Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk

4.2. Ekoloji sisteml

ԥrin mԥhsuldarlı÷ı

Ekosistemin m

ԥhsuldarlı÷ı iqlim tipindԥn, co÷rafi 

úԥraitdԥn asılıdır. Tԥbiԥt bizim ölkԥmizi hԥrtԥrԥfli zԥngin 

yaratmı

údır. Da÷lar, düzԥnlԥr, sԥhralar, göllԥr, çaylar, 

                                                                                  

 77

d

ԥniz, mülayim iqlim qurúaqları... mԥhsuldar biokütlԥ

yaranması üçün çox 

ԥlveriúlidir. Bunlara qeyri-elmi 

müdaxil

ԥ etmԥmԥli, israfçılı÷a yol verilmԥmԥlidir. 

Ehtiyatların balansının pozulmasının do

÷urdu÷u sualların 

cavabları bir çox c

ԥhԥtdԥn biz insanlardan asılıdır. Yԥni 

biz 

ԥtraf mühiti qorumaqla, tԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli 

istifad

ԥ etmԥklԥ özümüzü qoruyuruq, gԥlԥcԥyimizi 

qoruyuruq. H

ԥr bir ekoloji sistemin yerlԥúdiyi  ԥrazinin 

iqlim xüsusiyy

ԥtlԥrindԥn, onda olan üzvi vԥ qeyri-üzvi 

madd

ԥlԥrin dövr etmԥ sürԥtindԥn, bioloji proseslԥrdԥ

i

útirak edԥn flora vԥ faunanın sayı  vԥ sairԥdԥn asılı 

olaraq bioloji m

ԥhsuldarlıq da müxtԥlif olur. Hԥm dԥ

ekoloji sistem

ԥ aid olan enerji mԥnbԥyi vԥ bu enerjidԥn 

istifad

ԥ edԥn canlı alԥmin yaranma vԥ parçalanma 

prosesl

ԥrindԥ  iútirakı sistemin mԥhsuldarlı÷ına tԥsir 

göst

ԥrir. Bütün avtotrof canlıların yaratdı÷ı  mԥhsul – 

birinci, yaxud ilkin m

ԥhsul adlanır. Konsumentlԥrin isԥ

birinci m

ԥhsula  ԥsasԥn  ԥmԥlԥ  gԥtirdiklԥri mԥhsul ikinci 

m

ԥhsul adlanır.  ølkin üzvi maddԥlԥrin özlԥri dԥ iki yerԥ

bölünür: y

ԥni ümumi mԥhsul vԥ  tԥmiz mԥhsul.  ølkin 

m

ԥhsulu yaradan canlılar, özlԥrinin ehtiyacını ödԥmԥk 

üçün yaratdıqları  m

ԥhsulun bir qismini sԥrf edirlԥr. Ona 

gör

ԥ  dԥ  tԥmiz mԥhsul ümumi mԥhsuldan az olur. Yer 

                                                                                  

 78

biosferinin illik ümumi m

ԥhsulu 164 milyard tona 

b

ԥrabԥrdir (quru üzvi maddԥ). Lakin ilkin üzvi maddԥlԥrin 

illik miqdarı  d

ԥyiúkԥndir. Dԥniz vԥ okeanda da ilkin 

m

ԥhsulun yaranması üçün úԥrait müxtԥlifdir. Quruda 

ekvatora yaxın, n

ԥmiúli vԥ mülayim iqlimli ԥrazilԥr daha 

m

ԥhsuldardır. Dԥniz vԥ okeanlarda ԥn mԥhsuldar sahԥlԥr 

çay vadil

ԥri, sahil suları  vԥ adaların  ԥhatԥlԥridir. Ekoloji 

sistemin m

ԥhsuldarlı÷ını hesablayan zaman biokütlԥ  vԥ

m

ԥhsuldarlıq kimi mԥlum kԥmiyyԥtlԥrdԥn istifadԥ edirlԥr. 

Hidrosferd

ԥ biokütlԥ  hԥmiúԥ  mԥhsuldarlıqdan az olur. 

M

ԥsԥlԥn, okeanlarda cԥmlԥúԥn yosunların  mԥhsuldarlıq 

ölçü vahidi biokütl

ԥnin ölçüsündԥn 300 dԥfԥ yüksԥkdir. 

økinci mԥhsul dedikdԥ ilk növbԥdԥ konsument  vԥ

heterotroflar t

ԥrԥfindԥn yaradılan mԥhsul nԥzԥrdԥ tutulur. 

økinci mԥhsul  ԥsasında heterotrof orqanizmlԥr biokütlԥ

yaradır. 

ølkin mԥhsulun ikinci mԥhsula çevrilmԥsi 

k

ԥmiyyԥt etibarı ilԥ ekoloji sistemlԥrin xüsusiyyԥtindԥn 

asılı olaraq d

ԥyiúir. Quru ԥrazilԥrdԥ birinci vԥ ikinci 

m

ԥhsulun bir-birinԥ nisbiliyi bir çox amillԥrdԥn asılıdır. 

Buraya iqlim 

úԥraiti, torpa÷ın münbitliyi, su, biogen 

elementl

ԥrlԥ tԥmin olunma, vԥ s. daxildir.  

M

ԥlum olmuúdur ki, Yer kürԥsinin quru sahԥsindԥ

yaranan ilkin m

ԥhsulun cԥmi 10 % - i birinci dԥrԥcԥli 

                                                                                  

 79

konsumentl

ԥr tԥrԥfindԥn istifadԥ olunur. Qalan 90 % - i 

is

ԥ çürüdücü mikroblar tԥrԥfindԥn parçalanır. Ekoloji 

sisteml

ԥrdԥ biomların xüsusiyyԥtindԥn asılı olaraq bitki 

biokütl

ԥsi ikinci mԥhsula aid olan heyvanların 

biokütl

ԥsindԥn dԥfԥlԥrlԥ çoxdur. Yer kürԥsinin quru 

sah

ԥsindԥ yaranan heyvanat alԥminin biokütlԥsi, hԥmin 

sah

ԥdԥ

ԥmԥlԥ  gԥlԥn bitki biokütlԥsinin 1-3%-nԥ

b

ԥrabԥrdir. Heyvanat alԥminin illik biokütlԥsinin 95-99,5% 

-ni onur

÷asız heyvanlar tԥúkil edir.  

Ekosistemin m

ԥhsuldarlı÷ı oradakı populyasiyaların 

m

ԥhsulunun cԥmidir. Ekosistemin mԥhsuldarlı÷ı 2 ԥsas 

yer

ԥ ayrılır: ilk vԥ ikinci mԥhsuldarlıq. 

ølk mԥhsuldarıq – produsentlԥrin Günԥú enerjisini 

m

ԥnimsԥyib fotosintez nԥticԥsindԥ üzvi maddԥ sintez 

etm

ԥsi, yԥni biokütlԥ yaratması sürԥtinԥ deyilir. 

Ekosistemd

ԥ biokütlԥnin müԥyyԥn vaxt ԥrzindԥ olan 

artımını m

ԥhsuldarlıq hesab etmԥk düzgün deyildir. Çünki 

ԥmԥlԥ  gԥlԥn mԥhsulun bir hissԥsini istehsalçılar özlԥri 

yeyir. Ona gör

ԥ  dԥ ԥsil mԥhsuldarlıq biokütlԥdԥ qeydԥ

alınan artımdan xeyli çox olur. 

ølk mԥhsuldarlıq özü dԥ 2 

hiss

ԥdԥn ibarԥtdir: ümumi ilk mԥhsul vԥ tԥmiz ilk mԥhsul. 

1) Ümumi ilk m

ԥhsul  fotosintezin ümumi tezliyini  

göst

ԥrir. Mԥhsuldarlıq yoxlanan vaxtda bitkinin  öz 

                                                                                  

 80

t

ԥnԥffüsünԥ  sԥrf etdiyi maddԥlԥr dԥ onun ümumi ilk 

m

ԥhsuldarlı÷ına daxildir. Buna bԥzԥn brutto – fotosintez 

v

ԥ ya ümumi fotosintez deyilir.  

2) T

ԥmiz ilk mԥhsuldarlıq – bitki toxumlarında üzvi 

madd

ԥlԥrin toplanması sürԥtini göstԥrir. Yԥni 

m

ԥhsuldarlıq yoxlanan vaxt ԥrzindԥ ümumi ilk mԥhsuldan 

bitkinin öz t

ԥnԥffüsünԥ  sԥrf olunan mԥhsulun miqdarı 

çıxılır, sonra qalan hiss

ԥsi ilk mԥhsul adlanır. Buna 

nettofotosintez d

ԥ deyilir. Ümumi ilk mԥhsuldarlı÷ın vahidi 

q/m

2

⋅gün vԥ ya kq/m

2

⋅il, ton/hektar⋅il. 

økinci mԥhsuldarlıq – üzvi maddԥlԥrin 

konsumentl

ԥrdԥ toplanması sürԥtinԥ ikinci mԥhsuldarlıq 

deyilir. M

ԥhsuldarlı÷ın biokütlԥyԥ nisbԥti mühüm ekoloji 

göst

ԥricidir. Tԥsԥrrüfat sahԥlԥrindԥ bu göstԥrici yüksԥk 

olur. Buna s

ԥbԥb ekosistemin cavanlı÷ı, böyümԥkdԥ

olması  v

ԥ  kԥnardan enerji almasıdır. Tԥsԥrrüfat 

sah

ԥlԥrindԥ torpa÷ın vaxtaúırı  iúlԥnmԥsi, ona gübrԥ

verilm

ԥsi, xԥstԥliklԥrԥ, ziyanvericilԥrԥ  vԥ alaq otlarına 

qar

úı mübarizԥ aparılması hesabına biokütlԥ çoxalır. Belԥ

ekosisteml

ԥr ona edilԥn qulluqdan asılı olaraq heç vaxt 

stabillik mexanizmi qazana bilmir.  

                                                        C

ԥdvԥl 4.1 

Dünyada 

ԥsas ekosistemlԥrin mԥhsuldarlı÷ı 

                                                                                  

 81

Göst

ԥricilԥr Meúԥ-

d

ԥ

Çöld

ԥ Ԥkindԥ Sԥhrada

Antarkti- 

dada 

Okean-   

da 

Sah

ԥsi 

(mln

⋅m

2 

) 

40,7 25,7  14,0 

54,9 

12,7 

511,0 

Fotosintez 

effekti (%) 

0,33 0,1  0,25 

0,1 

0,0 

0,05 

M

ԥhsuldarlıq 

ton/ha

⋅ilԥ

5,0 1,5  4,0 

0,2 

0,0 

0,80 

Üzvi mad-

d

ԥlԥr sintezi 

(milyard ton) 

20,4 3,8  5,6 

1,1 

0,0 

60,9 

   

4.3. Kurort – rekreasiya ehtiyatları 

X

ԥzԥr dԥnizi sahil zonasının tԥbii mühiti insan 

istirah

ԥti vԥ müalicԥsi baxımından çox yararlıdır. Bolluca 

gün

ԥú radiasiyası, uzun vԥ geniú çimԥrliklԥrdԥki narın 

qumlar v

ԥ s. burada kurort-rekreasiya imkanlarının 

Qafqazın m

ԥúhur Qara dԥniz sahillԥrindԥn üstünlüyünԥ

sübutdur. Ona gör

ԥ dԥ hԥlԥ 1983-cü ildԥ Azԥrbaycan vԥ

Da

÷ıstanın dԥniz sahili rayonlarında kurortların inkiúaf 

etdirilm

ԥsi üçün SSRø Nazirlԥr Kabineti "Xԥzԥr dԥnizi 

sahill

ԥrindԥ ümumittifaq ԥhԥmiyyԥtli kurort bazasının 

yaradılması" haqqında q

ԥrar verdi. Azԥrbaycan sahil 

zonasının 680 km-i kurort-sanatoriya kompleksinin 

yaradılması üçün yararlı sayılmı

údır. Xԥzԥrin Azԥrbaycan 

sahil zonasının böyük turizm imkanları vardır. Birinci turist 

bazası Bakıda h

ԥlԥ 1958, Yalamadakı "Xԥzԥr" turist 

bazası is

ԥ 1963-cü ildԥ yaradılmıúdır. Hazırda Xԥzԥr 

                                                                                  

 82

d

ԥnizi sahillԥri Azԥrbaycan Respublikası  vԥtԥndaúlarının 

ԥsas istirahԥt zonalarıdır. Bu sahillԥrdԥ, xüsusԥn Abúeron 

yarımadasında, ba

÷  vԥ ba÷çılıq tԥsԥrrüfatları geniú

yayılmı

údır. Eyni zamanda, tԥԥssüflԥ qeyd etmԥk 

lazımdır ki, X

ԥzԥrin qızıl qumlu çimԥrliklԥri, sahil 

zonasındakı mineral sular, müalic

ԥvi palçıqlar vԥ s. 

resurslar sistemsiz v

ԥ faydasız úԥkildԥ istfadԥ olunur. 

4.4. Karbohidrogen ehtiyatları 

X

ԥzԥrin Abúeron  úelfindԥ ilk neft quyusu 1820-ci ildԥ

qazılmı

údır. Ancaq 38 il sonra ABù-da, Pensilvaniya 

útatında neft qazma iúlԥri baúlanmıúdır. Artıq XIX ԥsrin 

ortalarından X

ԥzԥr öz varlı÷ının neft erasına daxil 

olmu

údur. 1913-cü ildԥ Azԥrbaycanda Çar Rusiyası 

imperiyası neftinin 83%-i istehsal olunur, XX 

ԥsrin 

ԥvvԥlԥrindԥ neft emalına görԥ Azԥrbaycan dünyada 

birinci yeri tutur. SSR

ø dövründԥ Azԥrbaycanda  ԥn çox 

neft 1941-ci ild

ԥ hasil olunmuúdur - 23 mln ton. Xԥzԥrdԥ

ild

ԥ 10 mln. ton neft istehsal olunurdu. Dünyanın nüfuzlu 

proqnoz institutlarının m

ԥlumatına görԥ 

X

ԥzԥr 

regionundakı neft v

ԥ qaz kondensatının ehtimal olunan 

ehtiyatları 18-20 mlrd. tona yaxındır. Sübut olunmu

ú neft 

ehtiyaları is

ԥ 10 mlrd. tondur vԥ bunun 3 mlrd. tonu 

X

ԥzԥrin Azԥrbaycan sektoruna düúür. Region digԥr 

                                                                                  

 83

mineral ehtiyatlardan tikinti da

úları ilԥ, o cümlԥdԥn bԥzԥk 

da

úlarının qiymԥtli növlԥri vԥ müxtԥlif duzlarla zԥngindir. 

4.5. Az

ԥrbaycanın torpaq ehtiyatları

Torpaq xarici mühitin mühüm amill

ԥrindԥn biri olub, 

t

ԥbiԥtin böyük ԥhԥmiyyԥtԥ malik, baúlıca nemԥtidir. O, 

yer kür

ԥsinin hԥm daxilindԥ, hԥm dԥ  sԥthindԥ gedԥn vԥ

uzun sür

ԥn proseslԥrin nԥticԥsindԥ yaranmıú, bioloji, 

atmosfer v

ԥ baúqa amillԥrin tԥsiri altında daima dԥyiúmiú

v

ԥ  dԥyiúmԥkdԥdir. Bԥúԥriyyԥtin gԥlԥcԥk taleyi üçün 

mühüm probleml

ԥrdԥn biri dԥ insanların  ԥrzaq vԥ qida 

m

ԥhsulları ilԥ  tԥmin olunma problemidir. Bu mԥsԥlԥ

insanın 

ԥmԥlԥ  gԥldiyi gündԥn mövcud olmuúdur. Lakin 

sonralar insanın h

ԥyat tԥrzinin inkiúafı sayԥsindԥ ԥrzaq 

v

ԥ qida ilԥ tԥmin olunma prosesi bir istehsal formasından 

dig

ԥrinԥ keçԥrԥk zaman baxımından dԥyiúmiúdir. 

M

ԥsԥlԥn, ԥvvԥlcԥ hazır qida mԥhsulları toplamaqdan (ot, 

meyv

ԥ, xırda heyvanlar, hԥúԥratlar vԥ s.) insanlar 

ovçulu

÷a, ovçuluqdan heyvandarlı÷a, sonra ԥkinçiliyԥ

keçmi

údir. Dünyanın bir sıra ölkԥlԥrindԥ ԥrzaq problemi 

günd

ԥn – günԥ  kԥskinlԥúir, milyonlarla insan aclıq çԥkir. 

Buna s

ԥbԥb, ilk növbԥdԥ torpaqdan istifadԥ cԥmiyyԥtdԥki 

ictimai – iqtisadi 

úԥraitdԥn do÷an nöqsanlar, insanın 

                                                                                  

 84

istehsal f

ԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ torpa÷ın mԥhsuldarlı÷ının 

k

ԥskin aúa÷ı düúmԥsi vԥ digԥr antropogen mԥnúԥli 

pozuntulardır. Münbit torpaq örtüyün

ԥ malik olan 

ölk

ԥmizdԥ son onilliklԥrdԥ suvarma úԥbԥkԥlԥri xeyli 

geni

úlԥndirilmiú, Mil, Mu÷an,  ùirvan vԥ Qaraba÷

düzl

ԥrindԥ uzun illԥrdԥn bԥri istifadԥsiz qalmıú ԥrazilԥrԥ

h

ԥyat gԥtirilmiú  vԥ xeyli torpaq sahԥlԥri kԥnd tԥsԥrrüfatı 

istehsalı dövriyy

ԥsinԥ daxil edilmiúdir. Respublikamızda 

suvarma 

ԥkinçiliyi yayılmıú torpaqlar fiziki quruluúu vԥ

kimy

ԥvi tԥrkibinԥ görԥ  fԥrqlԥnirlԥr. Hԥmin müxtԥliflik 

torpaqların mexaniki t

ԥrkibi,  úorlaúması, bataqlaúması, 

qida elementl

ԥrinin miqdarı, eroziyaya u÷rama dԥrԥcԥsi, 

qalınlı

÷ı, skeletliyi, qaysaq ba÷laması  vԥ s. ԥlamԥtlԥrdԥ

özünü göst

ԥrir. Bütün bunlar mütԥrrԥqqi suvarma üsul vԥ

texnikasının t

ԥtbiq edilmԥsini, elmi cԥhԥtdԥn 

ԥsaslandırılmıú suvarma rejimini vԥ aqrotexniki tԥdbirlԥri 

h

ԥyata keçirmԥklԥ yüksԥk mԥdԥni  ԥkinçilik sistemini 

yaratma

÷ı tԥlԥb edir. Kԥnd tԥsԥrrüfat bitkilԥrinin suvarma 

rejimi v

ԥ texnologiyasının rayonlaúdırılması, torpa÷ın 

münbitliyinin v

ԥ  mԥhsuldarlı÷ının artırılması qarúıda 

duran mühüm v

ԥzifԥlԥrdԥn biridir. Kür – Araz düzԥnli-

yind

ԥ, Xԥzԥr sahili Quba – Xaçmaz zonasında, Naxçıvan 

MR – da v

ԥ digԥr  ԥrazilԥrdԥ kollektor - drenaj úԥbԥkԥ-

                                                                                  

 85

l

ԥrinin layihԥlԥndirilmԥsi vԥ duzlu torpaqların yuyulmasına 

dair m

ԥsԥlԥlԥr, meliorasiya olunmuú torpaqların kԥnd 

t

ԥsԥrrüfatı bitkilԥri altında mԥnimsԥnilmԥsi diqqԥt 

m

ԥrkԥzindԥ olmalıdır. Torpaq örtüyünü eroziyadan 

mühafiz

ԥ etmԥk vԥ bununla da torpa÷ı yuyulub 

da

÷ılmaqdan qorumaq üçün hԥr bir zonaya uy÷un olan 

mübariz

ԥ  tԥdbirlԥri nԥzԥrdԥ tutulmalıdır. Eroziyaya qarúı 

ԥsas mübarizԥ  tԥdbirlԥri olan aqrotexniki vԥ hidrotexniki 

t

ԥdbirlԥr sistemi da÷ – çԥmԥn, da÷ – meúԥ,  ԥkinçilik 

zonalarında kompleks 

úԥkildԥ  hԥyata keçirilmԥlidir. Yay 

v

ԥ  qıú otlaqlarında eroziyanın qarúısını almaq üçün bitki 

örtüyünü h

ԥrtԥrԥfli qorumaq vԥ eroziyaya u÷ramıú

sah

ԥlԥrdԥ lazımı tԥdbirlԥr aparmaq lazımdır. Ot örtüyünü 

pozulub da

÷ılmadan mühafizԥ etmԥk mԥqsԥdi ilԥ otarma 

normasına 

ԥmԥl edilmԥlidir. 

“Meliorasiya torpaq

úünaslı÷ı” elmi, mԥqsԥdi vԥ

v

ԥzifԥlԥri. “Meliorasiya torpaqúünaslı÷ı” torpa÷ın 

qurulu

úu, mԥnúԥyi, tԥrkibi, xassԥlԥri, inkiúafı, co÷rafi 

yayılma qanunauy

÷unlu÷u, münbitliyi vԥ sԥmԥrԥli istifadԥ

üsulları haqqında elm olan torpaq

úünaslı÷ın bir 

bölm

ԥsidir. Burada torpa÷a bir meliorativ obyekt kimi 

baxılaraq, n

ԥinki onun xüsusiyyԥtlԥrinin vԥ rejiminin 

yax

úılaúdırılması, hԥm dԥ torpaqԥmԥlԥgԥtirԥn alt qatın vԥ

                                                                                  

 86

yeraltı suların t

ԥrkib ve rejiminin mԥqsԥdԥuy÷un  úԥkildԥ

t

ԥnzimlԥnmԥsi nԥzԥrdԥ tutulur. “Meliorasiya torpaqúünas-

lı

÷ın”da landúaftın  ԥsas meliorativ obyekti olaraq, süxur 

v

ԥ qrunt suları  qԥbul edilir. Torpaq profilindԥ morfoloji 

c

ԥhԥtdԥn  ԥmԥlԥ  gԥlԥn dԥyiúikliklԥr, atmosfer çöküntülԥri 

v

ԥ suvarma suyu ilԥ yuyulub gԥtirilԥn müxtԥlif aúınma 

m

ԥhsullarının  ԥrazidԥ çöküb, dԥrin qatlara basdırılması 

il

ԥ ԥlaqԥdardır. Bԥzi hallarda tԥbii bitki örtüyünün mԥhv 

edilm

ԥsi, becԥrmԥ  vԥ aqrotexniki tԥdbirlԥrin düzgün 

aparılması eroziya prosesini o d

ԥrԥcԥdԥ sürԥtlԥndirir ki, 

da

÷ԥtԥyi düzԥnlik sahԥlԥrdԥ iki profilli torpaq törԥmԥlԥri 

ԥmԥlԥ  gԥtirir. “Meliorasiya torpaqúünaslı÷ı” elminin 

qar

úıya qoydu÷u mԥqsԥd tԥkcԥ torpaq qatının 

yax

úılaúdırılması ilԥ

ԥlaqԥdar onun xassԥ 

v

ԥ

xüsusiyy

ԥtlԥrini tԥsvir vԥ müԥyyԥn etmԥklԥ

m

ԥhdudlaúmır, eyni zamanda ԥrazinin meliorasiyasının 

növü v

ԥ üsulunun seçilmԥsi torpaq qatının xassԥlԥri 

(kimy

ԥvi, fiziki, mineraloju vԥ s.), buradakı  dԥyiúikliklԥrin 

ba

ú vermԥ rejimi vԥ onun formalaúma  úԥraitilԥ ba÷lı 

úԥkildԥ müԥyyԥn edilir. “Meliorasiya torpaqúünaslı÷ı” elmi 

n

ԥinki meliorasiya olunan ԥrazilԥrdԥ torpa÷ın tԥbii 

xass

ԥlԥrindԥ baú verԥn dԥyiúikliklԥri müԥyyԥn etmԥli, 

eyni zamanda aparılan t

ԥdbirlԥr nԥticԥsindԥ onda yarana 

                                                                                  

 87

bil

ԥcԥk zԥrԥrli halları proqnozlaúdıraraq, vaxtında 

qar

úısını alma÷a kömԥk etmԥlidir. Azԥrbaycanda 

torpaq

úünaslıq vԥ meliorasiya elminin inkiúaf tarixi 

haqqında. Az

ԥrbaycanda torpaqúünaslıq elminԥ aid 

ԥdԥbiyyatlarda göstԥrilir ki, ölkԥnin torpaqları haqqında 

qism

ԥn 1869-1870-ci illԥrdԥ ø.K.Kovalevskinin, 1890-cı 

ild

ԥ P.S.Kossoviçin, 1898-ci ildԥ V.V.Dokuçayevin, 1911-

1914-cü ill

ԥrdԥ S.A.Zaxarovun, V.A.Romanovun vԥ

Y.A.Kamenskinin mü

ԥyyԥn fikirlԥri olmuúdur. Lakin bu 

t

ԥdqiqatçılarla müqayisԥdԥ Azԥrbaycanda torpaqúünas-

lıq, aqrokimya v

ԥ torpaqların meliorasiyası sahԥsindԥ

H

ԥsԥn bԥy Mԥlikov Zԥrdabinin elmi fikirlԥri daha erkԥn 

olmu

údur.  

Ç

ԥmԥn boz torpaqlar udulmuú ԥsaslarla doymuúdur, 

onların c

ԥmi üst qatda 25 mq.ekv olub, aúa÷ı qatlara 

do

÷ru bir qԥdԥr azalır, 100-140 sm dԥrinlikdԥ isԥ 18,2 

mq.ekv-

ԥ çatır.  Ԥkin qatında udulmuú ԥsasların 84%-ni 

kalsium, 13%-ni maqnezium v

ԥ 3%-ni natrium tԥúkil edir. 

D

ԥrin qatlara getdikcԥ kalsiumun miqdarı azalır (78%), 

maqneziumun v

ԥ natriumun miqdarı artır. Çԥmԥn – boz, 

torpaqlarının 

úum qatında xüsusi çԥkisi 2,58-,2,63 q/m

3

, 

h

ԥcmi çԥkisi 1,16-1,50 q/m

3

, m

ԥsamԥliliyi isԥ 43,0-45,0% 

arasında d

ԥyiúir. Yuxarıda tԥsvir olunan torpaqların ԥksԥr 

                                                                                  

 88

hiss

ԥsi, suvarma ԥkinçiliyi  úԥraitindԥ  dԥnli, texniki vԥ

dig

ԥr bitkilԥr altında istifadԥ olunur. Azԥrbaycan 

Respublikasının 

ԥrazisinin (8,7 mil. ha) 77,6%-i (6,7 

mil.ha) k

ԥnd tԥsԥrrüfatı ilԥ ԥlaqԥdar olan müԥssisԥlԥrin 

istifad

ԥsindԥdir. Ümumi ԥrazinin 32,3%-i bilavasitԥ  kԥnd 

t

ԥsԥrrüfatının istifadԥsindԥdir. Çoxillik a÷ac vԥ kol bitkilԥri 

(me

úԥlԥrsiz) ölkԥnin  ԥrazisinin 6,1%-ni, dincԥ qoyulmuú

sah

ԥlԥr 6%-ni, biçԥnԥklԥr 2,7%-ini, qıú  vԥ yay otlaqları 

53%-ini t

ԥúkil edir. Respublikanın  ԥrazisinin 12,1%-i 

me

úԥlԥr, 3,53%-i su altında qalan sahԥlԥrdir. 

Sonuncunun 92,5 min hektarını göll

ԥr, su anbarları, 

nohur v

ԥ sututarlar, 120 min hektarını suvarma vԥ

kollektor-drenaj 

úԥbԥkԥlԥri altında qalan sahԥlԥr tutur. 

ùԥhԥr, qԥsԥbԥ  vԥ digԥr yaúayıú  mԥntԥqԥlԥri, sԥnaye 

obyektl

ԥri, dԥmir-úosse yolları ölkԥnin  ԥrazisinin 6,7% 

t

ԥúkil edir. Azԥrbaycan kԥnd tԥsԥrrüfatı istifadԥsindԥ olan 

torpaq fondunun 510,2 min ha eroziya baxımdan t

ԥhlükԥli 

sah

ԥlԥri, 1361,1 min ha müxtԥlif dԥrԥcԥli  úoran vԥ

úorakԥtli torpaqları, 733,2 min ha daúlı-çınqıllı sahԥlԥri vԥ

70,5 min hektarını bataqlıq sah

ԥlԥri tutur. Bataqlıq 

sah

ԥlԥrin  ԥsas hissԥsi (50 min hektardan artıq) Kür – 

Araz düz

ԥnliyinin, bir qismi isԥ Lԥnkaran-Astara (9,2 min 

ha), 

ùԥki-zaqatala (4,3 min ha) vԥ Quba-Xaçmaz (2,0 

                                                                                  

 89

min ha) zonalarının payına dü

úür. Ölkԥnin kԥnd 

t

ԥsԥrrüfatına yararlı torpaq fondunun sԥmԥrԥli istifadԥsi, 

yax

úılaúdırılması  vԥ mühafizԥ olunması hazırda qarúıda 

duran mühüm probleml

ԥrdԥndir. Respublikada ԥhalinin 

artımı, adamba

úına düúԥn torpaq sahԥsinin dinamikliyi 

getdikc

ԥ bu problemin gerçԥklԥúdirilmԥsini tԥlԥb edir. 

K

ԥnd tԥsԥrrüfatında istifadԥ edilԥn torpaq fondunun 

keyfiyy

ԥtcԥ yaxúılaúdırılması  vԥ qismԥn geniúlԥndi-

rilm

ԥsilԥ yanaúı ölkԥnin su ehtiyyatlarından sԥmԥrԥli 

istifad

ԥ etmԥk, onların toplanması, bölüúdürülmԥsi 

sah

ԥsindԥ mühüm texniki tԥdbirlԥr hԥyata keçirilmiúdir. 

Bu ill

ԥrdԥ Mingԥçevir (16km

3

), 

ùamxor (2,5 km

3

), 

Naxçıvan (1,5 km

3

), S

ԥrsԥng (0,56 km

3

), Arpaçay (0,15 

km

3

) v

ԥ baúqa hԥcmi 1,5 mil. m

3

-dan böyük olan 40-dan 

artıq su anbarı; Kür araz ovla

÷ının su tԥminatında böyük 

rol oynayan Yuxarı 

ùirvan vԥ Yuxarı Qaraba÷ kanalları; 

Ba

ú Mil kanalı; Kür, Alazan, Xramçay nasos stansiyaları 

v

ԥ bir sıra iri hidromeliorativ qur÷ular tikilib istifadԥyԥ

verilmi

údir. Azԥrbaycanda  ԥrzaq probleminin hԥlli, kԥnd 

t

ԥsԥrrüfatında torpaqların meliorasiyasının yeni sԥviyyԥyԥ

yüks

ԥldilmԥsini vԥ onun imkanlarından daha yaxúı 

istifad

ԥ olunmasını  tԥlԥb edir. Respublikamızın torpaq – 

su ehtiyyatlarından g

ԥlԥcԥkdԥ daha sԥmԥrԥli vԥ qԥnaԥtlԥ

                                                                                  

 90

istifad

ԥ edilmԥsi kԥnd tԥsԥrrüfatı  vԥ texniki bitkilԥrin 

suvarılmasında yüks

ԥk mԥhsuldarlı suvarma texnikasının 

t

ԥtbiqi, avtomatika vԥ telemexanika sistemlԥrindԥn su-

varma 

úԥbԥkԥlԥrindԥ geniú istifadԥ olunmasını, sızma 

ԥleyhinԥ örtüklü mԥcralı kanallı  vԥ borulu suvarma 

sisteml

ԥrinin tikilmԥsini,  úoran vԥ úorakԥt torpaqların 

duzdan t

ԥmizlԥnmԥsindԥ plastmas borulu xԥndԥksiz 

müt

ԥrԥqqi üsulların tԥtbiqinin geniúlԥndirilmԥsini tԥlԥb 

edir.