Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6.5. Biosfer v ԥ ekoloji fԥlakԥtlԥrin qarúısının alınması
- 7. Atmosferin qurulu úu, çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri vԥ mühafiz ԥsinin texniki vasitԥlԥri vԥ üsulları. 7.1. Yerin Atmosfer t
- Atmosfer havası
- 7.3. Ⱥtmɨsferin quruluúu
- Atmosferin ikinci qatı — stratosfer
- 7.4. Atmosferd ԥ qazların balansı
|
Azotun dövretm ԥsi. Atmosferdԥ olduqca çox olan azot ancaq hidrogen v ԥ ya oksigen ilԥ birlԥúdikdԥn sonra bitkil
ԥr tԥrԥfindԥn yaxúı mԥnimsԥnilir. Bir qayda olaraq bu, atmosferd ԥ (atmosfer fiksasiyası) v ԥ sԥnayedԥ (sԥnaye fiksasiyası) baú verԥn müxtԥlif fiziki hadis ԥlԥr, hԥmçinin dԥ azotfiksasiyaedici bakteriyalar vԥ ya yosunların (biofiksasiya) f ԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ baú verir. Azotun birl ԥúmԥlԥri bitkilԥr tԥrԥfindԥn istifadԥ olunur v ԥ onlar vasitԥsilԥ qida zԥnciri ilԥ heyvanlara keçir. Bitki v ԥ heyvanat tullantıları, ölü orqanizmlԥr parçalanır vԥ denitrifiksasiyaedici bakteriyaların köm ԥyilԥ azotun reduksiyası v ԥ atmosferԥ qayıtması baú verir. Torpaqda bakteriyalar üzvi madd ԥlԥri qeyri-üzvi maddԥlԥrԥ çevirir v ԥ bununla da torpaqԥmԥlԥgԥlmԥsindԥ mühüm rol oynayır. 174
6.5. Biosfer v ԥ ekoloji fԥlakԥtlԥrin qarúısının alınması Öz-özünü t ԥúkilatçılıq baxımından açıq, tarazlıqda olmayan sisteml ԥrin inkiúafında rԥvan (tԥkamüllü) m ԥrhԥlԥ seçilir, hansı ki, hԥmin müddԥt ԥrzindԥ ciddi keyfiyy ԥt dԥyiúikliklԥri baú vermir. Amma dԥyiúikliklԥrin ba ú vermԥsi prosesindԥ ziddiyyԥtlԥr ԥmԥlԥ gԥlir vԥ t ԥdricԥn bu ziddiyyԥtlԥrin toplanması sistemi son dԥrԥcԥ dayanıqsız hala g ԥtirir. Sistem belԥ dayanıqsız halda uzun müdd ԥt qala bilmir. Belԥliklԥ, biosferdԥ insanın ԥmԥlԥ gԥlmԥsi yeni eranın baúlan÷ıcı oldu. Mԥdԥniyyԥtin inki
úafının erkԥn mԥrhԥlԥlԥrindԥ insanların biosferԥ tԥsiri praktiki olaraq n ԥzԥrԥ çarpmırdı. Bu dövr yeni era úԥraitindԥ biosferin tԥkamüllü inkiúafının baúlan÷ıcı oldu. Lakin insan c ԥmiyyԥti öz fԥaliyyԥti ilԥ tԥdricԥn planetin flora v ԥ faunasının úԥkildԥyiúmԥsinԥ, onun sԥth görünü úünün, baúqa sözlԥ biosferin yenidԥn qurulmasına s ԥbԥb oldu. ønsanların kԥnd tԥsԥrrüfatı vԥ sonra da s ԥnaye fԥaliyyԥtinin biosferԥ intensiv tԥsiri xüsusԥn son iki min ild ԥ sürԥtlԥ artma÷a baúladı vԥ elԥ bir sԥviyyԥyԥ çatdı ki, biosfer artıq ԥvvԥlki vԥziyyԥtini qoruyub saxlaya bilm ԥz hala düúdü. XX ԥsrin 30-cu illԥrindԥ V.ø.Vernadski v ԥ digԥr alimlԥrin xԥbԥr verdiklԥri kimi sistemin krizisi 175
yeti údi. Güman edilir ki, ozü-özünԥ tԥúkil olunan sistem öz qurulu ú vԥ görünüúünü dԥyiúmԥklԥ yeni tԥúkil olunmuú s ԥviyyԥdԥ möhkԥm vԥziyyԥt yaratmaqla krizis halından sıçrayı úla çıxır. Adԥtԥn sistemin keçidi üçün bir neçԥ möhk ԥm bifurkasiya (ikiyԥ ayrılma, haçalanma) nöqtԥsi mövcuddur v ԥ çox davamsızlıq úԥraitindԥ fluktuasiya (d ԥyiúmԥ, enib-qalxma) inkiúaf edir. Belԥ fluktuasiyaların h ԥr hansı biri sistemin konkret yeni bir vԥziyyԥtԥ keçm ԥsinԥ tԥkan verԥ bilԥr. Bu tԥsԥvvür edilԥn ehtimallara ԥsaslanaraq qiymԥtlԥndirilԥn tԥsadüfi bir akt olur. El ԥ ki, sistemin keçidi baú verir ondan sonra isԥ daha geriy ԥ dönmԥ mümkün olmur vԥ sistem baú verԥn keçidin start úԥraiti ilԥ müԥyyԥn olunan yeni tԥkamül m ԥrhԥlԥsinԥ baúlayır. Belԥliklԥ, biosfer vԥ onun tԥrkib hiss ԥsi olan bԥúԥriyyԥt öz inkiúafının krizis dövrünԥ daxil olmu údur. Krizis bir çox faktorlar hesabına dԥrinlԥúmԥyԥ ba úlayır. 176
7. Atmosferin qurulu úu, çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri vԥ mühafiz ԥsinin texniki vasitԥlԥri vԥ üsulları. 7.1. Yerin Atmosfer t ԥbԥqԥsinin yaranması Atmosfer Yer kür ԥsinin formalaúması ilԥ birgԥ yaranma
÷a baúlamıúdır. Planetlԥrin tԥkamülü vԥ onların parametrl ԥrinin müasir ölçülԥrԥ yaxınlaúması prosesindԥ planetl
ԥrin kimyԥvi tԥrkibi vԥ fiziki xassԥlԥrindԥ ԥsaslı d ԥyiúikliklԥr baú vermiúdir. Tԥkamül modelinԥ ԥsasԥn Yer kür ԥsi ilk mԥrhԥlԥdԥ ԥrimiú vԥziyyԥtdԥ olmuú vԥ tԥxminԥn 4.5 mlrd il bundan önc ԥ bԥrk formaya keçmiúdir. Bu, geoloji tarixin ba úlan÷ıcından ԥvvԥlki mԥrhԥlԥ kimi qԥbul olunur. Bu vaxtdan etibar ԥn Atmosfer tԥdricԥn tԥkamülԥ ba úlamıú, bir çox geoloji proseslԥr (mԥs. vulkan püskürm ԥsi zamanı lavanın axması) Yerin tԥkindԥn qazların çıxması il ԥ müúayԥt olunmuúdu. Onların 177
t ԥrkibindԥ azot, ammonyak, metan, su buxarı, karbon – 2 oksid (CO), karbon 4 – oksid (CO 2 ) vardı. Gün ԥúin ultrab
ԥnövúԥyi úüalarının tԥsiri ilԥ su buxarı oksigenԥ vԥ hidrogen
ԥ parçalanırdı, amma ayrılmıú oksigen karbon-2 oksidil
ԥ reaksiyaya girԥrԥk karbon qazı (CO 2 ) yaradırdı. Ammonyak hidrogen ԥ vԥ azota parçalanırdı. Hidrogen diffuziya prossesind ԥ yuxarıya qalxıb atmosferi tԥrk edirdi, daha a ÷ır azot isԥ uça bilmir, tԥdricԥn toplanır, ԥsas komponentԥ çevrilir. Hԥrçԥnd ki, onun bԥzi hissԥlԥri, kimy
ԥvi reaksiyalar nԥticԥsindԥ molekullarla ԥlaqԥyԥ girirdi. Yerin ba úlan÷ıc dövründԥ atmosferdԥ ultrab
ԥnövúԥyi úüaların vԥ elektrik boúalmalarının qarıúıq qazlarla t ԥsiri nԥticԥsindԥ kimyԥvi reaksiyalar baú verirdi ki, bunun da n ԥticԥsindԥ üzvi maddԥlԥr, o cümlԥdԥn dԥ amintur
úuların alınması baúlayırdı. øbtidai bitkilԥrin yaranmasından sonra oksigenin ayrılması il ԥ müúayԥt olunan fotosintez prossesi ba úlandı. Bu qaz ԥsasԥn diffuziyadan sonra atmosferin yuxarı qatlarında h ԥyat üçün t
ԥhlükԥli olan ultrabԥnövúԥyi vԥ rengen úüalarından Atmosferin a úa÷ı qatlarını vԥ Yer kürԥsinin sԥthini qoruma
÷a baúladı. Nԥzԥri göstԥricilԥrԥ ԥsasԥn indikindԥn 25000 d
ԥfԥ az olan oksigen azon qatının yaranmasına g ԥtirib çıxara bilԥr. Halbuki bu artıq kifayԥt idi ki, 178
orqaniziml ԥrin ultrabԥnövúԥyi úüalardan zԥruri olan müdafi ԥsini tԥmin etsin. Cԥdvԥl 7.1–dԥ Atmosferin kimy ԥvi tԥrkibi göstԥrilmiúdir. C ԥdvԥl 7.1. Atmosferin kimy ԥvi tԥrkibi Komponentl ԥr Miqdarı, hԥcm.%-i ilԥ Hidrogen qazı H 2 ~2·10 -5 Oksigen O 2 21
Azon O 3 ~10 -5 Azot N
2 78
Karbon qazı CO 2 3·10 -5 Su buxarı H 2 O ~0,1
D ԥm qazı CO 1,1·10 -4
4 1,6·10
-4 Amonyak NH 3 ~10
-5 Sulfit anhidridi SO 2 ~5·10
-9 Helium He 5·10 -4
1,8·10 -3 Arqon Ar 0,9 Kripton Kr 1,1·10 -4
8,2·10 -6 Orta molekulyar kütl ԥ 28,8 179
7.2. Atmosfer t ԥbii mühitin bir hissԥsi kimi Atmosfer (yunan sözü atmos – buxar v ԥ sfera – úar) – Yerin, onunla birlikd ԥ firlanan, qaz (hava kimi) örtüyüdür. N ԥ qԥdԥr ki, atmosfer mövcuddur o vaxta qԥdԥr dԥ Yer s ԥthindԥ hԥyat mümkün olacaqdır. Bütün canlı orqanizml ԥr tԥnԥffüs üçün atmosfer havasından istifadԥ edirl ԥr, atmosfer kosmik úüaların zԥrԥrli tԥsirlԥrindԥn vԥ canlı orqanizml ԥr üçün mԥhvedici temperaturdan, kosmosun soyuq ”n ԥfԥs”indԥn qoruyur. Atmosfer havası - Yer atmosferini t ԥúkil edԥn, iysiz, úԥffaf, kütlԥsi (5,15 ÷ 5,9)10 15 ton, h
ԥcmi – 13,2-1020 m 3 , sıxlı ÷ı 1,2928 q/l olan, maye halda mavi rԥngԥ çalan qaz qarı úı÷ıdır. Yer sԥthindԥ havasız, susuz vԥ qidasız insanların ya úayıúı mümkün deyil, lakin qeyd etmԥk lazımdır ki, insan qidasız be ú hԥftԥyԥ qԥdԥr, susuz beú gün ya úaya bildiyi halda havasız 4-5 dԥqiqԥdԥn sonra t ԥngnԥfԥs olaraq ölür. ønsanın tԥmiz havaya (“tԥmiz” hava dedikd ԥ insan orqanizminԥ zԥrԥrli tԥsir göstԥrmԥyԥn, onun t ԥnԥffüsü üçün yararlı olan hava nԥzԥrdԥ tutulur) t ԥlԥbatı 5 dԥn 10 litr/dԥq vԥ ya 12 – 15 kq/gün tԥúkil edir. Bundan aydın olur ki, ekoloji probleml ԥrin hԥllindԥ atmosferin çox böyük ԥhԥmiyyԥti vardır. 180
Atmosferin ԥsas tԥrkib hissԥsi azot (78%), oksigen (21%), arqon (0,9%) v ԥ karbon qazından (0,03%) ibar ԥtdir. Arqondan baúqa atmosferin tԥrkibindԥ kiçik qatılıqlarda dig ԥr inert qazlar da vardır. Atmosfer havasında h ԥmiúԥ su buxarı (tԥxminԥn 3 — 4%) vԥ bԥrk hiss ԥciklԥr – toz da olur. Atmosferin qaz tԥrkibi hündürlükd ԥn asılı olaraq dԥyiúir. Atmosfer bütün tԥbii prosesl ԥrdԥ çox böyük rol oynayır, ilk növbԥdԥ dԥ istilik rejimini v ԥ ümumi iqlim úԥraitini tԥnzimlԥyir, hԥmçinin dԥ b ԥúԥriyyԥti zԥrԥrli kosmik úüalardan qoruyur. Yer atmosferinin yer qatına yaxın olan a úa÷ı hissԥsini (100 ɤm-ԥ qԥdԥr) — homosfer, müxtԥlif kimyԥvi tԥrkibli yuxarı hiss ԥsini isԥ heterosfer adlandırmaqla atmosferi iki yer ԥ ayırırlar. Atmosferin mühüm xassԥlԥrindԥn biri onun t ԥrkibindԥ oksigenin olmasıdır. Yerin ilkin atmosferindԥ oksigen yox idi. Oksigenin meydana çıxması v ԥ toplan- ması ya úıl bitkilԥrin yayılması vԥ fotosintez prosesi ilԥ ԥlaqԥdardır. Maddԥlԥrin oksigenlԥ qarúılıqlı tԥsiri n ԥticԥsindԥ canlı orqanizmlԥr özlԥrinin hԥyat fԥaliyyԥti üçün lazım olan enerjini ala bilirl ԥr. Atmosfer vasitԥsilԥ Yer il ԥ kosmos arasında maddԥlԥr mübadilԥsi hԥyata keçirilir, bu zaman Yer kosmik tozları v ԥ meteoritlԥri q ԥbul edir vԥ ԥn yüngül qazlar – hidrogen vԥ heliumu 181
itirir. Atmosfer güclü gün ԥú radiasiyasını keçirir ki, bu da planet s ԥthinin istilik rejimini müԥyyԥn edԥrԥk, atmosfer qazları molekullarının dissosiasiyası v ԥ atomların ionla úmasına sԥbԥb olur. Atmosferin geniú seyrԥklԥúmiú üst t ԥbԥqԥsi ԥsasԥn ionlardan ibarԥt olur. Atmosferin fiziki halı v ԥ xassԥlԥri vaxtdan asılı olaraq dԥyiúir: gün, f ԥsil, il ԥrzindԥ - vԥ dԥniz sԥviyyԥsi hündürlüyündԥn asılı olaraq f ԥzada, yerin en dairԥsindԥ, okeandan uzaqlıqda. 7.3. Ⱥtmɨsferin quruluúu Atmosfer Yer s ԥthindԥn 3 min km-ԥ qԥdԥr sahԥni ԥhatԥ edir. Yer sԥthindԥn yuxarıya qalxdıqca atmosferin kimy ԥvi tԥrkibi vԥ fiziki xassԥlԥri dԥyiúir, ona görԥ dԥ onu troposfer, stratosfer, mezosfer, ionosfer (termosfer) v ԥ ekzosfer hiss ԥlԥrinԥ ayırırlar. Atmosferdԥ havanın ԥsas kütl
ԥsi (80 %-ԥ qԥdԥr) yer qabı÷ına yaxın olan troposfer hiss
ԥsindԥ olur. Troposferin qalınlı÷ı orta hesabla 11-12 ɤm, o cümlԥdԥn: qütblԥr üzԥrindԥ — 8-10 ɤm, ekvator üz ԥrindԥ 16-18 ɤm olur. Troposferdԥ Yer sԥthindԥn hԥr bir km uzaqla údıqca temperatur 6 0 ɋ azalır. Yerdԥn 18-20 ɤm hündürlükdԥ temperaturun müntԥzԥm azalması dayanır v ԥ demԥk olar ki, o dԥyiúmԥz qalır: — 60-70 0 ɋ. Atmosferin bu hiss ԥsini tropopauza adlandırırlar. Kosmik v ԥ antropogen tozlar, su buxarı, azot, oksigen vԥ inert 182
qazların böyük hiss ԥsi troposferdԥ olur. Eyni zamanda orada olan su buxarı, ozon v ԥ karbon qazı planetin istilik (uzun dal ÷alı) úüalarını udur vԥ nԥticԥdԥ troposferin bir q ԥdԥr qızması baú verir. Bu da hava axınının vertikal qarı úmasına, su buxarının kondenslԥúmԥsinԥ, buludların ԥmԥlԥgԥlmԥsinԥ vԥ ya÷ıntıların ya÷masına sԥbԥb olur.
ԥn
yuxarı, yer s ԥthindԥn 20 – 55 ɤm hündürlüyü ԥhatԥ edir. Burada havanın yerd ԥ qalan hissԥsinin 20% – i toplanır. Burada yerd ԥn hԥr 1 km uzaqlaúdıqca temperatur 1-2 0 ɋ
ԥ 50 - 55 km mԥsafԥdԥ olan stratopauzada 0 0 ɋ-yԥ çatır. Stratosferd ԥ temperaturun artması orada ozonun olması il ԥ ba÷lıdır. Daha sonra 55-80 ɤm hündürlükdԥ mezosfer yerlԥúir. Burada yerd ԥn hԥr 1 km uzaqlaúdıqca temperatur 2-3 0 ɋ
÷a baúlayır vԥ 80km mԥsafԥdԥ yerlԥúԥn mezopauzada temperatur – 75... – 90 0 ɋ-yԥ çatır vԥ buzlu kristallardan ibar ԥt gümüúü buludlar müúahidԥ olunur. Müvafiq olaraq 80 – 1000 v ԥ 1000 – 2000 km mԥsafԥdԥ yerl ԥúԥn termosfer vԥ ekzosfer atmosferin daha çox seyr ԥklԥúmiú hissԥsidir. Burada sıxlı÷ı yer sԥthindԥki hava sıxlı ÷ından milyon dԥfԥ az olan ayrı-ayrı qaz molekulları, atomları v ԥ ionları görüúürlԥr. Qaz izlԥri 10- 183
20 min. km hündürlüy ԥ qԥdԥr mԥsafԥdԥ aúkar edilir. Atmosferin sıxlı ÷ı dԥniz sԥviyyԥsindԥ 0,001 q/sm 3 olur ki, bu da suyun sıxlı ÷ından 1000 dԥfԥ azdır. Atmosfer, Yer s ԥthi vԥ onun digԥr sahԥlԥri arasında daima istilik, nԥmlik v ԥ hava kütlԥlԥri ilԥ atmosferdԥ dövr edԥrԥk ԥsas iqlim ԥmԥlԥgԥtirԥn proseslԥrԥ tԥsir göstԥrԥn qazlar arasında mübadil ԥ baú verir. Atmosfer canlı orqanizmlԥri güclü kosmik úüalardan qoruyur. Atmosferin üst qatlarına fasil ԥsiz olaraq kosmik úüa axınları düúür: qamma, rentgen, ultrab ԥnövúԥyi, görünԥn, infraqırmızı. Ԥgԥr bunların hamısı yer s ԥthinԥ çatsaydı onda bir neçԥ anda bütün canlıları yox ed ԥ bilԥrdi. Ozon ekranı ԥn mühüm qoruyucu ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Ozon ekranı Yer s ԥthindԥn 20 km-dԥn 50 km -ԥ qԥdԥr hündürlükdԥ olan stratosferd ԥ yerlԥúir. Atmosferdԥ ozonun (Ɉɡ) ümumi miqdarı 3,3 mlrd.ton qiym ԥtlԥndirilir. Bu qatın gücü nisb ԥtԥn kiçikdir: normal úԥraitdԥ ümumi miqdarı ekvatorda 2 mm, qütbl ԥrdԥ 4 mm tԥúkil edir. Ozonun maksimal miqdarı – milyon hiss ԥ havaya 8 hissԥ olmaqla - Yer s ԥthindԥn 20–25 ɤm hündürlükdԥ yerlԥúir. Ozon ekranının ԥhԥmiyyԥti ondan ibarԥtdir ki, o canlı orqanizml ԥri kԥskin ultrabԥnövúԥyi úüalardan qoruyur. Onun enerjisinin bir hiss ԥsi SɈ
2 ⎯→ SO 3 reaksiyasına 184
s ԥrf olunur. Ozon ekranı dal÷a uzunlu÷u 290 nm-ԥ yaxın v ԥ ondan az olan ultrabԥnövúԥyi úüaları udur, ona görԥ d ԥ yer sԥthinԥ ali heyvanlar vԥ insanlar üçün faydalı, mikroorqanizml ԥr üçün mԥhvedici ultrabԥnövúԥyi úüalar çatır. Ozon qatının da ÷ıdılması, 1980-cı illԥrdԥ qeyd edildiyi kimi, soyuducu qur ÷ularda freonların tԥtbiqi vԥ m ԥiúԥtdԥ istifadԥ olunan aerozolların atmosferԥ atılması il ԥ izah edilir. O zaman dünya üzrԥ freonların il ԥrzindԥ tullantıları 1,4 mln.tona çatırdı v ԥ atmosferin freonlarla çirkl ԥnmԥsindԥ ayrı-ayrı ölkԥlԥrin payı aúa÷ıdakı kimi qiym ԥtlԥndirilirdi: ABù – 35%, Yaponiya vԥ Rusiya – 10%, Avropa birliyi ölk ԥlԥri – 40%, digԥr ölkԥlԥr – 5%. Razıla údırılmıú tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi sayԥsindԥ atmosfer ԥ atılan freonların miqdarı azaldılmıúdır. Kosmik aparatlar v ԥ sԥsdԥn sürԥtli tԥyyarԥlԥrin uçuúu da ozon qatına da ÷ıdıcı tԥsir göstԥrir. Atmosfer Yer sԥthini çoxlu sayda meteoritl ԥrdԥn qoruyur. Atmosferԥ hԥr saniyԥ ԥrzindԥ gözlԥ görünԥn vԥ müúahidԥ aparıla bilԥn 200 mln. meteorit dü úür, amma onlar atmosferdԥ yanırlar. Atmosferd ԥ xırda kosmik toz hissԥciklԥri öz hԥrԥkԥt sür
ԥtlԥrini azaldırlar. Hԥr gün Yer sԥthinԥ xırda meteoritl ԥr düúür ki, bu da il ԥrzindԥ Yer kütlԥsinin 1 min ton artmasına s ԥbԥb olur. Atmosfer istilikizolyasiya filtri
185
rolunu oynayır. Atmosfer olmasaydı Yerd ԥ temperatur dü úgüsü gün ԥrzindԥ 200 0 C-y
ԥ çatardı (gündüz 100 0 C – d ԥn axúam –100 0 C-y
ԥ qԥdԥr). 7.4. Atmosferd ԥ qazların balansı Troposferd ԥ atmosfer havasının nisbԥtԥn dԥyiúmԥz t ԥrkibԥ malik olması bütün canlı orqanizmlԥr üçün çox böyük ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Atmosferdԥ qazların balansı daima ba ú verԥn proseslԥr, onlardan canlı orqanizmlԥrin istifad ԥsi, qazların atmosferԥ daxil olması hesabına saxlanılır. Güclü geoloji prosesl ԥr (vulkan püskürmԥlԥri, z ԥlzԥlԥlԥr) vԥ üzvi maddԥlԥrin parçalanması sayԥsindԥ azot ayrılır. Havadan azotun k ԥnar edilmԥsi kök bakteriyalarının f ԥaliyyԥti hesabına baú verir. Lakin son zamanlarda insanların t ԥsԥrrüfat fԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ atmosferd ԥ qazların balansının dԥyiúmԥsi müúahidԥ olunur. Azot gübr ԥlԥrinin istehsalı prosesindԥ azotdan istifad ԥ olunması nԥzԥrԥ çarpacaq dԥrԥcԥdԥ artmıúdır. Güman edilir ki, azotun s ԥnayeyԥ cԥlb edilmԥsi son dövrd ԥ daha da artacaq vԥ atmosferԥ daxil olan azotun miqdarından çox olacaqdır. Azot gübr ԥlԥrinin istehsalı h ԥr 6 ildԥn bir iki dԥfԥ artır. Bu kԥnd tԥsԥrrüfatının azot gübr ԥlԥrinԥ artan tԥlԥbatını ödԥyir. Lakin atmosfer 186
havasından s ԥrf olunan azotun kompensasiyası mԥsԥlԥsi h ԥll edilmԥmiú qalır. Eyni zamanda atmosferdԥ azotun ümumi miqdarının çox böyük olması bu problemin atmosferd ԥ oksigen vԥ karbon qazı balansından o qԥdԥr d ԥ ciddi olmadıgını göstԥrir. 3,5 – 4 mlrd.il bundan ԥvvԥl atmosferd ԥ oksigenin miqdarı indikindԥn 1000 dԥfԥ az idi, bel ԥ ki, o zaman oksigenin ԥsas produsenti - yaúıl bitkilԥr yox idi. Müasir dövrd ԥ oksigen vԥ karbon qazının nisbԥti canlı orqanizml ԥrin hԥyat fԥaliyyԥti hesabına saxlanılır.Yaúıl bitkil
ԥr fotosintez prosesindԥ karbon qazı sԥrf edԥrԥk oksigen qazı ayırırlar. Bütün canlı orqanizml ԥr tԥnԥffüs zamanı oksigend ԥn istifadԥ edirlԥr. ɋɈ 2 v ԥ Ɉ 2 t ԥlԥb edԥn t ԥbii proseslԥr vԥ onların atmosferԥ daxil olmaları yaxúı tarazla údırılmıúdır. Sԥnaye vԥ nԥqliyyatın inkiúafı ilԥ oksigen bütün yanma prosesl ԥrindԥ artan ölçülԥrdԥ istifad ԥ olunma÷a baúlanmıúdır. Mԥsԥlԥn, reaktiv tԥyyarԥ bir transatlantik reys etdiyi zaman 35 ton oksigen yandırır. Yüngül avtomobil 1,5 km m ԥsafԥni qԥt edԥrkԥn bir adamın bir gün ԥrzindԥ tԥnԥffüs etmԥsi üçün sԥrf ed ԥcԥyi oksigen qԥdԥr oksigen yandırır. Mütԥxԥssislԥrin hesblamalarına gör ԥ müxtԥlif növ yanacaqların yandırılmasına ya úıl bitkilԥr tԥrԥfindԥn ԥmԥlԥ gԥlԥn 187
oksigenin 10% -d ԥn 25%-ԥ qԥdԥri istifadԥ olunur. Meúԥ zolaqları, savannalar, çöll ԥrin azaldılması, düzԥngah sah ԥlԥri, nԥqliyyat yolları vԥ úԥhԥrlԥrin artması hesabına atmosfer ԥ oksigenin daxil olması azalır. Çayların, göll ԥrin, dԥnizlԥrin vԥ okeanların çirklԥnmԥsi nԥticԥsindԥ su bitki ԥrinin içԥrisindԥ oksigen produsentlԥrinin miqdarı azalma ÷a baúlayır. Güman edirlԥr ki, ԥn yaxın 150 – 180 ild ԥ atmosferdԥ oksigenin miqdarı müasir tԥrkibinԥ n ԥzԥrԥn 3 dԥfԥ azalacaqdır. Atmosferԥ atılan karbon qazının artması il ԥ ekvivalent olaraq oksigen ehtiyatlarından istifad ԥ dԥ artma÷a baúlayır. BMT m ԥlumatlarına görԥ son 100 ildԥ karbon qazının Yer atmosferind ԥki miqdarı 10–15% artmıúdır. Ԥgԥr göst
ԥrilԥn tendensiya davam edԥrsԥ üçüncü minillikdԥ atmosferd ԥ karbon qazının miqdarı 25%-ԥ qԥdԥr, baúqa sözl
ԥ quru atmosfer havasının kütlԥ payı 0,0324-dԥn 0,04%-
ԥ qԥdԥr artar. Atmosferdԥ karbon qazının bir q ԥdԥr artması kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin mԥhsuldarlı÷ına müsb ԥt tԥsir göstԥrir. Mԥsԥlԥn, istixana havasını karbon qazı il ԥ doydurduqda tԥrԥvԥzlԥrin mԥhsuldarlı÷ı fotosintez prosesinin intensivl ԥúdirilmԥsi hesabına artır. Lakin atmosferd ԥ karbon qazının artması mürԥkkԥb qlobal probleml ԥrin yaranmasına sԥbԥb olur. 188
Atmosfer ԥsas meteoroloji vԥ iqlimԥmԥlԥgԥtirici faktorlardan biridir. øqlimԥmԥlԥgԥtirici sistemԥ atmosfer, okean, quru s ԥthi, kriosfer vԥ biosfer aiddir. Nԥmlik vԥ istilik keçirm ԥnin sirkulyasiya proseslԥri, tsiklon f ԥaliyyԥtlԥri atmosfer ilԥ ba÷lıdır. Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|