Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Texniki T ԥhlükԥsizlik Haqqında Azԥrbaycan Respublikasının Qanunu
- Obyektl ԥrin texniki tԥhlükԥsizliyi
- Texniki n ԥzarԥt
- Hadis ԥ
- 2. Ekologiyanın inki úaf tarixi, qrupları, qanunları vԥ antropogen f ԥaliyyԥtin tԥzahür formaları
- 2.2. Ekologiyanın qrupları
- 2.3. Ekologiyanın qanunları
- 1.“Canlı maddԥlԥrin fiziki-kimyԥvi vԥhdԥti qanunu ” (V. ø.Vernadski)
- 2. “Mԥhsul vԥ mԥhsuldarlı÷ın artması qanunu”
- 3. “Tԥbii mԥhsuldarlı÷ın azalması qanunu”
- 7. “Tԥbii faktorlar tԥsirinin birliyi qanunu”
- 8. “Suksessiyalı lԥngimԥ qanunu”
|
T ԥhlükԥsizlik texnikası - avtomatik nԥzarԥt vԥ t ԥnzimlԥyici cihazlar, qoruyucu qur÷ular, müúahidԥ, x ԥbԥrvermԥ, rabitԥ vasitԥlԥri vԥ tԥhlükԥsizliyi tԥmin edԥn dig ԥr texniki tԥdbirlԥr kompleksi; Tԥhlükԥli vԥ zԥrԥrli istehsal amill ԥrinin iúçilԥrԥ tԥsirinin qarúısının alınmasına yön ԥldilԥn texniki vԥ tԥúkilati tԥdbirlԥr vԥ vasitԥlԥr sistemidir. Texniki T ԥhlükԥsizlik Haqqında Azԥrbaycan Respublikasının Qanunu t ԥhlükԥ potensiallı obyektlԥrin t ԥhlükԥsiz istismarının hüquqi, iqtisadi vԥ sosial ԥsaslarını müԥyyԥnlԥúdirir, hԥmin obyektlԥri istismar ed ԥn hüquqi vԥ fiziki úԥxslԥrin bu obyektlԥrdԥ baú verԥ 16
bil ԥcԥk qԥzaların qarúısını alma÷a vԥ baú vermiú q ԥzaların nԥticԥlԥrini aradan qaldırma÷a yönԥlԥn f ԥaliyyԥtini tԥnzimlԥyir. Bu qanunun müddԥaları tԥúkilati- hüquqi v ԥ mülkiyyԥt formalarından asılı olmayaraq, Az ԥrbaycan Respublikası ԥrazisindԥ tԥhlükԥ potensiallı obyektl ԥrin istismarı ilԥ mԥú÷ul olan bütün hüquqi vԥ fiziki úԥxslԥrԥ úamil edilir.
texniki t ԥhlükԥsizlik) vԥtԥndaúların vԥ cԥmiyyԥtin vacib h ԥyati maraqlarının tԥhlükԥ potensiallı obyektlԥrdԥ baú ver ԥ bilԥcԥk qԥzalardan müdafiԥsinin tԥmini; Texniki n ԥzarԥt – istehsal obyektlԥrindԥ iúlԥrin aparılması qaydasını mü ԥyyԥnlԥúdirԥn texniki-normativ s ԥnԥdlԥrin vԥ tԥhlükԥ potensiallı obyektlԥrdԥ fԥaliyyԥt üçün verilmi ú xüsusi razılı÷ın tԥlԥblԥrinԥ ԥmԥl olunmasına n ԥzarԥt; Q ԥza – tԥhlükԥ potensiallı obyektlԥrdԥ istifadԥ olunan tikilil
ԥrin vԥ ya texniki qur÷uların uçulması, nԥzarԥt edilԥ bilm
ԥyԥn partlayıú vԥ ya tԥhlükԥli maddԥlԥrin ԥtraf mühitԥ yayılması; Hadis ԥ – tԥhlükԥ potensiallı obyektlԥrdԥ tԥtbiq olunan texniki qur ÷uların dayanması, yaxud nasazlı÷ı, texnoloji rejim prosesind ԥn kԥnara çıxma, elԥcԥ dԥ istehsal
17
obyektind ԥ iúlԥrin aparılması qaydalarını müԥyyԥnlԥú- dir ԥn normativ texniki sԥnԥdlԥrin tԥlԥblԥrinin pozulması; Uy ÷unluq sertifikatı – avadanlı÷ın, maúın vԥ mexanizml ԥrin, dövlԥt standartına vԥ yaxud digԥr texniki normativ s ԥnԥdlԥrin tԥhlükԥsizlik tԥlԥblԥrinԥ uy÷un g ԥlmԥsini müԥyyԥn edԥn rԥsmi úԥhadԥtnamԥ. Ekoloji sistem – qar úılıqlı tԥsirdԥ olan ԥtraf mühitin t ԥrkib hissԥsini tԥúkil edԥn: bitki örtüyü, flora, heyvanlar al ԥmi, fauna, torpaq, su hövzԥlԥri vԥ çaylar, mineral s ԥrvԥtlԥr, hava vԥ enerji mԥnbԥlԥrinin vԥhdԥti, bir-biri ilԥ v ԥ ԥtraf mühitlԥ daima qarúılıqlı tԥsirdԥ olan müxtԥlif bitki, heyvanat al ԥmi vԥ mikrobların birliyidir. Bu qida ԥlaqԥsi v ԥ enerjinin alınma üsulları ԥsasında ümumi olan canlı orqanizml ԥr vԥ yaúayıú mühitinin ԥmԥlԥ gԥtirdiyi birlikdir. Bel ԥliklԥ, ekosistem dedikdԥ biotik vԥ abiotik komponentl ԥr birgԥ düúünülür, hԥm dԥ ekosistemin d ԥyiúmԥsinԥ tԥkcԥ insan fԥaliyyԥti yox, hԥmçinin orqanizml ԥrin daxilindԥ gedԥn proseslԥr dԥ böyük tԥsir göst ԥrir. Biogeosenoz isԥ möhkԥm, özü-özünü tԥnzim- l ԥyԥn, mԥkanca mԥhdud olan tԥbii bir sistemdir. Burada canlı orqanizml ԥr vԥ onları ԥhatԥ edԥn abiotik mühit funksional olaraq qar úılıqlı ԥlaqԥdԥ olur. Xüsusi ekologiya bitkil ԥrin vԥ heyvanların ekologiyasını öyrԥnir. Son dövr- 18
l ԥrdԥ bakteriyaların vԥ göbԥlԥklԥrin dԥ ekologiyası yaradılmı údır. Ekologiyanın ümumi vԥ xüsusi ekologiyaya ayrılması haqqında aliml ԥrin vahid nöqteyi nԥzԥri yoxdur. Bir sıra t ԥdqiqatçıların fikrincԥ ekologiyanın mԥrkԥzi obyekti – ekosistemdir, xüsusi ekologiyanın predmeti is ԥ ekosistemin bölm ԥsini ԥks etdirir (mԥsԥlԥn, torpaq vԥ su sah
ԥlԥri; Su sahԥlԥri dԥniz vԥ pres suyu ekosistemlԥrinԥ; pres suyu ekosisteml ԥri dԥ öz növbԥsindԥ çayların, göll
ԥrin, su anbarlarının vԥ s. ekosistemlԥrinԥ ayrılır). Suda ya
úayan orqanizmlԥr vԥ onlar tԥrԥfindԥn yaradılan sisteml
ԥrin ekologiyasını hidrobiologiya öyrԥnir. Ekologiya kursu qurulu úca 5 bölmԥdԥn ibarԥtdir: 1. Ümumibioloji v ԥ sistemli tԥsԥvvür edilmԥ; 2. Orqanizml ԥrin vԥ populyasiyanın ԥtraf mühitlԥ qarúılıqlı t ԥsiri - autekologiya; 3. Populyasiyanın dinamikasını mü ԥyyԥn edԥn qanunauy ÷unluqlar - demekologiya; 4. Biotik qrupların f ԥaliyyԥtlԥrinin ԥsas aspektlԥri haqqında m ԥlumatlar – sinekologiya (biosenozlar); 5. Ekologiyanın t ԥkamül problemlԥri, o cümlԥdԥn dԥ bios- ferin inki úaf problemlԥri vԥ bu inkiúafda insanların rolu; 19
- Autekologiya v ԥ ya fԥrdlԥrin ekologiyası ayrı-ayrı f ԥrdlԥrin mühitlԥ qarúılıqlı tԥsirini öyrԥnir (ԥsasԥn abiotik faktorlarla). - Sinekologiya biogeosenozları v ԥ cԥmiyyԥti öyrԥnir. - Demekologiya v ԥ ya populyasiyalı ekologiya ԥvvԥlki hԥr iki bölm
ԥni birlԥúdirir, sԥrbԥst fԥaliyyԥt göstԥrԥn orqanizmi ayrılıqda izol ԥ olunmuú úԥkildԥ deyil eyni növԥ aid olan h ԥmin orqanizmin populyasiyası tԥrkibindԥ baxır. Populyasiyanın h ԥyat fԥaliyyԥtinin qanunauy÷unluqlarını bilm
ԥdԥn tԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ olunmanın elmi
ԥsaslarını iúlԥmԥk olmaz. Populyasiya növün mövcudlu
÷unun ԥsas forması hesab olunur. Populya- siyanın h ԥyat vԥ fԥaliyyԥt qanunauy÷unluqlarını bilmԥdԥn t ԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ olunması üçün elmi ԥsaslandırılmıú tԥdbirlԥr planını iúlԥyib hazırlamaq mümkün olmaz. Xarici mühitin müxt ԥlif biotik vԥ abiotik faktorlarının t ԥsiri nԥticԥsindԥ canlı orqanizmin hԥr hansı bir növünün öz miqdarını t ԥnzimlԥmԥsi xüsusiyyԥti tԥbii hadis
ԥlԥrԥ populyasiyalı yanaúma nԥticԥsindԥ ԥldԥ olunur. 20
2. Ekologiyanın inki úaf tarixi, qrupları, qanunları vԥ antropogen f ԥaliyyԥtin tԥzahür formaları 2.1. Ekologiyanın inki úaf tarixi Ekologiyanın inki úaf tarixini öyrԥnԥn insanlar dԥrk edir ki, bu elm b ԥúԥriyyԥtin tԥbiԥtdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥsi üçün g
ԥlԥcԥkdԥ indikindԥn daha çox vacib olacaqdır. Canlı orqanizml ԥrin ԥtraf mühitlԥ münasibԥti vԥ onların qar
úılıqlı fԥaliyyԥtinin öyrԥnilmԥsi tarixi uzaq keçmiúԥ gedib çıxır. Ümumiyy ԥtlԥ ekologiya elminin inkiúaf tarixini üç m
ԥrhԥlԥyԥ bölmԥk olar. Birinci mԥrhԥlԥ ekologiyanın bir elm kimi yaranması v ԥ tԥúԥkkül tapması (XIX ԥsrin 60- cı ill
ԥrinԥ qԥdԥr) adlandırılır. Bu dövrԥ qԥdԥr canlı orqanizml ԥrin mԥskun mühiti ilԥ qarúılıqlı ԥlaqԥlԥri üzrԥ mövcud olan göst ԥricilԥr toplanmıú vԥ elmi cԥhԥtdԥn ümumil
ԥúdirilmiúdir. økinci mԥrhԥlԥ ekologiyanın sԥrbԥst elm kimi formala úması adlandırılır (XIX ԥsrin 60-cı ill
ԥrindԥn sonrakı dövr). Ekologiyanın sԥrbԥst bir elm kimi öz t ԥúԥkkülünü XX ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ tapmıúdır. Bu dövrd
ԥ ilk dԥfԥ olaraq ekologiya üzrԥ mԥlumatlar nԥúr edilmi
údir (amerikalı alim Ç.Adams 1913-cü il). Mԥúhur 21
rus alimi V. ø.Vernadski biosfer anlayıúını, onun mövcudlu ÷unun qanunauy÷unluqlarını elmi surԥtdԥ göst ԥrmiúdir. øngilis alimi A.Tensli (1935) elmԥ “ekosistem” terminini g ԥtirmiúdir. XX ԥsrin ikinci yarısında ԥtraf mühitin kԥskin çirklԥndirilmԥsi vԥ insanların tԥbiԥtԥ neqativ t ԥsirinin yüksԥlmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar ekologiya elminԥ xüsusi bir t ԥlԥbat yaranmıúdır. Üçüncü mԥrhԥlԥ ekologiyanın kompleks bir elm ԥ çevrilmԥsi dövrü adlandırılır. T ԥbiԥt dedikdԥ insanların tԥsirinԥ mԥruz qalmayan v ԥ ya cüzi miqdarda mԥruz qalan tԥbii bir kompleks ba úa düúülür. Ekoloji sistemlԥrdԥn kԥnarda t ԥbii sԥrvԥt yoxdur. Onlardan sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥk dövl ԥtin iqtisadi gücü olub, iqtisadi-sosial inkiúafın perspektivi v ԥ xalqın rifahının yaxúılaúması üçün çox vacibdir. ønsanlar ekologiyanı yaxúı dԥrk edԥ bilmԥk üçün onun t ԥdqiqat metodlarını öyrԥnmԥlidir. Bu elm eksperimentd ԥn, çöl tԥcrübԥsindԥn, ekoloji modellԥrdԥn, monitorinql ԥrdԥn geniú istifadԥ edir. Hԥr kԥs öz ixtisasına uy ÷un olaraq ekologiyanın müԥyyԥn bölmԥsini daha d ԥrindԥn öyrԥnir. Mԥsԥlԥn, bioloqlar üçün canlıların ekologiyası vacibdir. Co ÷rafiya ixtisası alanlar ekoloji geologiyanı, úԥhԥrlԥrin, sԥnaye mԥrkԥzlԥrinin vԥ baúqa land úaftların ekologiyasını, kimyaçılar ԥtraf mühitin, yԥni 22
havanın, suyun, torpa ÷ın kimyԥvi tԥrkibinԥ mԥnfi vԥ müsb ԥt tԥsir edԥn faktorları ԥtraflı öyrԥnirlԥr, riyaziyyatçılar ekoloji sisteml ԥrin modellԥrini hazırlamaq- da i
útirak edirlԥr vԥ s. Humanitar sahԥlԥrin dԥ ekologiyası var. Bel
ԥ ki, filosoflar tԥbiԥtlԥ cԥmiyyԥtin ԥlaqԥsinin fԥlsԥfi probleml
ԥrini öyrԥnirlԥr, hüquqúünaslar tԥbiԥtdԥn s ԥmԥrԥli istifadԥ edilmԥsi qanunlarını getdikcԥ t ԥkmillԥúdirir vԥ bu qanunların hԥyata keçirilmԥsinԥ n ԥzarԥt edirlԥr. Ekologiyanın bir sıra sah ԥlԥri öz praktiki istiqam ԥtliliyi ilԥ fԥrqlԥnirlԥr. Predmeti insanlar tԥrԥfindԥn yaradılan k ԥnd tԥsԥrrüfatı ekosistemlԥri olan kԥnd t ԥsԥrrüfatı ekologiyası belԥ sahԥlԥrdԥndir. Tԥbii úԥraitin insan c ԥmiyyԥtinԥ tԥsirini, urbanizasiya olunmuú biogeosenozların xüsusiyy ԥtlԥrini 20-ci ԥsrin ortalarında meydana g ԥlԥn insan ekologiyası öyrԥnir. Ԥtraf mühitin radioaktiv çirkl ԥnmԥlԥri tԥhlükԥsinin artması radioeko- logiyanın ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ sԥbԥb olmuúdur. Biosfer elmi xüsus ԥn biogeokimya ilԥ sıx ԥlaqԥdԥ tԥdqiq edilir. Keçmiú geoloji dövrl ԥrdԥ orqanizmlԥrin biotik vԥ abiotik mühitlԥrlԥ ԥlaqԥsi, qazıntı qalıqlarına ԥsasԥn qԥdim senozların rekonstruksiya probleml ԥri paleoekologiyanın predmeti hesab olunur. 23
2.2. Ekologiyanın qrupları Ekologiyanı mühit ԥ görԥ qruplaúdırsaq: suyun ekologiyası, torpa ÷ın ekologiyası, havanın ekologiyası. Sistematikaya gör ԥ qruplaúma isԥ: mikroorqanizmin ekologiyası, göb ԥlԥyin ekologiyası, bitkinin ekologiyası, heyvanın ekologiyası. Canlının ya úama yerinԥ görԥ: çayın, gölün, yeraltı suyun, d ԥnizin, sahilin, tundranın, arktikanın, me úԥnin, sԥhranın, da÷ın, adanın, kԥndin vԥ n ԥhayԥt úԥhԥrin ekologiyası. Qlobal ekologiya: hidrosfer, litosfer, atmosfer, biosfer, kosmos, sosioloji ekologiya. Bu qrupla
úmanı elmlԥrlԥ ԥlaqԥsinԥ görԥ, texnikaya, m ԥdԥniyyԥtԥ vԥ s. görԥ dԥ qruplaúdırmaq olar. Hazırkı dövrd ԥ geniú eksperimental vԥ nԥzԥri materiallar ԥsasında ekologiya elminԥ tԥbii mühit vԥ onun insanla - insan c
ԥmiyyԥti ilԥ qarúılıqlı tԥsiri haqqında tԥbiԥt vԥ sosial elml ԥrin mԥlumatlarını birlԥúdirԥn kompleks elm kimi baxılmalıdır. Müasir dövrd ԥ ekoloji problemlԥr son d ԥrԥcԥ artmıúdır. Bu problemlԥrin artmasının ilk ԥsas s ԥbԥbi müxtԥlif sahԥlԥrin olduqca inkiúaf etmԥsidir. Digԥr s ԥbԥb isԥ antropogen fԥaliyyԥtin vԥ t ԥsirin
mövcudlu ÷udur.
24
2.3. Ekologiyanın qanunları ԥsindԥ hԥr úey tԥbiԥt qanunlarına tabe olur. H ԥr hansı bir elm kimi ekologiya da öyrԥnilԥn proseslԥrin ba ú vermԥ qanunauy÷unluqlarını meydana çıxarır vԥ onları qısa m ԥntiqi vԥ tԥcrübi dԥlillԥrlԥ - qanunlarla dürüst ifad ԥ edir. Ekologiya elminin nԥzԥri “bünövrԥsi” qanunlar, qaydalar v ԥ prinsiplԥr ԥsasında yaradılmıúdır. Ekologiyanın ԥsas qanunları aúa÷ıdakılardan ibarԥtdir: • 1.“Canlı maddԥlԥrin fiziki-kimyԥvi vԥhdԥti
canlı madd ԥlԥrdԥ fiziki-kimyԥvi proseslԥr vԥhdԥtdԥdirlԥr. Canlı orqanizml ԥrin müxtԥlif keyfiyyԥtliliyinԥ baxmayaraq onlar fiziki-kimy ԥvi cԥhԥtdԥn bir o qԥdԥr oxúardırlar. Belԥ ki, bir sıra canlı orqanizml ԥrԥ zԥrԥrli tԥsir göstԥrԥn çirkl
ԥndiricilԥr digԥrlԥri üçün ԥhԥmiyyԥtsiz olur. Yer kür
ԥsinin bütün canlı maddԥlԥri vahid fiziki-kimyԥvi t ԥbiԥtԥ malikdir. Bundan belԥ aydın olur ki, canlı madd ԥnin bir hissԥsi üçün tԥhlükԥli olan ԥlbԥttԥ onun dig ԥr hissԥlԥri üçün dԥ müxtԥlif dԥrԥcԥdԥ tԥhlükԥ törԥdԥ bilir. F ԥrq yalnız növlԥrin bu vԥ ya digԥr agentlԥrin t ԥsirinԥ qarúı davamlılı÷ından ibarԥt olur. Bundan baúqa, növl ԥrin fiziki-kimyԥvi tԥsirinԥ bu vԥ ya digԥr dԥrԥcԥdԥ davamlı olan h ԥr hansı bir populyasiyanın mövcudlu÷u 25
zamanı populyasiyanın z ԥrԥrli agentlԥrԥ qarúı dözümlülüy ԥ görԥ seçmԥ sürԥti orqanizmlԥrin bölünmԥsi v ԥ nԥsillԥr növbԥsi ilԥ düz mütԥnasibdir. Pestisidlԥrdԥn uzun müdd ԥtli istifadԥ ekoloji cԥhԥtdԥn yolverilmԥz hesab olunur, bel ԥ ki, daha sürԥtlԥ artan ziyanvericilԥr pestisidl ԥrԥ daha tez uy÷unlaúır vԥ yaúayırlar, kimyԥvi çirkl ԥndiricilԥrin hԥcminin isԥ artması baú verir. • 2. “Mԥhsul vԥ mԥhsuldarlı÷ın artması qanunu”, — k ԥnd tԥsԥrrüfatı sahԥlԥrindԥ aqrotexniki vԥ dig ԥr mütԥrԥqqi vasitԥlԥrdԥn istifadԥ edԥrԥk tarla vԥ ԥkin sah ԥlԥrindԥ mԥhsuldarlı÷ı artırmaq mümkündür, lakin bu halda torpaq sah ԥlԥrinin xassԥsi olaraq mԥhsuldarlıq artmır, m ԥhsulun artırılması isԥ yüksԥk enerji tԥtbiqi ilԥ ԥldԥ olunur. Tԥbiԥtdԥn istifadԥnin enerji effektivliyinin azalması qanununa gör ԥ müԥyyԥn vaxt ԥrzindԥ tԥbii sistemd
ԥn mԥqsԥdli mԥhsulun vahid miqdarının istehsalı zamanı daha çox enerji s ԥrf olunur. Mԥsԥlԥn, XX ԥsr müdd
ԥtindԥ vahid kԥnd tԥsԥrrüfatı m ԥhsulunun istehsalına s ԥrf olunan enerji miqdarı 8-10 dԥfԥ, sԥnaye m ԥhsullarının istehsalına sԥrf olunan enerji miqdarı 10-12 d ԥfԥ artmıúdır. Bununla yanaúı daha ekoloji tԥmiz ԥzԥlԥ enerjisinin payı is ԥ azalmıúdır. Bu qanundan aúa÷ıdakı n ԥticԥlԥr çıxır: 26
a) H ԥr bir istehsal vahidinԥ düúԥn enerji miqdarı t ԥkamül müddԥtindԥ artmalıdır; b) ønsan hԥyatının rifah halının artımı hԥr bir insanın enerji büdc ԥsinin artması ilԥ müúayiԥt olunmalıdır. • 3. “Tԥbii mԥhsuldarlı÷ın azalması qanunu” – Torpaqdan davamlı sür ԥtdԥ istifadԥ olunması, tԥbii torpaq
ԥmԥlԥgԥlmԥ prosesinin pozulması vԥ hԥmçinin dԥ davamlı sür ԥtdԥ müԥyyԥn dövr ԥrzindԥ hԥr hansı bir yerd
ԥ müԥyyԥn bitki növünün yetiúdirilmԥsi zamanı bitkil
ԥr tԥrԥfindԥn ayrılan toksiki maddԥlԥrin, pestisid qalıqlarının v ԥ mineral gübrԥlԥrinin toplanması n ԥticԥsindԥ torpa÷ın tԥbii mԥhsuldarlı÷ının tԥdricԥn azalması ba ú verir. Kԥnd tԥsԥrrüfatı istismarı prosesindԥ m ԥhsulla birlikdԥ üzvi maddԥlԥrin torpaqdan çıxarılması, torpaq ԥmԥlԥgԥlԥ prosesinin pozulması vԥ torpa÷ın eroziyaya u ÷raması nԥticԥsindԥ torpa÷ın mԥhsuldarlı÷ı azalır. • 4. “Tɨlerantlıq qanunu” (V.ùelford): bu qanun 1910 –cu ild ԥ V.ùelford tԥrԥfindԥn irԥli sürülmüúdür. Orqanizmin (növ) inki úafında limitlԥúdirici amil – ekoloji minimum il ԥ ekoloji maksimum arasındakı diapazon d ԥyiúiklik hԥddi olur ki, bu da orqanizmin göstԥrilԥn faktora qar úı dözümlülüyünu (tolerantlı÷ını) tԥyin edir. Bu 27
qanuna müvafiq olaraq ekosistemd ԥ hԥr hansı bir maddԥ v ԥ ya enerji artıqlı÷ı onun çirklԥndiricisi, yԥni düúmԥni olur. • 5. “Mԥhdudlaúdırıcı faktorlar qanunu” (U.Libixin minimum qanunu) - Bu qanun 1840 – cı ild ԥ U.Libix t ԥrԥfindԥn irԥli sürülmüúdür: Orqanizmin möhkԥmliyi onun ekoloji t ԥlabat zԥncirinin ԥn zԥif hԥlqԥsindԥ tԥyin olunur. Ԥgԥr ekoloji faktorların miqdarı vԥ keyfiyyԥti orqanizm ԥ lazım olan minimuma yaxındırsa o yaúayır, ԥgԥr o minimumdan azdırsa orqanizm ölür vԥ ekosistem da ÷ılır. Odur ki, ekoloji úԥraitin proqnozlaúdırılması vԥ ya ekspertizası aparıldıqda orqanizml ԥrin hԥyatında ԥn zԥif h ԥlqԥni tԥyin etmԥk çox vacibdir. Orqanizm üçün optimal olan qiym ԥtdԥn daha çox fԥrqlԥnԥn faktor daha ԥhԥmiyyԥtlidir. Hazırkı mԥqamda fԥrdlԥrin yaúaması h ԥmԥn o faktordan asılıdır. Minimumda olan maddԥ boy atmanı idar ԥ edir. Bu qanuna ԥsasԥn bitkilԥrin inkiúafı onların torpaqda çoxluq t ԥúkil edԥn maddԥlԥr ilԥ yox, orada olan elementl ԥrin cüzi miqdarı ilԥ mԥhdudlaúdırılır. Minimum haqqında qanun özünün do ÷rulu÷unu xüsusilԥ insanlarda v ԥ heyvanlarda sübut edir. Mԥsԥlԥn, insanların sa ÷lamlı÷ı onların bԥdԥnindԥ cüzi miqdarda olan madd ԥlԥrdԥn – vitaminlԥrdԥn asılıdır. Mԥhdudiyyԥt 28
faktorunun qiym ԥti ondan ibarԥtdir ki, o, ԥn mürԥkkԥb ekoloji halların t ԥdqiq edilmԥsinԥ imkan verir. • 6. “Biosferin müstԥqilliyi haqqında qanun”: - Biosfer ba ú vermiú hԥr hansı bir hԥyԥcan vԥ ya çaxna
úmanın qarúısını müԥyyԥn mexanizm vasitԥsilԥ alan, mühitd ԥ baú verԥn istԥnilԥn hԥyԥcanlanmalar zamanı onun dayanıqlı ÷ını tԥmin edԥn, yaranmıú d ԥyiúikliyi öz ԥvvԥlki vԥziyyԥtinԥ qaytaran, özü-özünü t ԥnzim edԥn, canlı orqanizmlԥrin yaúadı÷ı yeganԥ bir sistemdir. Ԥtraf mühitin stabilliyini tԥbii cԥmiyyԥtdԥ oldu ÷u qԥdԥr tԥmin edԥ bilԥcԥk süni birliklԥrin yaradılmasına ԥmin olma÷a heç bir ԥsas yoxdur. Odur ki, t ԥbii biotopun hԥcminin azalması ԥtraf mühitin möhk ԥmliyini pozur ki, bu da tԥmizlԥyici sistemlԥrin vԥ tullantısız texnologiyaların yaradılmasına keçilm ԥsi ilԥ dԥ b ԥrpa edilԥ bilmԥz. Biosferin ԥsas xüsusiyyԥtlԥrindԥn biri d ԥ onda olan ayrı-ayrı maddԥlԥrin dövretmԥsini yaradan mexanizmin olmasıdır. Bu xass ԥ biosferdԥ ayrı-ayrı kimy ԥvi elementlԥrin vԥ onların birlԥúmԥlԥrinin tük ԥnmԥzliyini tԥmin edir. Yer sԥthinin böyük hissԥsini ԥhatԥ edԥn biosfer sahԥsinin qorunması hԥr bir kԥsin borcudur. 29
• 7. “Tԥbii faktorlar tԥsirinin birliyi qanunu” (Mitçerlix-Tineman-Bayle qanunu): M ԥhsulun hԥcmi hԥtta limitl
ԥúdirici faktor olsa belԥ ayrıca faktorlar tԥsirindԥn asılı olmayıb eyni zamanda bütün ekoloji faktorların birg ԥ t
birg ԥ tԥsirini hesablamaq olar. Müԥyyԥn úԥraitlԥrdԥ, ԥgԥr t ԥsir monotondursa vԥ baxılan hԥmin birlikdԥ digԥr faktorların d ԥyiúmԥmԥsi úԥrtindԥ hԥr bir faktor maksimal a úkar edilԥ bilirsԥ onda bu qanun qüvvԥdԥ ola bilir. • 8. “Suksessiyalı lԥngimԥ qanunu” – dayanıqlı v ԥziyyԥtdԥ olan yetkin (klimakslı) ekosistemlԥrdԥ gedԥn prosesl ԥr lԥngimԥyԥ meyl göstԥrirlԥr. Ot qarıúı÷ının ԥkilmԥsi vԥ yaxud da gübrԥlԥrdԥn istifadԥ etmԥklԥ suksessiyanı sür ԥtlԥndirmԥk olar. Hԥr bir ekosistem xarici mühitin d ԥyiúmԥsinԥ uy÷unlaúmaq üçün daima dinamiki v ԥziyyԥtdԥ olur. Tԥbii ekosistemlԥr insanların tԥsiri olmadan dinamik inki úaf edirlԥr. Bu dinamiki vԥziyyԥt ekosistemin ayrı-ayrı bölm ԥlԥrinԥ vԥ yaxud bütünlükdԥ sistemin özün ԥ aid edilԥ bilԥr. Bu zaman dinamika ekosistem ԥ tԥsir edԥrԥk onun dԥyiúmԥsinԥ vԥ ya yenisinin yaranmasına t ԥsir edԥn amillԥrԥ uy÷unlaúma ilԥ ԥlaqԥdar ola bilԥr. Ekosistemin inkiúafına tԥsir edԥn dinamika istiqam ԥtlԥnmiú dinamika vԥ ya ekosistemin
30
inki úaf dinamikası adlandırılır. Bu dinamika ekosistemin v ԥ ya biosenozun dԥyiúmԥsilԥ nԥticԥlԥnir ki, bu prosesԥ d ԥ “suksessiya” deyilir. Eyni bir ԥrazidԥ tԥbii amillԥrin vԥ ya insanların t ԥsiri ilԥ bԥzi biosenozların baúqaları ilԥ t ԥdricԥn, dönmԥyԥn, istiqamԥtli ԥvԥz olunması prosesinԥ ekoloji suksessiya deyilir. • 9. “Optimallıq qanunu”: – hԥr hansı bir ekoloji faktor canlı orqanizml ԥrԥ müsbԥt tԥsir göstԥrԥn müԥyyԥn h ԥddԥ malikdir. Baúqa sistemlԥr kimi ekoloji sistem dԥ mü ԥyyԥn zaman vԥ mԥkan hԥddindԥ effektiv fԥaliyyԥt göst ԥrir. Baúqa sözlԥ desԥk heç bir sistem sonsuzlu÷a q ԥdԥr nԥ kiçilԥ, nԥ dԥ böyüyԥ bilԥr. Ölçü fԥaliyyԥtԥ uy÷un olmalıdır. Bel ԥ bir aforizm mövcuddur: - “Hԥr hansı bir giqantizm m ԥhvin ԥvvԥlidir”. Tԥbiԥtdԥn istifadԥ zamanı optimallıq qanunu m ԥhsuldarlıq nöqteyi nԥzԥrincԥ ԥkin yeri, bitki v ԥ heyvanların yetiúdirildiyi sahԥlԥrinin optimal ölçül ԥrinin tapılmasına kömԥk edir. Bu qanuna etinasızlıq – çox böyük monokultur sah ԥlԥrinin yaradılması, landúaftı kütl ԥvi tikintilԥrlԥ düzlԥúdirmԥ vԥ s. – böyük sahԥlԥrdԥ qeyri t ԥbii yekrԥngliyԥ, ekosistemin fԥaliyyԥtinin pozulmasına v ԥ ekoloji krizisin yaranmasına sԥbԥb olur. • 10. “Enerji axınlarının biristiqam Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|