥnmiú ԥrazilԥrin sahԥsi 

t

ԥqribԥn 30000 hektardır vԥ bundan 15000 ha ԥrazi daha 

çox çirkl

ԥnmԥyԥ  mԥruz qalmıúdır vԥ ԥtraf mühitlԥ ba÷lı 

ԥsas narahatlıq mԥnbԥyidir. Bu ԥrazidԥ, karbohidrogenlԥr 

torpa

÷a vԥ süxurun bir neçԥ metr dԥrinliyinԥ hopmuúdur.  

Bu cür v

ԥziyyԥt, davamlı çirklԥnmԥnin mԥnbԥyi olan 

bur

÷u avadanlı÷ı  vԥ neft nasosları kimi hԥlԥ  dԥ

                                                                                  

 546

f

ԥaliyyԥtdԥ olan yüzlԥrlԥ istehsalat obyektinin mövcud 

olması il

ԥ  a÷ırlaúır. Yarımadadakı neft hasilatı  hԥmçinin 

X

ԥzԥr Dԥnizinԥ dԥ tԥsir etmiúdir, belԥ ki, iri hԥcmdԥ çirkli 

sular d

ԥnizԥ axıdılmıú  vԥ radioaktiv tullantılar (tԥbii 

radionuklidl

ԥrin tԥsiri)  ԥmԥlԥ  gԥlmiúdir. Nԥhayԥt, sürԥtli 

úԥhԥrlԥúmԥ  vԥ  zԥif idarԥçilik potensialı sanitar vԥziyyԥti 

v

ԥ  bԥrk tullantıların idarԥ edilmԥsini ciddi úԥkildԥ

korlamı

údır.  

14.2.2. Sür

ԥtli úԥhԥrlԥúmԥ nԥticԥsindԥ  torpa÷a 

yaranan t

ԥlԥbat 

 Son bir neç

ԥ ildԥ bir çox insanlar özlԥrinԥ  vԥ ailԥ

üzvl

ԥrinԥ  iú  vԥ yeni imkan axtarmaq üçün Abúeron 

yarımadasına v

ԥ onun ԥsas iki úԥhԥrinԥ, Bakı  vԥ

Sumqayıta köçmü

úlԥr. Sürԥtlԥ artan ԥhali vԥ iqtisadi 

canlanma torpa

÷a tԥlԥbatı xeyli artırmıúdır. Bakı keçmiú

neft yataqlarının v

ԥ digԥr çirklԥnmiú ԥrazilԥrin ԥhatԥsindԥ

yerl

ԥúir; bu isԥ

úԥhԥrin böyümԥsinԥ öz tԥsirini 

göst

ԥrmiúdir – belԥ ki, úԥhԥr bu çirklԥnmiú ԥrazilԥr 

üzünd

ԥn da÷ınıq  úԥkildԥ artmıú  vԥ sözün hԥrfi 

m

ԥnasında bütün yarımadaya yayılmıúdır vԥ bir çox 

yerl

ԥrdԥ ԥhalinin  ԥn tԥmԥl infrastrukturdan belԥ istifadԥ

imkanı çox azdır. A

÷ır çirklԥnmԥyԥ  mԥruz qalmıú

                                                                                  

 547

ԥrazilԥrdԥ qeyri-rԥsmi yaúayıú massivlԥri geniúlԥnmԥklԥ

ԥhalinin sa÷lamlı÷ına ciddi tԥhlükԥ yaradır. Eyni 

zamanda, sür

ԥtlԥ artmaqda olan yaúayıú massivlԥrinԥ

yaxın yerl

ԥúԥn bu çirklԥnmiú torpaqlar tԥmizlԥnԥrsԥ, 

yenid

ԥn inkiúaf üçün yüksԥk potensiala malik olar.  

    14.2.3. Torpa

÷ın sԥmԥrԥli idarԥçiliyinԥ ehtiyac 

  Böyük  Bakı üçün regionun planla

údırılması, inkiúafı 

v

ԥ kapital investisiyaları üzrԥ kompleks strategiya yoxdur. 

Ԥn son hazırlanmıú Ümumi Plan 1970-ci illԥrin ortalarına 

t

ԥsadüf edir. Bu plan hazırda  úԥhԥrlԥúmiú ԥrazilԥrin 

yalnız kiçik bir hiss

ԥsini  ԥhatԥ edir vԥ son 15 ildԥ

yaranmı

ú yeni yaúayıú massivlԥrini ԥhatԥ etmir. Abúeron 

Yarımadasında torpaq üz

ԥrindԥ mülkiyyԥt hüququ vԥ

yaxud istifad

ԥsi haqqında çox az mԥlumat mövcuddur vԥ

bu m

ԥlumatın  ԥksԥriyyԥti çox köhnԥdir. Torpaqların 

t

ԥmizlԥnmԥsi vԥ landúaftın bԥrpa edilmԥsi üçün 

t

ԥmizlԥnԥcԥk torpaqları prioritetlԥúdirԥn sistemli 

yana

úmanın olması vacibdir. Hԥr hansı sahԥnin bԥrpası 

üçün ç

ԥkilԥcԥk xԥrc birbaúa onun gԥlԥcԥk istifadԥ

t

ԥyinatından asılıdır.   

28 sentyabr 2006-cı ild

ԥ 1697 saylı Prezident 

S

ԥrԥncamı ilԥ  tԥsdiq olunmuú Ekoloji Dövlԥt Proqramı 

                                                                                  

 548

(EDP)  Hökum

ԥtin bu çԥtinliyi aradan qaldırmaq üçün 

atdı

÷ı praktiki addıma zԥmin yaratmıúdır.  Bu proqram 

kompleks plan olub infrastrukturun yenil

ԥnmԥsi, 

qaydaların v

ԥ tԥnzimlԥyici bazanın tԥkmillԥúdirilmԥsi yolu 

il

ԥ 

h

ԥm torpaqların tԥmizlԥnmԥsi/rekultivasiyasını, 

t

ԥhlükԥli vԥ qeyri-tԥhlükԥli tullantıların vԥ ԥtraf mühitin 

qabaqcıl 

úԥkildԥ idarԥ olunmasını  hԥyata keçirmԥyi 

n

ԥzԥrdԥ tutur. Sԥrԥncama  ԥsasԥn EDP-nın icrası 

üz

ԥrindԥ ümumi nԥzarԥti vԥ ԥlaqԥlԥndirmԥni Nazirlԥr 

Kabineti h

ԥyata keçirԥcԥkdir.  

14.3. Az

ԥrbaycanın ԥtraf mühit qanunvericiliyi vԥ

proseduraları. 

14.3.1. Az

ԥrbaycan Respublikasının Konstitusiyası 

(1995) b

ԥyan edir ki, tԥbiԥt vԥ bütün tԥbii ehtiyatlar xalqa 

m

ԥnsubdur. Azԥrbaycan Respublikasının vԥtԥndaúları 

t

ԥbiԥti vԥ onun resurslarını mühafizԥ etmԥyԥ borcludurlar. 

Dövl

ԥt öz növbԥsindԥ torpa÷ın, su resurslarının, flora vԥ

faunanın s

ԥmԥrԥli vԥ elmi ԥsaslandırılmıú istifadԥsini, 

onların müdafi

ԥsini, havanın keyfiyyԥtinin tԥmin 

edilm

ԥsini, tԥbii ehtiyatların inkiúaf etdirilmԥsini, onların 

b

ԥrpa edilmԥsini vԥ

ԥtraf mühitinin keyfiyyԥtinin 

yax

úılaúdırılmasını öz üzԥrinԥ götürür. 

                                                                                  

 549

14.3.2. “

Ԥtraf Mühitinin Mühafizԥsi Haqqında” Qanun 

“

Ԥtraf Mühitinin Mühafizԥsi Haqqında” qanun tԥbii 

ehtiyatların mühafiz

ԥsini vԥ onların sԥmԥrԥli istifadԥsini 

t

ԥnzimlԥyԥn  ԥsas qanunlardan biridir (1999). Qanun 

t

ԥbiԥtin mühafizԥsinin  ԥsas prinsiplԥrini, dövlԥtin, bu 

sah

ԥdԥ olan ictimai tԥúkilatların vԥ  vԥtԥndaúların hüquq 

v

ԥ 

v

ԥzifԥlԥrini müԥyyԥn edir, tԥbiԥti mühafizԥ

qanunvericiliyin t

ԥlԥblԥrinin pozulmasına görԥ

m

ԥsuliyyԥtinin  ԥsaslarını  tԥmin edir, Ԥtraf mühitin 

qiym

ԥtԥndirilmԥsinin keyfiyyԥti üçün ԥsas normativlԥri, 

iqtisadi f

ԥaliyyԥt sahԥsi üçün ekoloji tԥlԥblԥri qԥbul edir, 

ekoloji monitorinq v

ԥ nԥzarԥtdԥ ictimaiyyԥtin rolunu ԥhatԥ

edir.   

Ԥtraf mühitin Mühafizԥsi Haqqında Qanun (Maddԥ

42) Dövl

ԥt Ekoloji Ekspertizasının  ԥsas mԥqsԥd vԥ

v

ԥzifԥlԥrini müԥyyԥn edir. 

Bundan ba

úqa,  ԥtraf mühitin mühafizԥsi  vԥ

t

ԥbiԥtdԥn istifadԥnin tԥnzimlԥnmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar 

m

ԥsԥlԥlԥr Azԥrbaycan Respublikasının aúa÷ıdakı 

müvafiq qanunları il

ԥ tԥnzimlԥnir: Su Mԥcԥllԥsi (1997), 

Torpaq M

ԥcԥllԥsi (1999), Meúԥ  Mԥcԥllԥsi (1997),  Daxili 

orqanlar haqqında (1998), Floranın Mühafiz

ιsi Haqqında 

(1996), Fauna Haqqında (1999), 

øcbari Sı÷orta Haqqında 

                                                                                  

 550

(2002), Radioaktiv Tullantılar Haqqında (1994), 

østehsalat 

v

ι  mιiúιt tullantıları Haqqında (1998), θhalinin 

Radioaktiv T

ιhlükιsizliyi Haqqında (1997), Sanitariya vι

Epidemioloji T

ιhlükιsizlik Haqqında (1992), Meliorasiya 

v

ι Suvarma Haqqında (1996), Su Tιminatı  vι Çirkab 

Suları Haqqında (1999), Hidrotexniki Qur

÷uların 

T

ιhlükιsizliyi Haqqında (2002), Dövlιt Torpaq Kadastrı, 

torpaqların monitorinqi v

ι yerin strukturu haqqında 

(1998), Pestisidl

ιr vι Aqrokimyιvi maddιlιr Haqqında 

(1997), Torpaq M

ιhsuldarlı÷ının Mühafizιsi Haqqında 

(1999), Xüsusi Mühafiz

ι olunan tιbii sahιlιr vι obyektlιr 

haqqında (2000).  

15. 

Ԥtraf mühitin monitorinqi. 

15.1.  Ekoloji monitorinq haqqında ümumi m

ԥlumat 

v

ԥ onun vԥzifԥlԥri 

Monitorinq 

ԥtraf mühitin hԥrtԥrԥfli analizi, onun ekoloji 

v

ԥziyyԥtinin qiymԥtlԥndirilmԥsi, ona tԥbii vԥ antropogen 

t

ԥsirlԥrin öyrԥnilmԥsi mԥqsԥdini daúıyır.  Manitorinq 

latınca monitor (n

ԥzԥr salmaq) sözündԥn götürülmüúdür. 

Monitorinq antropogen t

ԥsirlԥrdԥn biosferdԥ vԥ yaxud da 

onun ayrı-ayrı elementl

ԥrindԥ baú vermiú  dԥyiúikliklԥrԥ

                                                                                  

 551

n

ԥzarԥt (ölçülmԥsi), onların qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ

proqnozla

údırılmasından ibarԥtdir.  

Ԥtraf mühitin monitorinqi — tԥbii vԥ antropogen 

t

ԥsirlԥr nԥticԥsindԥ ԥtraf mühitԥ yayılan zԥrԥrli qaz, maye 

v

ԥ  bԥrk haldakı tullantılara kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt 

c

ԥhԥtdԥn nԥzarԥtin elmi ԥsaslarla hԥyata keçirilmԥsi 

olub, hava, su, torpaq mühitl

ԥrinin vԥziyyԥtlԥrinin 

qiym

ԥtlԥndirilmԥsi vԥ proqnozlaúdırılması  mԥqsԥdi ilԥ

onların kimy

ԥvi tԥrkibini, çirklԥnmԥ dԥrԥcԥsini, radioaktiv, 

hidrobioloji xüsusiyy

ԥtlԥrini, fiziki xassԥlԥrini müԥyyԥn 

ed

ԥn müntԥzԥm müúahidԥ  vԥ  tԥdqiqatlar sistemindԥn 

ibar

ԥtdir. 

Ԥtraf mühitԥ antropogen vԥ 

t

ԥbii tԥsirlԥrin 

m

ԥhdudiyyԥt sԥviyyԥsinin göstԥricisi buraxıla bilԥn ekoloji 

yükdür (BBEY). Ekosistem v

ԥ biosferin normal fԥaliyyԥti 

yalnız BBEY s

ԥviyyԥsindԥ mümkündür.  

Ԥtraf mühitin vԥ  tԥbii ehtiyatların dövlԥt monitorinq 

sistemini Az

ԥrbaycan Respublikasının Ekologiya vԥ Tԥbii 

S

ԥrvԥtlԥr Nazirliyi yaradır vԥ bu fԥaliyyԥti Azԥrbaycan 

Respublikasının dig

ԥr müvafiq icra hakimiyyԥti orqanları 

il

ԥ birgԥ  hԥyata keçirir. Tԥbiԥtdԥn istifadԥçilԥr  ԥtraf 

mühitin mühafiz

ԥsi sahԥsindԥ dövlԥt nԥzarԥtini hԥyata 

keçir

ԥn orqanların tԥlԥbi ilԥ ԥtraf mühitin vԥ  tԥbii 

                                                                                  

 552

ehtiyatların monitorinqi üzr

ԥ Ekologiya vԥ Tԥbii Sԥrvԥtlԥr 

Nazirliyi t

ԥrԥfindԥn müԥyyԥn edilmiú formalar ԥsasında 

lazımi m

ԥlumatlar tԥqdim edirlԥr.  Ԥtraf mühitin vԥ  tԥbii 

ehtiyatların dövl

ԥt monitorinqi Azԥrbaycan Respub-

likasının qanunları, Az

ԥrbaycan Respublikası 

Prezidentinin f

ԥrman vԥ  sԥrԥncamları, Azԥrbaycan 

Respublikası Nazirl

ԥr Kabinetinin qԥrar vԥ  sԥrԥncamları, 

ԥtraf mühitin mühafizԥsi sahԥsindԥ Azԥrbaycan 

Respublikasının t

ԥrԥfdar çıxdı÷ı beynԥlxalq müqavilԥlԥr 

(konvensiyalar, sazi

úlԥr vԥ s.) vԥ bu Ԥsasnamԥ ԥsasında 

h

ԥyata keçirilir. Ԥtraf mühitin vԥ  tԥbii ehtiyatların dövlԥt 

monitorinqi sistemin

ԥ aúa÷ıdakılar daxildir: 

• atmosfer havasının monitorinqi; 

• su obyektlԥrinin monitorinqi; 

• torpaqların monitorinqi; 

• mineral-xammal ehtiyatlarının monitorinqi; 

• bioloji ehtiyatların monitorinqi; 

• atmosfer ya÷ıntılarının (ya÷ıú, qar) monitorinqi; 

• radioaktivliyin monitorinqi; 

• ԥtraf mühitԥ zԥrԥrli fiziki tԥsirlԥrin monitorinqi; 

• tullantıların monitorinqi; 

• sanitariya-epidemioloji monitorinq; 

                                                                                  

 553

• ekzogen geoloji vԥ seysmogeodinamik proseslԥrin 

ԥtraf mühitin vԥziyyԥtinԥ tԥsirinin monitorinqi; 

• xüsusi mühafizԥ olunan tԥbiԥt  ԥrazilԥrinin 

monitorinqi. 

15.2. Atmosfer havasının monitorinqi 

Atmosfer havasının monitorinqi — atmosfer 

havasının v

ԥziyyԥtinin, çirklԥnmԥsinin, onda baú verԥn 

t

ԥbii hadisԥlԥrin öyrԥnilmԥsi, qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ

proqnozu m

ԥqsԥdi ilԥ müúahidԥ  vԥ  nԥzarԥt sistemidir. 

Atmosfer havası  t

ԥbii ehtiyat hesab edilmԥdiyindԥn, 

karbon iki oksid istisna olmaqla, atmosfer havasının 

komponentl

ԥri monitorinq zamanı  nԥzԥrԥ alınmır. 

Atmosfer havasının çirkl

ԥnmԥsinin monitorinqi — 

t

ԥbii proseslԥr vԥ antropogen fԥaliyyԥt nԥticԥsindԥ

atmosfer

ԥ atılan zԥrԥrli qaz, maye vԥ  bԥrk tullantılara 

k

ԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt cԥhԥtdԥn nԥzarԥtin elmi ԥsaslarla 

h

ԥyata keçirilmԥsindԥn ibarԥtdir. Atmosfer havasında 

kükürd, karbon v

ԥ azot oksidlԥri, toz, qurum, fenol, freon 

v

ԥ digԥr zԥrԥrli maddԥlԥrin qatılı÷ını müԥyyԥnlԥúdirmԥk 

üçün üç kateqoriyadan ibar

ԥt müúahidԥ  vԥ  nԥzarԥt 

m

ԥntԥqԥlԥri tԥúkil edilir: 1) stasionar müúahidԥ  mԥntԥ-

q

ԥlԥri sistematik vԥ uzunmüddԥtli müúahidԥlԥr aparılması 

                                                                                  

 554

üçün n

ԥzԥrdԥ tutulur. Bu mԥntԥqԥlԥr hava nümunԥlԥrinin 

götürülm

ԥsi, atmosferԥ atılan tullantıların fasilԥsiz 

qeydiyyatının aparılması  v

ԥ meteoroloji parametrlԥrin 

mü

ԥyyԥnlԥúdirilmԥsi üçün zԥruri olan cihaz vԥ

avadanlıqlarla t

ԥchiz olunur; 2) sԥyyar mԥntԥqԥlԥr tԥlԥb 

olunan yerl

ԥrdԥ  vԥ istԥnilԥn vaxtlarda ölçü cihazları 

vasit

ԥsilԥ müntԥzԥm olaraq müúahidԥlԥr aparmaq, hava 

nümun

ԥlԥri götürmԥk vԥ meteoroloji müúahidԥlԥr 

aparılması üçün n

ԥzԥrdԥ tutulur; 3) mԥúԥlaltı postlar tüstü 

v

ԥ qaz mԥúԥllԥri altında birdԥfԥlik müúahidԥlԥr aparmaq 

üçün n

ԥzԥrdԥ tutulur. 

Atmosfer havasının çirkl

ԥnmԥsi üzԥrindԥ müúahidԥlԥr 

stasionar v

ԥ sԥyyar mԥntԥqԥlԥrdԥ aparılır. 

15.3. Su obyektl

ԥrinin monitorinqi 

Su obyektl

ԥrinin monitorinqi — onların vԥziyyԥtindԥ

ba

ú verԥn proseslԥrin vaxtında aúkara çıxarılması, 

qiym

ԥtlԥndirilmԥsi, hԥmin proseslԥrin inkiúafının 

proqnozla

údırılması  vԥ  zԥrԥrli tԥsirinin qarúısının 

alınması, su t

ԥchizatı  vԥ su mühafizԥsi sistemlԥrinin 

t

ԥkmillԥúdirilmԥsi mԥqsԥdi ilԥ su obyektlԥrinin hidroloji, 

hidrogeoloji, hidrobioloji v

ԥ hidrokimyԥvi göstԥricilԥrinԥ

münt

ԥzԥm müúahidԥ vԥ nԥzarԥt sistemindԥn ibarԥtdir. 

                                                                                  

 555

Su obyektl

ԥrinin dövlԥt monitorinqi dövlԥt su kadastrı 

hüdudlarında aparılır. Su kadastrı özünd

ԥ vahid dövlԥt su 

fondunun t

ԥrkib hissԥlԥri olan: 1) yerüstü su obyektlԥri 

(çaylar, göll

ԥr, su anbarları, kanallar, gölmԥçԥlԥr vԥ

buzlaqlar); 2)yeraltı su obyektl

ԥri (quyular, kԥhrizlԥr, 

m

ԥcraaltı su götürücülԥri vԥ s.); 3) sԥrhԥd su obyektlԥri; 

X

ԥzԥr dԥnizinin (gölünün) Azԥrbaycan Respublikasına 

m

ԥnsub olan bölmԥsi, onların su ehtiyatları, su 

obyektl

ԥrindԥn istifadԥ  vԥ su obyektlԥrinin istifadԥçilԥri 

bar

ԥdԥ mԥlumatların mԥcmusudur. 

Dövl

ԥt Su Kadastrının (DSK) nԥúr olunan hissԥsi 

a

úa÷ıdakı struktura malikdir: 1) yerüstü sular bölmԥsi; 2) 

yeraltı sular bölm

ԥsi; 3) sulardan istifadԥ bölmԥsi. 

Su obyektl

ԥrinin çirklԥnmԥsinin monitorinqi 

Su obyektl

ԥrinin çirklԥnmԥsi — suların keyfiyyԥtini 

pisl

ԥúdirԥn, su obyektlԥrinin sԥthinԥ, dibinԥ  vԥ ԥtrafına 

m

ԥnfi tԥsir edԥn zԥrԥrli maddԥlԥrin tökülmԥsi vԥ

axıdılmasıdır. 

Yerüstü su obyektl

ԥrinin fon tԥrkibi vԥ

çirkl

ԥnmԥsinin monitorinqi  tԥbii proseslԥrin fonunda 

antropogen t

ԥsirlԥri müԥyyԥn etmԥk üçün su 

ehtiyatlarının hidroloji, hidrokimy

ԥvi vԥ hidrobioloji 

                                                                                  

 556

göst

ԥricilԥrindԥ olan dԥyiúikliklԥrin tԥhlili, qiymԥtlԥndiril-

m

ԥsi vԥ proqnozlaúdırılmasından ibarԥtdir. 

Yerüstü su obyektl

ԥrinin (su axınları vԥ sututarlar) fon 

t

ԥrkibi vԥ çirklԥnmԥsinin monitorinqinin ԥsas mԥqsԥdi su 

ehtiyatlarının mühafiz

ԥsi, onlardan sԥmԥrԥli istifadԥ

olunması  v

ԥ yerüstü su obyektlԥrinin optimal idarԥ

edilm

ԥsi üçün suyun keyfiyyԥt göstԥricilԥrinԥ  nԥzarԥtin 

elmi 

ԥsaslarla hԥyata keçirilmԥsidir. 

Bu m

ԥqsԥdlԥ  aúa÷ıdakı  tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi 

t

ԥlԥb olunur: 1) ölkԥ çayları, göllԥri vԥ sututarlarının 

sularının fon t

ԥrkibi vԥ çirklԥnmԥsi üzrԥ müntԥzԥm 

(sistematik) mü

úahidԥlԥrin tԥúkil edilmԥsi; 2) su 

obyektl

ԥrindԥ kimyԥvi birlԥúmԥlԥrin vԥ çirklԥndirici 

madd

ԥlԥrin balansının hesablanması, o cümlԥdԥn 

kimy

ԥvi vԥ çirklԥndirici maddԥlԥrin transsԥrhԥd çaylarının 

su axını il

ԥ qonúu ölkԥlԥrdԥn respublikamızın  ԥrazisinԥ

g

ԥtirilmԥsinԥ  nԥzarԥtin tԥúkili; 3) ölkԥ çayları, göllԥri vԥ

sututarlarının çirkl

ԥnmԥ  sԥviyyԥsinin qiymԥtlԥndirilmԥsi 

v

ԥ proqnozlaúdırılması. 

Yerüstü su obyektl

ԥrinin çirklԥnmԥ  sԥviyyԥsinin 

qiym

ԥtlԥndirilmԥsi vԥ proqnozlaúdırılması  mԥqsԥdi ilԥ

daimi mü

úahidԥ  mԥntԥqԥlԥri su obyektlԥrinin aúa÷ıdakı 

hiss

ԥlԥrindԥ tԥúkil olunur:  

                                                                                  

 557

ƒ antropogen 

t

ԥsirԥ mԥruz qalmayan hissԥlԥrindԥ (fon 

t

ԥrkibi üzrԥ);  

ƒ

úԥhԥrlԥr vԥ iri yaúayıú  mԥntԥqԥlԥrinin kommunal-

m

ԥiúԥt tullantı sularının su obyektinԥ axıdılan 

hiss

ԥsindԥ;  

ƒ iri 

s

ԥnaye müԥssisԥlԥrinin tullantı sularının su 

obyektin

ԥ axıdılan hissԥsindԥ;  

ƒ suvarılan k

ԥnd tԥsԥrrüfatı sahԥlԥrindԥn kollektor — 

drenaj sularının su obyektin

ԥ axıdılan hissԥlԥrindԥ;  

ƒ su 

obyektl

ԥrinin balıqçılıq üçün ԥhԥmiyyԥtli olan 

hiss

ԥlԥrindԥ;  

ƒ transs

ԥrhԥd çaylarının respublika ԥrazisinԥ qonúu 

ölk

ԥlԥrdԥn daxil olan hissԥlԥrindԥ;  

ƒ su 

obyektl

ԥrinin kurort-sa÷lamlıq, istirahԥt vԥ idman 

üçün istifad

ԥ olunan hissԥlԥrindԥ;  

ƒ iri 

çayların m

ԥnsԥblԥrindԥ. 

   Yerüstü  su  obyektl

ԥrinin çirklԥnmԥsinin vԥziyyԥti 

haqqında lazımi v

ԥ real informasiyanın toplanması ilԥ

ba

÷lı monitorinq mԥntԥqԥlԥri dörd kateqoriyaya bölünür 

v

ԥ aúa÷ıdakı qaydada tԥúkil olunur:  

ƒ I 

kateqoriyalı  m

ԥntԥqԥlԥr: orta vԥ iri su obyektlԥrinin 

(sututar v

ԥ su axınlarının) iqtisadiyyat üçün böyük 

ԥhԥmiyyԥtli hissԥlԥrindԥ; 1 mln.-dan çox ԥhalisi olan iri 

                                                                                  

 558

s

ԥnaye  úԥhԥrlԥrinin yaxınlı÷ında; xüsusi qiymԥtli su 

orqanizml

ԥrinin kürülԥmԥ  vԥ  qıúlama yerlԥrindԥ; 

fövq

ԥladԥ çirklԥnmԥ hallarının tԥkrar olundu÷u 

hiss

ԥlԥrdԥ; tullantı sularının hԥddԥn çox axıdılması 

n

ԥticԥsindԥ yüksԥk çirklԥnmԥ  vԥziyyԥti olan yerlԥrdԥ

t

ԥúkil olunur. Xüsusi hallarda kiçik sututarı  vԥ su 

axınlarında I kateqoriyalı m

ԥntԥqԥlԥr tԥúkil edilԥ bilԥr. Bu 

kateqoriyalı  m

ԥntԥqԥlԥrdԥ: su mühitinin hidroloji vԥ

hidrokimy

ԥvi göstԥricilԥri üzrԥ müúahidԥlԥr hԥr gün; 2-3 

xarakterik çirkl

ԥndiricilԥr üzrԥ müúahidԥlԥr ayın hԥr 

dekadasında; bütün mümkün çirkl

ԥndiricilԥr üzrԥ

mü

úahidԥlԥr ayda bir dԥfԥ; suyun fon tԥrkibi vԥ

çirkl

ԥndiricilԥr üzrԥ tam hԥcmli müúahidԥlԥr hidroloji 

rejimin bütün fazalarında (ad

ԥtԥn ildԥ 7 dԥfԥ) aparılır. 

Hidrobioloji göst

ԥricilԥr — fitoplankton, zooplankton, 

zoobentos v

ԥ perifitonun göstԥricilԥri üzrԥ ayda bir dԥfԥ, 

bu göst

ԥricilԥrlԥ yanaúı, makrofitlԥr, fitobentosun 

fotosintez intensivliyi v

ԥ mikrobioloji göstԥricilԥr üzrԥ  hԥr 

rübd

ԥ bir dԥfԥ müúahidԥlԥr aparılır;

ƒ II 

kateqoriyalı m

ԥntԥqԥlԥr: su obyektlԥrinin ԥhalisinin 

sayı 0,5-1,0 mln. olan 

úԥhԥrlԥr yerlԥúԥn hissԥlԥrindԥ; 

çayların Az

ԥrbaycan Respublikasının dövlԥt sԥrhԥdi ilԥ

k

ԥsiúdiyi yerlԥrindԥ; su canlılarının kürülԥmԥ  vԥ  qıúlama 

                                                                                  

 559

yerl

ԥrindԥ; çayların balıq tԥsԥrrüfatı üçün ԥhԥmiyyԥtli 

olan su b

ԥndlԥrinin yaxınlı÷ında; kollektor-drenaj vԥ

s

ԥnaye tullantı sularının mütԥúԥkkil axıdıldı÷ı/atıldı÷ı 

yerl

ԥrdԥ, suyun orta çirklԥnmԥ  sԥviyyԥsinin oldu÷u 

rayonlarda v

ԥ çayların mԥnsԥblԥrindԥ  tԥúkil olunurlar. 

M

ԥntԥqԥlԥrdԥ: vizual müúahidԥlԥr — hԥr gün, su 

mühitinin hidroloji v

ԥ hidrokimyԥvi göstԥricilԥri üzrԥ

mü

úahidԥlԥr — ayın hԥr dekadasında, bütün mümkün 

çirkl

ԥndiricilԥr üzrԥ müúahidԥlԥr — ayda bir dԥfԥ, suyun 

fon t

ԥrkibi vԥ çirklԥndiricilԥr üzrԥ tam hԥcmli müúahidԥlԥr 

hidroloji rejimin bütün fazalarında (ad

ԥtԥn ildԥ 7 dԥfԥ) 

aparılır. Hidrobioloji göst

ԥricilԥr — fitoplankton, 

zooplankton, zoobentos v

ԥ perifitonun göstԥricilԥri üzrԥ

ayda bir d

ԥfԥ, bu göstԥricilԥrlԥ yanaúı, makrofitlԥr, 

fitobentosun fotosintez intensivliyi v

ԥ mikrobioloji 

göst

ԥricilԥr üzrԥ hԥr rübdԥ bir dԥfԥ müúahidԥlԥr aparılır;  

ƒ III 

kateqoriyalı m

ԥntԥqԥlԥr: su obyektlԥrinin ԥhalisinin 

sayı 0,5 mln.-dan az olan orta v

ԥ kiçik yaúayıú

m

ԥntԥqԥlԥrinin yerlԥúdiyi vԥ ԥhalinin kütlԥvi istirahԥt 

etdiyi zonalarında, su obyektin

ԥ müxtԥlif tullantı sularının 

müt

ԥúԥkkil axıdılması/atılması  nԥticԥsindԥ  zԥif çirklԥnmԥ

s

ԥviyyԥsi müúahidԥ edilԥn zonalarda, böyük vԥ orta 

çayların suqovu

úanlarında, böyük çayların vԥ sututarların 

                                                                                  

 560

çirkl

ԥnmiú qollarının mԥnsԥblԥrindԥ  tԥúkil olunur. Bu 

m

ԥntԥqԥlԥrdԥ suyun hidroloji vԥ hidrokimyԥvi göstԥricilԥri 

v

ԥ bütün mümkün çirklԥndiricilԥr üzrԥ müúahidԥlԥr ayda 

bir d

ԥfԥ, suyun fon tԥrkibi vԥ çirklԥndiricilԥr üzrԥ tam 

h

ԥcmli müúahidԥlԥr isԥ hidroloji rejimin bütün fazalarında 

(ad

ԥtԥn ildԥ 7 dԥfԥ) aparılır. Hidrobioloji göstԥricilԥr 

fitoplankton, zooplankton, zoobentos v

ԥ perifitonun 

göst

ԥricilԥri üzrԥ vegetasiya dövründԥ ayda bir dԥfԥ, bu 

göst

ԥricilԥrlԥ yanaúı, makrofitlԥr, fitobentosun fotosintez 

intensivliyi v

ԥ mikrobioloji göstԥricilԥr üzrԥ  hԥr rübdԥ bir 

d

ԥfԥ müúahidԥlԥr aparılır;  

ƒ IV kateqoriyalı  m

ԥntԥqԥlԥr stasionar hidroloji 

úԥbԥkԥdԥ su obyektlԥrinin tԥbii fon tԥrkibinin öyrԥnilmԥsi 

m

ԥqsԥdi ilԥ sututar vԥ su axınlarının çirklԥnmԥyԥ  mԥruz 

qalmayan hiss

ԥlԥrindԥ, hԥmçinin tԥbii milli parkların vԥ

qoruqların 

ԥrazilԥrindԥki su obyektlԥrindԥ tԥúkil olunurlar. 

Bu m

ԥntԥqԥlԥrdԥ müúahidԥlԥr çayların (göllԥrin) hidroloji 

rejiminin 

ԥsas fazalarında (adԥtԥn il ԥrzindԥ 7 dԥfԥ) 

kimy

ԥvi tԥrkibi üzrԥ tam hԥcmdԥ aparılır. 

Kateqoriyalarından asılı olmayaraq mü

úahidԥ

m

ԥntԥqԥlԥrinin hamısında hԥr gün su obyektinin ümumi 

v

ԥziyyԥti üzrԥ  vԥ kimyԥvi analiz üçün su nümunԥlԥri 

                                                                                  

 561

götürül

ԥn zaman suyun sԥrfi (sԥviyyԥsi), temperaturu vԥ

su axınının sür

ԥti üzrԥ müúahidԥlԥr aparılır.