Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk

4.9. Bioloji ehtiyatlar 

X

ԥzԥr dԥnizinin bioloji resursları böyükdür vԥ praktiki 

olaraq qiym

ԥtsizdir, 1809 növ vԥ qruplarda tԥmsil 

olunmu

úlar. Onlardan 1069-u sԥrbԥst yaúayır, 325 

parazitik, 415 onur

÷alılar növünԥ daxildir. Xԥzԥrdԥ qalıb, 

                                                                                  

 131

artan n

ԥrԥ balıqları bu növün dünya ehtiyatı  vԥ

genofondunun 

ԥsasını  tԥúkil edir vԥ xüsusi ԥhԥmiyyԥtԥ

malikdir. Hazırda X

ԥzԥr dünyada bu növün yaúadı÷ı ԥsas 

daxili sututarıdır, bu növün dünya balıq hasilatının 90%-i 

X

ԥzԥrԥ  mԥnsubdur. Eyni zamanda, çapaq, çԥki vԥ suf 

kimi qiym

ԥtli úirin su balıqlarının ehtiyatına görԥ dԥ Xԥzԥr 

daxili sututarları arasında aparıcı yerl

ԥrdԥn birini tutur. 

Kütüm, kefal, le

ú, kilkԥ, karp, qızıl balıq, durna balı÷ı kimi 

balıqlar da yax

úı qida vԥ ticarԥt mԥnbԥyidir, balıqçılar 

üçün xüsusi 

ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Ümumiyyԥtlԥ  Xԥzԥr 

d

ԥnizindԥ 101 balıq növü qeydԥ alınmıúdır. Xԥzԥrdԥ

üçüncü dövr sarmat v

ԥ pont dԥnizlԥri vaxtının faunası 

saxlanmı

údır. Xԥzԥr suitisi yeganԥ mԥmԥli su heyvanıdır. 

4.10. Qoruqlar v

ԥ yasaqlıqlar 

X

ԥzԥrin florası 728 növ vԥ qruplardan ibarԥtdir. 

Çayların a

úa÷ı axarı  vԥ  dԥnizin dayaz hissԥlԥri su 

bataqlıq qu

úları üçün qiymԥtli yem vԥ yuva qurma 

yerl

ԥridir. “Ramsar” Konvensiyasına  ԥsasԥn onların 

mühafiz

ԥsi üçün Xԥzԥrin sahil zonasında üç qoruq 

yaradılmı

údır: Azԥrbaycanda - Qızıla÷ac, Rusiyada-

H

ԥútԥrxan, Türkmԥnistanda - Xԥzԥr (1994-cü ilԥ  qԥdԥr 

Krasnovodsk).  

                                                                                  

 132

Qızıl-A

÷ac qoru÷u Azԥrbaycanın ucqar cԥnub-

úԥrqindԥ, Xԥzԥr dԥnizinin eyni adlı körfԥzindԥ

yerl

ԥúmiúdir, sahԥsi 180 ha yaxındır, 1926-cı ildԥ

yaradılmı

údır. Böyük vԥ Kiçik Qızıl-A÷ac hissԥlԥrinԥ

bölünür. X

ԥzԥrdԥ mԥskunlaúmıú 101 balıq növündԥn 54-

n

ԥ burada rast gԥlinir. Dԥnizdԥ su sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥsi 

körf

ԥz-qoru÷un hidroloji, hidrokimyԥvi vԥ bioloji rejiminԥ

k

ԥskin tԥsir göstԥrir. Qoru÷un xaraterik nümayԥndԥlԥri 

a

úa÷ıdakılardır-turac, qızıl qaz, ördԥklԥr, su sonası, 

lısuxa, nırok, qa

÷ayılar vԥ s. Abúeron qoru÷u 2005-ci ildԥ

yaradılmı

údır. 

5. Az

ԥrbaycan  respublikasının  ԥsas  ekoloji  

probleml

ԥri vԥ onlara qarúı mübarizԥ. 

Az

ԥrbaycan  Respublikasında  ekoloji  problemlԥr - 

müxt

ԥlif  ekoloji amillԥr nԥticԥsindԥ  tԥbiԥtin strukturunun 

v

ԥ funksiyasının dԥyiúmԥsi nԥticԥsindԥ yaranan 

probleml

ԥrdir. Son yüzillikdԥ iqtisadiyyatın bütün 

sah

ԥlԥrinin sürԥtli inkiúafı insan fԥaliyyԥtinin ԥtraf mühitԥ

artan m

ԥnfi tԥsiri vԥ  tԥbii sԥrvԥtlԥrin hԥddindԥn artıq 

istismarı il

ԥ nԥticԥlԥnmiúdir. Ԥksԥr ölkԥlԥrdԥ oldu÷u kimi, 

Az

ԥrbaycan Respublikasında da ԥtraf mühitin mühafizԥsi 

                                                                                  

 133

v

ԥ  tԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ olunması 

probleml

ԥrinin hԥllinԥ böyük diqqԥt yetirilir. Bu baxımdan, 

ekoloji siyas

ԥtin  ԥsasını  tԥúkil edԥn  ԥtraf mühitin 

sa

÷lamlaúdırılması sahԥsindԥ  nԥticԥ

ԥldԥ etmԥk 

m

ԥqsԥdilԥ respublikamızda Avropa qanunvericiliyinin 

t

ԥlԥblԥrinԥ uy÷unlaúdırılmıú bir sıra mühüm qanunlar 

q

ԥbul olunmuú, normativ-hüquqi sԥnԥdlԥr, dövlԥt 

proqramları hazırlanmı

ú  vԥ  tԥsdiq edilmiúdir. Respublika 

üçün aktual olan ekoloji probleml

ԥrin dayanıqlı inkiúaf 

prinsipl

ԥri  ԥsasında hԥll edilmԥsi mԥqsԥdilԥ müvafiq 

dövl

ԥt proqramları  çԥrçivԥsindԥ  tԥdbirlԥr görülür. Lakin, 

uzun ill

ԥrdԥn bԥri yı÷ılıb qalmıú ekoloji problemlԥri iqtisadi 

keçid dövründ

ԥ olan Azԥrbaycan Respublikasının daxili 

imkanları hesabına h

ԥll etmԥk mümkün deyildir. 

Ekoloji  probleml

ԥri  mԥzmununa  görԥ  4  qrupa  

bölm

ԥk  olar: 1) Ԥtraf  mühitin  çirklԥnmԥsi,  2) Tԥbii 

ehtiyatların  tük

ԥnmԥsi, 3) Ekosistemin  tarazlılı÷ının,  

sabitliyinin  pozulması,  4) Demoqrafik  v

ԥ  urbanistik  

prosesl

ԥrlԥ  tԥbiԥtdԥki  proseslԥrin  qarúılıqlı  tԥsiri. 

T

ԥúԥkkül mԥnbԥlԥrinԥ görԥ hԥmçinin ekoloji  problem-

l

ԥri  2 qrupa  bölmԥk olar:  1) Cԥmiyyԥt  vԥ    insan  

arasındakı  ziddiyy

ԥtlԥr, 2) ønsan  vԥ    tԥbiԥt  arasındakı  

ziddiyy

ԥtlԥr. Ekoloji  problemlԥr miqyasına  görԥ:  

                                                                                  

 134

•  Lokal;  • Regional; • Qlobal  problemlԥrԥ  bölünür. 

Müasir  ekoloji  konsepsiyaların  t

ԥsnifatını müxtԥlif  

ԥsaslarla  vermԥk  olar.  Ԥn  ԥsas  rolu aúa÷ıdakı  4  xԥtt  

qrupla

údırma  oynaya bilԥr. 

1)  Ekoloji  situasiyanın  t

ԥhlili  vԥ  qiymԥti (diaqnozu); 

2) Ekoloji   böhranın  meydana  g

ԥlmԥsi  úԥraitinin  

s

ԥbԥblԥrinin  vԥ  mԥnbԥyinin  izahı; 

3)  Ekoloji  problemin  h

ԥll edilmԥsinin  vasitԥ,  metod vԥ  

yollarının  göst

ԥrilmԥsi; 

4) Ekoloji  situasiyanın  inki

úafı  perspektivlԥrinin  vԥ  

meyll

ԥrinin  müԥyyԥn  edilmԥsi (ekoloji  proqnoz). 

Az

ԥrbaycan Respublikasının  ԥsas ekoloji problemlԥri 

a

úa÷ıdakılardan ibarԥtdir:  

• su ehtiyatlarının tullantı suları ilԥ çirklԥndirilmԥsi, o 

cüml

ԥdԥn transsԥrhԥd çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalması;  

• yaúayıú  mԥntԥqԥlԥrinin keyfiyyԥtli su ilԥ  tԥminatının 

a

úa÷ı  sԥviyyԥdԥ olması,  úirin suların tԥlԥbatçılara 

çatdırılana q

ԥdԥr itkisinԥ yol verilmԥsi, kanalizasiya 

x

ԥtlԥrinin azlı÷ı;  

•    sԥnaye müԥssisԥlԥri vԥ  nԥqliyyat vasitԥlԥri tԥrԥfindԥn 

atmosfer havasının çirkl

ԥnmԥsi;  

•  münbit torpaqların deqradasiyaya u÷raması (eroziya, 

úoranlaúma vԥ s.);  

                                                                                  

 135

•    bԥrk sԥnaye vԥ  mԥiúԥt tullantılarının, o cümlԥdԥn 

t

ԥhlükԥli tullantıların tԥlԥb olunan sԥviyyԥdԥ idarԥ

olunmaması;  

•  biomüxtԥlifliyin seyrԥklԥúmԥsi;  

• meúԥ ehtiyatlarının, faunanın, o cümlԥdԥn balıq 

ehtiyatlarının azalması.  

5.1. Ekoloji t

ԥhlükԥsizlik anlayıúı 

Ekoloji t

ԥhlükԥsizlik  –insan cԥmiyyԥti vԥ biosfer 

t

ԥhlükԥsizliyinin, dövlԥt sԥviyyԥsindԥ isԥ - dövlԥtin  ԥtraf 

mühit

ԥ antropogen vԥ  tԥbii tԥsirlԥr nԥticԥsindԥ meydana 

g

ԥlԥn tԥhlükԥlԥrdԥn müdafiԥ olunmasının vԥziyyԥtidir. 

Ekoloji t

ԥhlükԥsizlik anlayıúına fövqԥladԥ hallar haqqında 

proqnoz ver

ԥn, onların baú vermԥsinin qarúısını alan, baú

verdiyi hallarda bel

ԥ onların  lԥ÷v edilmԥsinԥ imkan 

yaradan t

ԥnzim vԥ idarԥ etmԥ sistemlԥri daxildir.  Ekoloji 

t

ԥhlükԥsizlik qlobal, regional vԥ yerli sԥviyyԥdԥ  hԥyata 

keçirilir. Qlobal s

ԥviyyԥ biosferin bütövlükdԥ  vԥ onu tԥúkil 

ed

ԥn mühit dairԥsindԥ proseslԥrin tԥqib edilmԥsi vԥ

proqnozu haqqında m

ԥlumatların verilmԥsini tԥlԥb edir. 

XX 

ԥsrin ikinci yarısında bu proseslԥr iqlimin qlobal 

                                                                                  

 136

d

ԥyiúmԥlԥri, “istixana effekti”nin meydana gԥlmԥsi, ozon 

qatının da

÷ılması, planetin sԥhralaúması  vԥ Dünya 

okeanının çirkl

ԥnmԥsi ilԥ tԥzahür edir.  

Qlobal n

ԥzarԥt vԥ idarԥetmԥnin mahiyyԥti – biosfer 

(biosferin t

ԥrkibinԥ daxil olan canlı orqanizmlԥr cԥmindԥn 

t

ԥúkil olunan) ilԥ ԥtraf mühitin  yenidԥn  ԥmԥlԥ  gԥlmԥsi 

mexanizminin t

ԥbii bԥrpası vԥ  mühafizԥsi.  

Qlobal ekoloji t

ԥhlükԥsizliyin idarԥ olunması bir sıra 

beyn

ԥlxalq tԥúkilatlar sԥviyyԥsindԥ (BMT, YUNESKO, 

YUNEP  v

ԥ digԥr beynԥlxalq tԥúkilatlar) müstԥsna hüquqi 

dövl

ԥtlԥrarası münasibԥtlԥrdԥn ibarԥtdir.  

Qlobal s

ԥviyyԥdԥ  hԥlԥlik yeraltı sahԥlԥrdԥn baúqa 

bütün sah

ԥlԥrdԥ nüvԥ silahlarının sınaqlarına qada÷a 

qoyulmu

údur. Kit (balina) ovçulu÷una Dünya miqyasında 

qada

÷a qoyan vԥ eyni zamanda balıq ovçulu÷u vԥ digԥr 

d

ԥniz mԥhsullarının tԥdarükünü hüquqi cԥhԥtdԥn 

t

ԥnzimlԥyԥn dövlԥtlԥrarası razılaúmalar ԥldԥ olunmuúdur.  

Biomüxt

ԥlifliyin mühafizԥ olunması mԥqsԥdilԥ Beynԥlxalq 

Qırmızı kitab t

ԥrtib olunmuúdur.  ønsan fԥaliyyԥti nԥticԥ-

sind

ԥ  dԥyiúmiú ԥrazilԥr ilԥ müqayisԥ üçün dünya birliyi 

t

ԥrԥfindԥn  ønsan müdaxilԥsinԥ  mԥruz qalmamıú Arktika 

v

ԥ Antarktika kimi tԥbii biosfer ԥrazilԥrinin tԥdqiqi 

öyr

ԥnilir. Beynԥlxalq birliklԥr tԥrԥfindԥn ozon qatının 

                                                                                  

 137

da

÷ılmasına sԥbԥb olan soyuducu agent - freonların 

istehsalına qada

÷a qoyan Bԥyannamԥ  qԥbul edilmiúdir. 

Ekoloji t

ԥhlükԥsizlik regional sԥviyyԥdԥ böyük co÷rafi  vԥ

ya iqtisadi 

ԥrazilԥri, bԥzԥn dԥ bir neçԥ ölkԥ ԥrazilԥrini 

ԥhatԥ edir. Ekoloji tԥhlükԥsizliyin regional sԥviyyԥdԥ

n

ԥzarԥti vԥ idarԥ edilmԥsi ölkԥ hökumԥti vԥ ölkԥlԥrarası 

ԥlaqԥlԥr (Avropa birliyi, MDB, Afrika ölkԥlԥri birliyi vԥ s.) 

s

ԥviyyԥsindԥ  hԥyata keçirilir. Bu sԥviyyԥdԥ ekoloji 

t

ԥhlükԥsizliyin idarԥetmԥ sisteminԥ aúa÷ıdakılar aiddir:  

• øqtisadiyyatın ekolojilԥúdirilmԥsi; 

• Ekoloji 

t

ԥhlükԥsiz texnologiyalar; 

• Ԥtraf mühit keyfiyyԥtinin bԥrpa olunmasına mane 

olmayan v

ԥ  tԥbii ehtiyatlardan sԥmԥrԥli istifadԥ

olunmasına  imkan yaradan  iqtisadi inki

úafın tԥmin 

olunması. 

Ekoloji t

ԥhlükԥsizlik yerli sԥviyyԥdԥ úԥhԥrlԥr, rayonlar, 

metallurgiya, kimya, neft emalı, neft-m

ԥdԥn sԥnaye 

mü

ԥssisԥlԥri vԥ müdafiԥ komplekslԥrini, hԥmçinin dԥ

tullantılar, çirkab suları  v

ԥ sairԥyԥ  nԥzarԥt sistemlԥrini  

ԥhatԥ edir.   

Ekoloji t

ԥhlükԥsizliyin idarԥ olunması ayrı-ayrı  úԥhԥr, 

rayon, sanitar v

ԥziyyԥtinԥ  vԥ  tԥbiԥtin mühafizԥ

f

ԥaliyyԥtinԥ cavabdeh olan müvafiq xidmԥt 

                                                                                  

 138

mü

ԥssisԥlԥrinin müdiriyyԥtlԥri sԥviyyԥsindԥ  hԥyata 

keçirilir.  

Ekoloji t

ԥhlükԥsizliyin idarԥ olunması  sԥviyyԥsindԥn 

asılı olmayaraq idar

ԥ obyektlԥri mütlԥq  ԥtraf tԥbii mühit, 

daha do

÷rusu, tԥbii vԥ sosial-tԥbii ekosistem komplekslԥri  

olur.  M

ԥhz buna görԥ  dԥ  hԥr hansı  sԥviyyԥdԥ ekoloji 

t

ԥhlükԥsizliyin idarԥ sxemlԥrindԥ mütlԥq iqtisadiyyat, 

maliyy

ԥ, tԥbii ehtiyyatlar, hüquqi suallar, inzibati tԥdbirlԥr, 

t

ԥhsil vԥ mԥdԥniyyԥt mԥsԥlԥlԥrinin tԥhlili   olur. 

5.2. Ab

úeron yarımadasının  ԥsas ekoloji problemlԥri 

Respublikada h

ԥlli vacib olan mԥsԥlԥlԥrdԥn biri dԥ

ekoloji probleml

ԥrdir. Ölkԥ ԥhalisinin 40%-i, sԥnaye 

potensialının is

ԥ 70%-i Abúeron yarımadasında yerlԥúir. 

Yarımadada ekoloji probleml

ԥrin yaranmasında  ԥsas 

s

ԥbԥblԥrdԥn biri neft-qaz hasilatıdır. Belԥ ki, neft vԥ lay 

suları torpa

÷ın üst qatını çirklԥndirir, gölmԥçԥlԥr vԥ süni 

göll

ԥr yaranır. Abúeron yarımadasının ümumi sahԥsi 222 

min hektardır, onun 33 min hektarı yararsız torpaqlardır. 

Neftl

ԥ çirklԥnmiú torpaqların sahԥsi 10,6 min hektar tԥúkil 

edir. Dig

ԥr ekoloji problem yarımadada kanalizasiya 

sisteml

ԥrinin lazımi vԥziyyԥtdԥ olmaması ilԥ ԥlaqԥdardır. 

Ümumilikd

ԥ, Bakı  úԥhԥri  ԥrazisindԥ il ԥrzindԥ  tԥqribԥn 

560 mln m

3

 h

ԥcmindԥ tullantı suları formalaúır. Bu suların 

                                                                                  

 139

164 mln m

3 

bioloji, 23 mln m

3 

mexaniki t

ԥmizlԥmԥdԥn 

keçdiyi halda, 373 mln m

3 

tullantı suları is

ԥ

t

ԥmizlԥnmԥdԥn dԥnizԥ  vԥ daxili su hövzԥlԥrinԥ axıdılır. 

Tullantılarla yana

úı su hövzԥlԥrinԥ neft mԥhsulları, asılı 

madd

ԥlԥr, sulfat birlԥúmԥlԥri, xlorid duzları, sԥthi aktiv 

madd

ԥlԥr, fenol vԥ müxtԥlif a÷ır metallar atılır. Abúeron 

yarımadasının 

ԥn ciddi ekoloji problemlԥrindԥn biri mԥiúԥt 

tullantılarının idar

ԥ olunması ilԥ ba÷lıdır. Yarımadada 

olan 5 m

ԥiúԥt tullantıları poliqonunun ümumi sahԥsi- 

232,5 ha-dır. Qeyri-qanuni zibillikl

ԥrin sahԥsi isԥ 448,6 

ha-dır ki, bunların da sayı 128-dir. Bakı 

úԥhԥrindԥ  rԥsmi 

f

ԥaliyyԥt göstԥrԥn poliqonlar ekoloji norma vԥ

standartlara cavab vermir. Civ

ԥ üsulu ilԥ kaustik soda vԥ

xlor istehsalı zamanı 

ԥmԥlԥ  gԥlԥn tԥhlükԥli tullantılar 

Sumqayıt 

úԥhԥrindԥ 

v

ԥ ümumilikdԥ Abúeron 

yarımadasında böyük ekoloji probleml

ԥr yaradan 

amill

ԥrdԥn biridir. Atmosfer havasının çirklԥnmԥsi dԥ

Bakının 

ԥsas ekoloji problemlԥrindԥndir. Son illԥr ԥsasԥn 

köhn

ԥ avtomobillԥrin hesabına nԥqliyyat vasitԥlԥrinin 

sayının artması, poliqonlarda tullantıların yandırılması 

s

ԥbԥbindԥn atmosfer havasına atılan zԥrԥrli maddԥlԥrin 

miqdarının artması atmosfer havasının çirkl

ԥndirmԥklԥ

ԥtraf mühit vԥ insanların sa÷lamlı÷ı üçün ciddi tԥhlükԥ

                                                                                  

 140

yaradır. Ab

úeron yarımadasında ümumi sahԥsi 3325 ha 

q

ԥdԥr olan 200-dԥn artıq göl mövcuddur. Bu göllԥrin ԥtraf 

mühit

ԥ  tԥsiri torpaqların deqradasiyaya u÷raması  vԥ

úoranlaúmasından, sԥviyyԥnin qalxması  nԥticԥsindԥ

ԥlavԥ torpaq sahԥlԥrinin su altında qalmasından, 

buxarlanma n

ԥticԥsindԥ karbohidrogenlԥr vԥ digԥr zԥrԥrli 

madd

ԥlԥrin atmosferԥ atılmasından, yaúayıú

m

ԥntԥqԥlԥrinԥ, müԥssisԥlԥrinԥ, yollar vԥ digԥr 

kommunikasiya x

ԥtlԥrinԥ  xԥlԥl yetirilmԥsindԥn ibarԥtdir. 

Daha çox çirkl

ԥnmԥyԥ  mԥruz qalmıú göllԥr - Böyük ùor, 

Bülbül

ԥ, Qırmızıgöl, Hacı Hԥsԥn vԥ Çuxurdԥrԥ göllԥridir. 

Böyük 

ùor Abúeron yarımadasının  ԥn böyük gölü 

olmaqla Bin

ԥqԥdi, Sabunçu vԥ  Nԥrimanov rayonları 

ԥrazisindԥ yerlԥúir. Ԥvvԥllԥr adıçԥkilԥn göl ԥsasԥn yeraltı 

sularla qidalanırdı. Su s

ԥthi 1300 ha, uzunlu÷u 10 km, eni 

- 1,5-2,0 km, d

ԥrinliyi 4-8 m olan bu gölԥ hal-hazırda 

axıdılan çirkab suların günd

ԥlik hԥcmi- 15,2 min kub metr 

t

ԥúkil edir. Suların tԥrkibindԥ neft mԥhsullarının, 

fenolların, s

ԥthi-aktiv maddԥlԥrin, a÷ır metalların vԥ digԥr 

z

ԥhԥrli maddԥlԥrin qatılı÷ı yol verilԥn normadan dԥfԥlԥrlԥ

çoxalıb, dib çöküntül

ԥrindԥ radionuklidlԥrin artması 

mü

úahidԥ olunur. Yaúayıú massivlԥrindԥ kanalizasiya 

sisteml

ԥri tikilmԥdiyindԥn tԥsԥrrüfat-mԥiúԥt tullantı 

                                                                                  

 141

sularının göl

ԥ vԥ ԥtraf ԥrazilԥrԥ axıdılması göl ԥrazisindԥ

ekoloji v

ԥziyyԥti daha da kԥskinlԥúdirir. Abúeronun neft 

v

ԥ neft mԥhsulları ilԥ ԥn çox çirklԥnmiú torpaq sahԥlԥri 

Qarada

÷, Binԥqԥdi, Sabunçu, Suraxanı,  Ԥzizbԥyov vԥ

S

ԥbail rayonlarının ԥrazilԥrindԥdir. 

G

ԥrgin ekoloji sahԥsi olan digԥr ԥrazi Bakı buxtasıdır. 

Ümumi sah

ԥsi 50 kvadrat metr, sahil xԥttinini uzunlu÷u 

20 km, ora axıdılan çirkab suların günd

ԥlik miqdarı-937,0 

min kub metr t

ԥúkil edir ki, bunun da 750 min kub metr 

m

ԥiúԥt çirkab sularının payına düúür. Sumqayıt Sԥthi 

Aktiv Madd

ԥlԥr Zavodunda hazırda istismarda olan civԥ

üsulu il

ԥ xlor istehsalı texnologiyası fiziki vԥ  mԥnԥvi 

c

ԥhԥtdԥn köhnԥldiyindԥn  ԥrazinin civԥ  vԥ xlor kimi çox 

z

ԥrԥrli maddԥlԥrlԥ çirklԥnmԥsinԥ gԥtirib çıxarıb. Suraxanı 

rayonu 

ԥrazisindԥki yod-brom istehsalı zamanı  ԥmԥlԥ

g

ԥlmiú  tԥrkibindԥ radioaktiv maddԥlԥr olan tullantılar (45 

min ton kömür), h

ԥlԥ  dԥ bu ԥrazidԥ qalmaqdadır. Bakı 

Yod Zavodunun 

ԥrazisindԥ  yı÷ılaraq qalaqlanmıú

radioaktiv tullantıları da

ú hasar vasitԥsilԥ ԥtraf mühitdԥn 

t

ԥcrid olunub. Bu tullantıların zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi üçün 

xüsusi mü

ԥssisԥ  fԥaliyyԥt göstԥrmir, buna görԥ  dԥ

mövcud v

ԥziyyԥt radiasiyanın müԥyyԥn olunmuú

normativ h

ԥddԥn artıq olmasına gԥtirib çıxarıb.  

                                                                                  

 142

Ab

úeron yarımadasında vԥ ümumilikdԥ Respublikada 

ekoloji v

ԥziyyԥtin yaxúılaúdırılması  mԥqsԥdilԥ Azԥrbay-

can Respublikasının Prezidenti t

ԥrԥfindԥn 28 sentyabr 

2006-cı il tarixli “Az

ԥrbaycan Respublikasında ekoloji 

v

ԥziyyԥtin yaxúılaúdırılmasına dair 2006-2010-cu illԥr 

üçün Kompleks T

ԥdbirlԥr Planı” tԥsdiq olunub. 

Ab

úeronun ekoloji vԥziyyԥtinin yaxúılaúdırılması üçün bu 

t

ԥdbirlԥr planının xüsusi ԥhԥmiyyԥti vardır.  

Bakı Buxtasının, Bibiheyb

ԥt zonasının, Heydԥr Ԥliyev 

adına Beyn

ԥlxalq Hava Limanının  ԥtrafının, Abúeron 

yarımadasının göll

ԥrinin, neftlԥ çirklԥnmiú torpaqların, lay 

suları altında qalmı

ú sahԥlԥrin vԥ digԥr istehsal tullantıları 

il

ԥ çirklԥnmiú ԥrazilԥrin ekoloji vԥziyyԥtinin yaxúılaú-

dırılması, m

ԥiúԥt tullantılarının idarԥ olunması sxeminԥ

uy

÷un Abúeron yarımadasında formalaúan tullantıların 

idar

ԥ olunmasının tԥkmillԥúdirilmԥsi vԥ s. mԥsԥlԥlԥr 

t

ԥdbirlԥr planında  ԥks olunub vԥ bütün bunlara müvafiq 

olaraq lazımi t

ԥdbirlԥr hԥyata keçirilir.  

5.3. X

ԥzԥr dԥnizinin ekoloji  problemlԥri 

Hazırda X

ԥzԥrin ekoloji vԥziyyԥti olduqca gԥrgindir. 

D

ԥnizin  úelf zonasında problem daha kԥskindir, artıq bu 

                                                                                  

 143

ԥrazilԥrdԥ ölü zonalar yaranmıúıdr. Bԥzi yerlԥrdԥ

çirkl

ԥndiricilԥrin qiymԥti normanı 10-20 dԥfԥ artır. Xԥzԥrin 

çirkl

ԥnmԥ mԥnbԥlԥri olduqca müxtԥlifdir. Bununla birlikdԥ

onları a

úa÷ıdakı kimi qruplaúdırmaq olar:

1)X

ԥzԥrԥ axan çaylar vasitԥsi ilԥ gԥlԥn çirklԥndiricilԥr; 

2)Sahil zonasında yerl

ԥúԥn  úԥhԥrlԥrdԥn vԥ  sԥnaye 

obyektl

ԥrindԥn çirklԥnmԥ; 

3)D

ԥnizdԥ neft hasilatı vԥ nԥqli ilԥ ԥlaqԥdar çirklԥnmԥ; 

4)X

ԥzԥr dԥnizi sԥviyyԥsinin qalxması nԥticԥsindԥ sahil 

zonasında su altında qalmı

ú mԥnbԥlԥrdԥn çirklԥnmԥ. 

X

ԥzԥr dԥnizini çirklԥndirԥn 

ԥsas mԥnbԥlԥr 

a

úa÷ıdakılardır: tԥmizlԥnmԥmiú  sԥnaye mԥhsulları  vԥ

k

ԥnd tԥsԥrrüfatı tullantıları, çay vԥ  dԥniz gԥmiçiliyi, quru 

v

ԥ su sahillԥrindԥ qaz vԥ neft buruqlarının istismarı, dԥniz 

dibinin d

ԥrinlԥúdirilmԥsi iúlԥri zamanı ikinci çirklԥnmԥ, 

atmosfer v

ԥ su vasitԥsilԥ uzaq zonalardan çirkli 

madd

ԥlԥrin gԥlmԥsi. Yeri gԥlmiúkԥn, qeyd etmԥk lazımdır 

ki, çaylar vasit

ԥsilԥ  hԥr il Xԥzԥrԥ 40-45 km

3

 çirkab daxil 

olur ki, onun da 60 faizi Volqa çayının payına dü

úür. Ԥgԥr 

bu çirkli sular d

ԥnizin üst qatında bԥrabԥr paylansaydı, 

onda il 

ԥrzindԥ hԥmin qatın qalınlı÷ı 10-11 sm-ԥ çatardı. 

X

ԥzԥr sularının çirklԥnmԥsindԥ Kür vԥ Ural çayları da az 

rol oynamır. Tbilisi, Rustavi 

úԥhԥrlԥrinin vԥ  sԥnaye 

                                                                                  

 144

mü

ԥssisԥlԥrinin çirkab suları, hԥmçinin kԥnd 

t

ԥsԥrrüfatında iúlԥdilԥn müxtԥlif toksiki maddԥlԥr Kür çayı 

vasit

ԥsilԥ  Xԥzԥrԥ daxil olur. Xԥzԥr dԥnizi sahillԥrindԥ

yerl

ԥúԥn  úԥhԥrlԥrdԥn Bakı, Sumqayıt, Mahaçqala, 

H

ԥútԥrxan, Türkmԥnbaúı, Rԥút,  Ԥnzԥli  úԥhԥrlԥrindԥn 

d

ԥnizԥ axıdılan çirkab suları onun ԥsas 

çirkl

ԥndiricilԥrindԥn hesab edilir. Bununla yanaúı  dԥniz 

neft yataqlarının istismarı 

v

ԥ neft mԥhsullarının 

da

úınması, dԥniz nԥqliyyatı da Xԥzԥr sularını xeyli 

çirkl

ԥndirir. Dԥniz dibi qruntlarından götürülԥn 

nümun

ԥlԥrin tԥrkibindԥ neft mԥhsulları, fenollar, bԥzi 

rayonlarda is

ԥ civԥ olması müԥyyԥn edilmiúdir.  Ԥn çox 

çirkl

ԥnmiú Bakı buxtası olmaqla burada dib qruntlarının 

çirkl

ԥnmԥsi orqanizmlԥrin vԥ bentosun azalmasına, bԥzi 

yerl

ԥrdԥ isԥ dib faunasının yox olmasına gԥtirib çıxarır. 

D

ԥniz sularının çirklԥnmԥsi Xԥzԥrin ekoloji úԥraitindԥ

böyük g

ԥrginliyԥ  sԥbԥb olmuú, onun bir sıra sahil 

bölg

ԥlԥrindԥ isԥ ekoloji böhran yaratmıúdır. Dԥnizin 

ekoloji 

úԥraitinԥ Volqa, Kür hövzԥlԥrindԥ bir sıra 

sututarların yaradılması da m

ԥnfi tԥsir göstԥrmiúdir. 

Bunlarla yana

úı  dԥniz sularının xüsusilԥ neft 

m

ԥhsulları ilԥ çox çirklԥnmԥsi aerasiya prosesini ciddi 

pozur, d

ԥniz fauna vԥ florasının mԥhv olmasına gԥtirib 

                                                                                  

 145

çıxarır. D

ԥnizin ԥn çox çirklԥnmiú sahԥlԥri eyni zamanda