Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tozlu fırtınalar
- Dobson vahidi
- Bir xlor molekulu 10 min ozon molekulunu m ԥhv etmԥyԥ bԥs edir.
- Ozon problemi – qlobal problemdir.
- 1. "tüstü – duman
|
7.5. Atmosferin çirkl ԥnmԥ mԥnbԥlԥri Elmi-texniki t ԥrԥqqinin Yer planetinԥ bԥxú etdiyi
“tövh ԥ”lԥrdԥn biri dԥ atmosfer havasının çirklԥnmԥsi problemidir. Ona gör ԥ dԥ istifadԥ olunan havanın keyfiyy
ԥtinin insan sa÷lamlı÷ı üçün böyük ԥhԥmiyyԥti vardır. Atmosfer havasının keyfiyy ԥtinin hԥm dԥ digԥr canlılar üçün, h ԥtta cansız alԥm üçün mühüm rolu vardır. Memarlıq abid ԥlԥrinin eroziyası, metal mԥmulatlarının korroziyası, me úԥlԥrin mԥhv olması, kԥnd tԥsԥrrufatı m ԥhsullarının tԥlԥf olması havanın çirklԥnmԥsi n ԥticԥsindԥ xeyli sürԥtlԥnir. Atmosfer havasına zԥrԥrli vԥ z ԥhԥrli maddԥlԥr 2 mԥnbԥdԥn düúür : 1. Atmosferin t ԥbii çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri – vulkan püskürm
ԥlԥri, bataqlıqlar, meúԥ yan÷ınları, toz fırtınaları, suxurların kül ԥk ilԥ da÷ılması proseslԥri, üzvi maddԥlԥrin parçalanması. 189
Atmosferin t ԥbii çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri adԥtԥn faciԥli xarakter da úıyır. Vulkan püskürmԥlԥri zamanı atmosferԥ çox böyük miqdarda qazlar, su buxarları, b ԥrk hissԥciklԥr, kül v ԥ tozlar atılır. Vulkan püskürmԥlԥrinin sönmԥsi n ԥticԥsindԥ atmosferdԥ qazların ümumi balansı tԥdricԥn b ԥrpa olunur. 1912-ci ildԥ Alyaskada Katmay vulkan püskürm ԥsi zamanı havaya 20 mlrd. tona qԥdԥr toz atılmı údır ki, o da uzun müddԥt havada saxlanmıúdır. 1991-ci ild ԥ Filippindԥ baú verԥn Pinatubo vulkan püskürm ԥsi atmosferԥ 20 mln.ton kükürd 4-oksidinin atılması il ԥ müúayԥt olunmuúdur. Vulkan püskürmԥlԥri zamanı atmosferin istilik çirkl ԥnmԥlԥri dԥ baú verir, belԥ ki, havaya güclü qızdırılmı ú maddԥlԥr atılır. Onların temperaturları çox yüks ԥk oldu÷undan ԥtrafda olan hԥr úeyi yandırırlar. Böyük meúԥ yan÷ınları da atmosferi xeyli çirkl
ԥndirԥ bilir. Meúԥ yan÷ınları adԥtԥn quraqlıq illԥrindԥ ba ú verir. Tozlu fırtınalar – güclü kül ԥklԥrin tԥsiri ilԥ yer s ԥthindԥn qaldırılmıú ԥn xırda hissԥciklԥrin (zԥrrԥciklԥr) aparılması il ԥ ԥlaqԥdar olaraq meydana gԥlir. Güclü kül ԥklԥr – qasır÷a vԥ tufanlar – da÷ suxurlarının iri qırıntılarını da havaya qaldırırlar, lakin onlar havada uzun müdd ԥt saxlana bilmirlԥr. Güclü fırtınalar zamanı 190
atmosfer havasına 50 mln tona q ԥdԥr toz hissԥciklԥri dԥ qalxır. Tozlu firtınaların ԥsas sԥbԥbi quraqlıqlar, quru vԥ isti kül ԥklԥr (qara yel) olur; onlara intensiv úumlanma, mal-qara otarılması, me úԥ vԥ kolluqların mԥhdudlaú- dırılması da s ԥbԥb ola bilir. Tozlu tufanlar ԥn çox düz ԥngah, yarımdüzԥngah vԥ sԥhralar olan rayonlarda ba ú verir. Vulkan püskürmԥlԥri, meúԥ yan÷ınları vԥ toz tufanları il ԥ ba÷lı olan fԥlakԥtli hadisԥlԥr Yer ԥtrafında i úıqqoruyucu ekranın ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ sԥbԥb olur ki, bu da planetin istilik balansını qism ԥn dԥyiúdirir. Bütövlükdԥ bu hadis ԥlԥr gözԥ çarpan, lakin atmosfer çirklԥnmԥlԥrinԥ n ԥzԥrԥn yerli effektԥ malik olurlar. Atmosfer havasının a úınmalar (külԥk tԥsiri ilԥ da÷ılmalar) vԥ üzvi maddԥlԥrin parçalanması il ԥ ba÷lı çirklԥnmԥlԥri dԥ tamamilԥ ԥhԥmiyyԥtsiz yerli xarakter daúıyır.
n ԥqliyyat, mԥnzillԥrin isidilmԥ sistemlԥri, kԥnd tԥsԥrrüfatı, m ԥiúԥt tullantıları. Bunlar öz növbԥsindԥ 2 qrupa bölünür : stasionar (S ԥnaye müԥssisԥlԥri) vԥ qeyri-staionar (n ԥqliyyat vԥ hԥrԥkԥtdԥ olan mԥnbԥlԥr). Bütövlükdԥ bu m ԥnbԥlԥrdԥn havaya göstԥrilԥn zԥrԥrli tԥsirlԥri 4 qrupa bölm ԥk olar
: 191
1. Tozlar; 2. Üzvi v ԥ qeyri-üzvi qazlar; 3. Radioaktiv madd ԥlԥr ;
4. østilik enerjisi ilԥ ԥlaqԥdar tԥsirlԥr. Atmosferin süni çirkl ԥnmԥ mԥnbԥlԥri atmosfer üçün daha t ԥhlükԥli hesab olunur. Aqreqat halına görԥ bütün antropogen m ԥnúԥli çirklԥndirici maddԥlԥr bԥrk, maye vԥ qaz úԥkilli olmaqla 3 yerԥ bölünür. Atmosferԥ atılan çirkl ԥndirici maddԥlԥrin ümumi miqdarının 90 %-i qaz úԥkilli çirklԥndiricilԥrin payına düúür. Zԥrԥrli madd ԥlԥrin yaratdı÷ı problemlԥr planetin atmosferinԥ göst ԥrdiyi tԥsirin miqyasına görԥ iki qrupa bölünür : 1. qlobal probleml ԥr ; 2. lokal yaxud m ԥhԥlli problemlԥr. Qlobal probleml ԥr atmosferdԥ qazların vԥ tozların qatılı ÷ının artması ilԥ planet miqyasında dԥyiúmԥlԥr yaradır. Bu hadis ԥlԥrdԥn birincisi “istilik” effektidir. Antropogen tullantıların b ԥzilԥri (karbon qazı – CO 2 ,
4 , azot oksidi – NO 2 v
çıxan istilik úüalanmasını udaraq onun fԥzaya s ԥpilmԥsinԥ mane olur. Bu isԥ yer sԥthindԥ temperaturun qalxmasına g ԥtirib çıxarır. Proqnozlar göstԥrir ki,
atmosferd ԥ CO 2 qazının qatılı ÷ının 2 dԥfԥ artması Yer 192
s ԥthindԥ temperaturun 1,5–3 ° dԥrԥcԥ artmasına gԥtirib çıxara bil ԥr. Qeyd edԥk ki, hazırda atmosferdԥ bir milyon hava molekullarından 330–u CO 2 - molekullarının payına dü úür. Hԥr il biosferԥ 30 milyard tondan artıq CO 2 qazı
daxil olur. Bu temperatur artımı yerin qütbl ԥrindԥ buzların ԥrimԥsinԥ, yerin quru hissԥsinin azalmasına sԥbԥb ola bil
ԥr. Yer atmosferindԥn CO 2 qazının tam yox olması n ԥticԥsindԥ isԥ Yer üzԥrindԥ temperatur –19 °C tԥúkil ed ԥrdi. Göründüyü kimi atmosfer havasının mikrokompo- nentl ԥri Yer üzԥrindԥ istilik balansının yaranmasında mühüm rol oynayır. Beyn ԥlxalq saziúԥ görԥ sԥnaye ölk ԥlԥri atmosferԥ CO 2 qazının tullantısını 2025 il ԥ qԥdԥr 20% azaltmalıdırlar. Qlobal problem kimi baxılan ikinci hadis ԥ “ozon" problemidir. Atmosferd ԥ “ozon" Yer üzԥrindԥki bütün canlıları kosmosdan g ԥlԥn öldürücü ultrabԥnövúԥyi úüalardan qoruyur. Lakin son zamanlar atmosferin stratosfer t ԥbԥqԥsindԥ ozonun qatılı÷ı bir sıra zonalarda son d
ԥrԥcԥ azalmıúdır. Buna bir neçԥ sԥbԥb göstԥrilir. Ԥsas sԥbԥb kimi yerdԥn stratosferԥ qalxan bԥzi tullantıların (azot oksidl ԥrinin, xlorlu-flüorlu birlԥúmԥlԥri olan freonların) z ԥncirvari kimyԥvi proseslԥrdԥ ozonu yox etm ԥsi baxılır. Ozonun stratosferdԥ yox olması zԥrԥrli 193
haldırsa, onun qatılı ÷ının atmosferin aúa÷ı hissԥlԥrindԥ artması is ԥ, ԥksinԥ yaúayıú üçün ziyanlıdır. øri sԥnaye úԥhԥrlԥrinin atmosferindԥ ozon qatılı÷ının artması mü úahidԥ olunur. Bel ԥliklԥ, antropogen vԥ texnogen tԥsirlԥr altında 20 ild ԥn artıq bir müddԥtdԥ ozon qatının aramsız nazikl ԥúmԥsi qlobal miqyasda tԥhlükԥ mԥnbԥyinԥ çevrilmi údir. Ozon tԥrkibindԥ üç ԥdԥd oksigen atomu olan qazdır. O, ilk d ԥfԥ 1839-cu ildԥ K.F.ùonbeyn tԥrԥfindԥn elektrik bo úalmalarının müúahidԥsi zamanı k ԥúf
edilmi údir. Lakin ozonun atmosferin bir hissԥsindԥ oldu÷u faktı yalnız 1850-ci ild ԥn sonra mԥlum olmuúdur. Ozon – yunan sözü olub, m ԥnası “kԥskin iy” demԥkdir. Ozon qatı insan v ԥ digԥr canlıları intensiv ultrabԥnövúԥyi úüalanmadan qoruyur. Ozon
ԥsasԥn atmosferin troposfer vԥ stratosfer qatlarında yerl ԥúir. Troposferdԥ ozonun miqdarı çox azdır. Onun ԥsas kütlԥsi stratosferdԥ, yerdԥn 15-25 km m ԥsafԥdԥ yerlԥúir. Ozon stabil qaz deyil vԥ o hallogenl ԥr, hidrogen, azot vԥ digԥr karbohidrogenlԥrԥ qar
úı çox hԥssasdır ki, bunlar da onun da÷ılmasına s ԥbԥb olur. 194
Ozonun atmosferd ԥ miqdarı, oksigenԥ nisbԥtԥn çox azdır. Bel ԥ ki, hԥr 10 milyon hava molekuluna 2 milyon oksigen v ԥ cԥmi 3 ozon molekulu düúür. Ԥgԥr atmosferd ԥ olan ozonu Yer sԥthinԥ bԥrabԥr yaymaq mümkün olsaydı, onda qalınlı ÷ı 3 mm olan nazik tԥbԥqԥ alınardı. Atmosferd ԥ ozon qatının da÷ılmasının ԥsas sԥbԥbkarı xlor-flüorlu karbohidrogenl ԥr hesab olunur. Tԥdqiqatlar göst
ԥrir ki, hԥr payız vaxtı planetin cԥnub yarımkürԥsindԥ Antarktida üz ԥrindԥki ozon qatında seyrԥklԥúmԥlԥr, yԥni “de
úik”lԥr ԥmԥlԥ gԥlir. Antarktida üzԥrindԥki atmosfer qı úda Yer kürԥsindԥn qütb burul÷anı adlanan külԥyin tԥbii böhranı il ԥ tԥcrid olunur. Qıú vaxtı soyuq vԥ qaranlıq hava úԥraitindԥ atmosferdԥ qütb stratosfer dumanları ԥmԥlԥ gԥlir. Bu zaman tԥsirsiz xlor günԥú iúı÷ı altında h ԥmin buludların sԥthindԥ ozonla kimyԥvi reaksiyaya gir ԥrԥk ozon qatını aúılamayan maddԥyԥ çevrilir. Bunun n ԥticԥsindԥ dԥ hԥr bahar günԥú güclԥnir. Antarktida stratosferinin yet ԥrincԥ qızdı÷ı vԥ belԥcԥ dԥ onu qalan dünyadan t ԥcrid edԥn qütb stratosfer buludlarını da÷ıtdı÷ı vaxt “de úik” yenidԥn yox olur. Ԥn geniú “deúiklԥr” son illԥr mü úahidԥ olunur. Naziklԥúmԥ ԥn çox 15-30 km 195
hündürlükl ԥrdԥ baú verir ki, burada ozonun konsentrasiyası yüks ԥk olur. Ozon qatının miqdarı Dobson vahidi il ԥ ölçülür. Oturaca ÷ının sahԥsi 1 sm 2 olan vertikal sütunda normal t ԥzyiq vԥ temperaturda olan ozonun miqdarı Dobson vahidi adlanır. Yer kür ԥsindԥ ozonun orta miqdarı t ԥxminԥn 300 Dobson vahididir. Müxtԥlif co÷rafi sah ԥlԥrdԥ onun qiymԥti 230-500 Dobson vahidi arasında d ԥyiúir.
Ozon qatının k ԥskin naziklԥúmԥsi tԥhlükԥsi ilk dԥfԥ Antarktida üz ԥrindԥ müúahidԥ olunmuúdur. Müԥyyԥn edilmi údir ki, onun miqdarı burada yaz aylarında dԥhúԥtli sur ԥtdԥ azalır. Bu vaxt ԥmԥlԥ gԥlԥn ozon dԥliyinin ölçüsü h ԥtta ABù-ın ԥrazisindԥn dԥ böyükdür. Ultrab ԥnövúԥyi úüalanmadan mühafizԥ qatının nazikl
ԥúmԥsi bütün canlı orqanizmlԥr üçün mԥhvedici ola bil
ԥr. Vԥziyyԥtin ciddiliyi onunla dԥrinlԥúir ki, ozon qatının bir faiz nazikl ԥúmԥsi, bizԥ tԥsir edԥn ultrabԥnövúԥyi úüalanmanın iki faiz artmasına sԥbԥb olur. Ozon qatının nazikl ԥúmԥsi sayԥsindԥ ultrabԥnövúԥyi úüalanmanın artması bitkilԥrԥ, dԥnizin flora vԥ faunasına ciddi t
ԥsir göstԥrir. Buzlaqların ԥrimԥsi sürԥtlԥnir. Son 100 ild
ԥ okeanın sԥviyyԥsi 10-15 sm artmıúdır. 196
Proqnozlar göst ԥrir ki, ԥgԥr Yer kürԥsindԥ olan buzlaqlar tam ԥrisԥ, o zaman okean sularının sԥviyyԥsi 60 metr qalxar, bunun is ԥ nԥ demԥk oldu÷unu tԥsԥvvür etmԥk o q ԥdԥr dԥ çԥtin deyil. Buzlaqlardan ayrılan aysberqlԥr okeanda üz ԥn gԥmilԥr üçün tԥhlükԥ mԥnbԥyinԥ çevrilirlԥr. Dünyanın sivil su ehtiyatının 70%-nin Antarktida materikind ԥ olması vԥziyyԥti daha da mürԥkkԥblԥúdirir vԥ t ԥhlükԥli edir. Belԥ ki, materikin müԥyyԥn yerlԥrindԥ intensiv buz ԥrimԥlԥri davam edir. Buz ԥrimԥlԥri Antarktidada 8 min il ԥvvԥl baúlanmıúdır. Bu tԥbii prosesi ozon qatının nazikl ԥúmԥsi daha da intensivlԥúdirmiúdir. Arktika ԥrazisindԥ dԥ, demԥk olar ki, eyni vԥziyyԥt yaranmı údır. Bu hal xüsusilԥ son illԥr hԥr iki ԥrazinin üz ԥrindԥ ozon qatının naziklԥúmԥsi ilԥ daha tԥhlükԥli xarakter almaqdadır. Ozon qatının yeyil ԥrԥk naziklԥúmԥsinin vԥ nԥhayԥt da ÷ılmasının ԥn ԥsas sԥbԥbkarı xlorlu-flüorlu karbohidrogenl ԥr (XFK) – freonlardır. 1974-cü ild ԥ Pol Kratsen uzun zaman xlorflüorlu karbohidrogenl ԥrdԥn istifadԥ edildikdԥ ozonun potensial tük ԥnmԥsinin model analizlԥrinԥ aid tԥdqiqatlarını çap etdirir. Analitik t ԥhlil bu birlԥúmԥlԥrdԥn istifadԥ edilmԥsi n ԥticԥsindԥ 40 km hündürlükdԥ ozonun qatılı÷ının 1974- 197
cü ilin s ԥviyyԥsindԥn 40% azalmasının mümkünlüyünü göst ԥrmiúdir. Freonlar kimya sah ԥsindԥ vԥ mԥiúԥtdԥ – soyudu- cularda, kondisionerl ԥrdԥ, aerozol qablaúdırmalarda geni ú tԥtbiq edilir. Onlar özlüyündԥ toksiki deyillԥr, lakin çox davamlıdırlar v ԥ tez-gec havanın turbulent hԥrԥkԥti n ԥticԥsindԥ stratosferԥ düúürlԥr. Orada, ozonun miqdarının maksimum oldu ÷u 20-25 km hündürlükdԥ freonlar gün ԥúin ultrabԥnövúԥyi úüalanmasının tԥsirindԥn parçalanaraq s ԥrbԥst xlor ԥmԥlԥ gԥtirir. Sonuncu isԥ ozonun t ԥbii da÷ılması prosesini sürԥtlԥndirir. Belԥ hallarda çox vaxt deyirl ԥr: Bir xlor molekulu 10 min ozon molekulunu m ԥhv etmԥyԥ bԥs edir. XX
ԥsrin 70-ci illԥrindԥ freonların dünya üzrԥ istehsalını v ԥ onların atmosferԥ düúmԥ hԥcmini hesablayan müt ԥxԥssislԥr belԥ qԥrara gԥlmiúlԥr ki, ԥgԥr onun istehsal sür ԥti azalmasa, onda ozon qatının düz
ԥlmԥsi mümkün olmayacaqdır. Bu tԥhlükԥnin mahiyy
ԥtini dԥrk edԥn bir sıra ölkԥlԥr – Norveç, øsveç, Finlandiya, AB ù o zaman aerozol qablaúdırmalarda freonların t ԥtbiqini tamamilԥ dayandırırlar.
ԥskin
istil ԥúmԥ, quraqlıq, biosferԥ tԥsir, iqlimin dԥyiúilmԥsi kimi 198
t ԥhlükԥli tԥzahürlԥrin ԥmԥlԥ gԥlmԥsi ilԥ müúayiԥt olunur. Bunun n ԥticԥsidir ki, son ԥsrdԥ Yer kürԥsindԥ orta illik temperatur 0,3-0,6 0 ɋ artmıúdır. Qlobal istilԥúmԥ yerin atmosferind ԥ karbon qazı, azot oksidi vԥ metanın miqdarının artması n ԥticԥsindԥ ԥmԥlԥ gԥlir. Son ԥsrdԥ karbon qazının miqdarı xeyli artmı údır. Bu qazlardan ibar ԥt tԥbԥqԥ isti havanın stratosferԥ çatmasına mane olur v ԥ nԥticԥdԥ stratosfer soyuyur; demԥli, ozon qatının nazikl ԥúmԥsi davam edir. Belԥcԥ dԥ yerin atmosferindԥ havanın temperaturu artma ÷a baúlayır. Meúԥlԥr mԥhv olur, s ԥhralaúma sürԥtlԥnir, quraqlıq yaranır. Bütün bunlar is ԥ canlı alԥmԥ ciddi tԥsir göstԥrir. Ultrabԥnövúԥyi radiasiyanın artması bioresursların azalmasına s ԥbԥb
olur. Yer s ԥthinԥ çatan úüa miqdarının istԥnilԥn intensivlikd ԥ artması, yerin hԥyat strukturlarına vԥ onların ԥtraf mühitinԥ çox ciddi zԥrԥr vurmaqla potensial tԥhlükԥ m ԥnbԥyi yaradır. Statistik m ԥlumatlar göstԥrir ki, insan üçün ozon qatının tük ԥnmԥsinin ԥn a÷ır nԥticԥsi – dԥri xԥrçԥngi vԥ b ԥdxassԥli melanoma xԥstԥliklԥri, gözün kataraktası vԥ göz büllurcuqlarının deformasiyasıdır. Son 20 ild ԥ mԥhz
ozon qatının nazikl ԥúmԥsinin nԥticԥsi olaraq 30-dan çox t ԥhlükԥli xԥstԥliklԥr ԥmԥlԥ gԥlmiúdir. Ԥtraf Mühitin 199
Mühafiz ԥ Agentliyi hesab edir ki, ԥgԥr XFK-nın istifad ԥsinԥ nԥzarԥt olunmasa, ԥn yaxın vaxtlarda katarakta daha 18 milyon n ԥfԥrԥ yayıla bilԥr. Burada ԥn t ԥhlükԥli hal odur ki, ozon qatının naziklԥúmԥsini sür ԥtlԥndirԥn ԥsas maddԥlԥr mԥhz uzunömürlü kimyԥvi madd ԥlԥrdir. Belԥ ki, XFK-11, XFK-12 vԥ XFK-13 madd ԥlԥrinin atmosferdԥ orta qalma müddԥti müvafiq olaraq 50, 102 v ԥ 85 ildir. Demԥli bu kimyԥvi madd ԥlԥrdԥn istifadԥni hԥtta dayandırdıqda belԥ, onların ozon qatını a úılaması hԥlԥ uzun zaman davam edԥcԥkdir. BMT-nin r ԥsmi mԥlumatlarına görԥ, ozon qatının cԥmi 1% azalması dünyada 100 min yeni katarakta hadis ԥsinin
v ԥ 10 min dԥri xԥrçԥnginin yaranması ilԥ nԥticԥlԥnir. Bundan ba úqa, ozon qatının da÷ılması parnik effektinin gücl ԥnmԥsinԥ, bioresursların, xüsusilԥ su ekosistem- l ԥrinin depressiyasına, torpa÷ın deformasiyasına, ԥtraf mühitin ümumi çirkl ԥnmԥsinԥ sԥbԥb olur. Qlobal probleml ԥrdԥn üçüncüsü havada radioaktiv izotopların yayılması problemidir. Hazırda dünyada enerji istehsalının 10%-i atom elektrik stansiyalarında alınır. Atom reaktorlarının böyük qismi h ԥrbi mԥqsԥdlԥr üçün in úa edildiyindԥn onların kiçik modifikasiya ilԥ enerji istehsalında istifad ԥ edilmԥsi hԥmiúԥ müԥyyԥn tԥhlükԥ 200
tör ԥdir. Çernobıl qԥzası nԥticԥsindԥ Yer sԥthinin demԥk olar ki, h ԥr yerindԥ bԥzi radioaktiv izotopların qatılı÷ının (m ԥsԥlԥn, C 14 izotopunun) artması mü úahidԥ olunur. Lokal probleml ԥr 3 böyük qrupu ԥhatԥ edir :
;;;;
Birinci qrup probleml ԥr atmosfer havasına atılan ilkin qazlar arasında kimy ԥvi reaksiyalar getmԥsi nԥticԥsindԥ daha mür
ԥkkԥb maddԥlԥrin yaranmasını ԥhatԥ edir. Bu reaksiyalar h ԥm katalitik üsulla, hԥm dԥ Günԥú úüalarının t ԥsiri ilԥ (fotokimyԥvi) baú verir. Nԥticԥdԥ eroksidlԥr adlanan çox z ԥhԥrli birlԥúmԥlԥr yaranır. Mԥsԥlԥn, azot-4 – oksid qazı fotokimy ԥvi üsulla parçalanır vԥ kimyԥvi prosesl ԥrin baúlanmasına sԥbԥb olur. Karbohidrogen birl ԥúmԥlԥr olduqda gözyaúardıcı maddԥ olan peroksiasetilnitrat ԥmԥlԥ gԥlir, ozonun qatılı÷ı artır. Troposferd ԥ ozon qatılı÷ının artması bitkilԥrdԥ baú verԥn fotosintez prosesin ԥ ԥks tԥsir göstԥrir, hԥtta polimer materialların xarab olmasına s ԥbԥb olur. “Tur ú” ya÷ıntılar atmosferdԥn kükürd qazının (SO 2 ),
azot oksidl ԥrinin (NO x ), xlorlu birl ԥúmԥlԥrin, karbon qazının (CO 2 ) havadakı suda (rütub ԥtdԥ) hԥll olaraq 201
tur úulara çevrilmԥsi nԥticԥsindԥ ԥmԥlԥ gԥlir. Su mühitindԥ ya úayıú üçün onun turúulu÷u (pH- göstԥricisi) 4,5-dԥn kiçik olmamalıdır. B ԥzi “turú” ya÷ıúlarında bu göstԥrici 1,7 – 2,5 t ԥrtibindԥ olur. “Turú” ya÷ıúlar memarlıq abidԥlԥrinin s ԥthi eroziyasının sürԥtlԥnmԥsinԥ sԥbԥb olur. Lokal probleml ԥr sırasına daxil olan üçüncü hadisԥ “s ԥhra” (quraqlıq) hadisԥsidir. Bu hadisԥ silsilԥ da÷lar arasında düz ԥnlik zonalarda karbon qazının öz a÷ırlı÷ının t ԥsiri ilԥ, qatılı÷ının artması nԥticԥsindԥ Yer sԥthinin temperaturunun artması il ԥ ԥlaqԥdardır. Göründüyü kimi atmosfer ԥ atılan antropogen tullantılar bütövlükdԥ ekoloji balansın pozulmasında mühüm rol oynayır. Son ill ԥrdԥ
karbon qazının v ԥ stratosfer ozonunu mԥhv edԥn freonların miqdarını azaltmaq üçün beyn ԥlxalq miqyasda q ԥrarlar qԥbul edilmiúdir. Beyn ԥlxalq “Worldwatch Institute”nun mԥlumatına gör ԥ 1990-cı ildԥn 2000-ci ilԥ kimi torpa÷ın mühafizԥsi üçün kapital qoyulu úu 6 dԥfԥ, meúԥlԥrin bԥrpası üçün 3,5 d ԥfԥ, enerji istifadԥsinin sԥmԥrԥliliyini artırmaq üçün 2 d ԥfԥ, yeni enerji növlԥrinin istifadԥsi üçün 15 dԥfԥ artmı údır. ønkiúaf etmiú ölkԥlԥrdԥ ԥtraf mühitin çirklԥnmԥsi n ԥticԥsindԥ dԥyԥn ziyan ümumi milli gԥlirin 1-3%-ni tԥúkil edir. 70-ci ill ԥrdԥ ABù-da ԥtraf mühitin mühafizԥsi üçün 202
ayrılan kapital qoyulu úu aúa÷ıdakı kimi olmuúdur (su mühitinin mühafiz ԥsi üçün 40%, havanın mühafizԥsi üçün 38%, b ԥrk tullantıların utilizasiyası üçün 15%. Ancaq s ԥhiyyԥ mԥqsԥdlԥri üçün hԥr adama çԥkilԥn xԥrc 1-ton toz üçün 400-700 (1-ton CO 2 üçün 300-700), 1-ton CO qazı üçün –180 – 300 dollar t ԥúkil edir. Az ԥrbaycanın iri sԥnaye úԥhԥrlԥri olan Bakı, Gԥncԥ, Sumqayıt, Ming ԥçevir vԥ ùirvanın atmosfer havasında azot oksidi, formaldehid, benzopiren, xlor v ԥ fenolun qatılı ÷ı normativdԥn 1,5 - 3,3 dԥfԥ artıq olur. Bir sıra s ԥnaye müԥssisԥlԥri – Azԥrenerji, Neft úirkԥti, Neft vԥ qazçıxarma, Az ԥrkimya, Sintezkauçuk, Azԥrmetal, M ԥdԥn, Elektrotexnika, Tikinti vԥ b. müԥssisԥlԥrindԥ 13 mind ԥn çox stasionar mԥnbԥlԥr, 10 minԥ yaxın müt ԥúԥkkil mԥnbԥlԥr havanın çirklԥnmԥsindԥ mühüm rol oynayır. Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|