Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk

ekoloji böhran sah

ԥlԥridir. Belԥ sahԥlԥrԥ Bakı, Sumqa-

yıt, Mahaçqala, Türkm

ԥnbaúı  úԥhԥrlԥrinin akvatoriyaları, 

istismarda olan d

ԥniz neft yataqları rayonları aid edilir. 

X

ԥzԥr gölünün çirklԥnmԥsindԥn danıúarkԥn aúa÷ıdakı 

xüsusiyy

ԥtlԥr nԥzԥrԥ alınmalıdır: birincisi, çirkabın qeyri- 

b

ԥrabԥr paylanması  dԥnizin ayrı-ayrı sahԥlԥrinin ciddi 

úԥkildԥ çirklԥnmԥsinԥ  gԥtirib çıxarır.  økincisi, sahilboyu 

yaranan çirkl

ԥnmԥni bir zonadan baúqasına aparır vԥ

oranı da çirkl

ԥndirir. Nԥzԥrԥ alsaq ki, tullantılar  ԥsasԥn 

suyun üzünd

ԥ - üst qatında toplaúaraq "su-atmosfer" 

zonası yaradır, onda m

ԥhz burada yı÷ılmıú çirkablar 

hesabına daha çox d

ԥnizin bioloji ԥhԥmiyyԥtli sahԥlԥrinin 

çirkl

ԥndiyini qeyd etmԥk lazım gԥlir. Xԥzԥr dԥnizi üçün ԥn 

t

ԥhlükԥli çirklԥnmԥ  tԥrkibindԥ  zԥrԥrli kimyԥvi maddԥlԥr 

olan tullantılarla çirkl

ԥnmԥdir. Bunlardan neft karbohidro-

genl

ԥrini, karbohidrogenlԥri, karbonukleidlԥri, xlor üzvi 

birl

ԥúmԥlԥrini vԥ  a÷ır metalları göstԥrmԥk olar. Dԥnizin 

çirkl

ԥnmԥsindԥ neft karbohidrogenlԥri böyük rol oynayır. 

Söhb

ԥt Abúeron yarımadası  vԥ Manqıúla÷ın yarısını 

ԥhatԥ edԥn dԥniz neft sԥnayesi vԥ sualtı neft 

borularından gedir. Vaxtil

ԥ  dԥnizdԥ neft buruqlarının 

görünm

ԥsi elm vԥ texnikanın nailiyyԥti sayılsa da, bԥzi 

                                                                                  

 146

aliml

ԥr bunun yaxın gԥlԥcԥkdԥ zԥrԥrli fԥsadlar törԥdԥcԥyi 

bar

ԥdԥ  hԥyacan dolu mԥlumatlar veriblԥr. Üstündԥn 

yarım 

ԥsrdԥn çox ötmԥsinԥ baxmayaraq, hԥmin fikirlԥr 

özünü do

÷ruldur vԥ biz artıq Xԥzԥrin dünya miqyaslı 

problem

ԥ çevrildiyinin úahidlԥriyik. Onun ekoloji vԥziyyԥti 

indi bütün dünyanı narahat edir. Bakı is

ԥ Xԥzԥrin ԥn çirkli 

hiss

ԥsidir. Tԥsadüfi deyil ki, o, bioloji cԥhԥtdԥn "ölü 

buxta" statusunu qazanıb. 

X

ԥzԥryanı ölkԥlԥrdԥ baú verԥn ictimai-siyasi 

prosesl

ԥr, ziddiyyԥtli münaqiúԥlԥr dԥ dԥnizin ekomühitinԥ

öz t

ԥsirini göstԥrib. Xüsusilԥ hԥrbi münaqiúԥlԥr. Mԥsԥlԥn, 

1991-ci ild

ԥn baúlanan Rus-Çeçen müharibԥsi dԥnizin 

ekosistemind

ԥ müԥyyԥn problemlԥr yaradıb. Hövzԥdԥ il 

ԥrzindԥ 20-30 hԥrbi tullantı qeydԥ alınır. Bundan ԥlavԥ, 

texnogen q

ԥzaların sayı da xeyli artıb. Belԥ ki, Xԥzԥrin 

Rusiya sahill

ԥrindԥ karbohidrogenlԥrin miqdarı Çeçen 

müharib

ԥsi ilԥ ԥlaqԥdar xeyli artmıúdır. Mԥlumdur ki, 

Az

ԥrbaycanın yataqlarının birgԥ istismarı ilԥ ԥlaqԥdar 

"

Ԥsrin müqavilԥsi" (1994) adlı saziú imzalanmıúdır. 

Dünyanın m

ԥúhur neft korporasiyalarının qoúulduqları 

sazi

ú, Azԥrbaycanın xam neftini dünya bazarına 

çıxarmaq m

ԥqsԥdi güdür. Regiondakı digԥr neft 

istehsalçıları da eyni maraqdan çıxı

ú edirlԥr. Qazaxıstan 

                                                                                  

 147

v

ԥ Türkmԥnistanda da Abúeronda oldu÷u kimi neft-qaz 

istehsalı  m

ԥrkԥzlԥri açılıb. Bu regionların ekoloji durumu 

respublikamızla müqayis

ԥdԥ heç dԥ yaxúı deyil. Çünki 

burada çıxarılan neftin t

ԥrkibindԥ merkaptanların miqdarı 

çox, kükürdlü birl

ԥúmԥlԥr daha artıqdır. Belԥ nefti xüsusi 

yolla t

ԥmizlԥmԥk lazım gԥlir ki, bu da ԥlavԥ problemlԥr 

yaradır. Bu prosesd

ԥ ekoloji standartlar mütlԥq nԥzԥrԥ

alınmalıdır, 

ԥks halda Xԥzԥrin bütün akvatoriyası pis hala 

dü

úԥ bilԥr. Bu çirklԥnmԥ  mԥnbԥlԥri içԥrisindԥ birinci yeri 

X

ԥzԥrԥ axan çaylar vasitԥsi ilԥ gԥtirilԥn çirklԥndirmԥ tutur. 

X

ԥzԥrԥtrafı ölkԥlԥr arasında dԥnizin mühafizԥsi üçün 

yekdil sazi

ú olmadı÷ından brakonyerlik vüsԥt almıúdır. 

Çirkl

ԥnmԥnin vԥ brakonyerliyin artması, Xԥzԥr ԥtrafındakı 

balıqartırma zavodlarının 

ԥvvԥlki güclԥ  iúlԥmԥmԥsi 

d

ԥnizdԥ bir çox növlԥrin, xüsusԥn nԥrԥ balı÷ının 

ehtiyatının tük

ԥnmԥsi problemini yaratmıúdır. 

D

ԥnizdԥ  vԥ sahilboyunda gözlԥnilԥn qԥzaların böyük 

ԥksԥriyyԥti, ԥlbԥttԥ ki, burada yerlԥúdirilԥn neft sԥnayesilԥ

ba

÷lıdır. Bunlardan baúqa, Xԥzԥrin dibi palçıq 

vulkanlarına meyllidir. Kükürd t

ԥrkibli neft çıxarılan 

sah

ԥlԥr daha tԥhlükԥlidir. Güclü zԥlzԥlԥ baú verԥrsԥ, 

havaya 1000 atmosfer t

ԥzyiqlԥ milyon ton kükürd tԥrkibli 

karbohidrogen daxil ola bil

ԥr ki, bu da qlobal fԥlakԥtdir. Iri 

                                                                                  

 148

tankerl

ԥrlԥ neftin daúınması da Xԥzԥrin çirklԥnmԥsinԥ

s

ԥbԥbdir. Xırda dԥniz donanmalarının inkiúafı iqtisadi vԥ

h

ԥrbi baxımdan  ԥhԥmiyyԥt daúısa da, çirklԥndirici amil 

kimi onların da rolu az deyil. 

øri gԥmilԥrin ixrac etdiyi 

axıntı suları çirkl

ԥnmԥ  mԥnbԥlԥrindԥndir. Yeni limanların 

tikilm

ԥsi, gԥmi istehsalı, neft vԥ neft mԥhsullarının nԥqli 

v

ԥ s. suyun çirklԥnmԥsinin  ԥsas sԥbԥblԥrindԥndir. 

X

ԥzԥrsahili ölkԥlԥrin hԥrbi dԥniz donanmalarının 

yaradılması da h

ԥmin faktorlardandır. Xԥzԥr gölünün 

çirkl

ԥnmԥ  mԥnbԥyini yalnız fiziki-kimyԥvi sԥbԥblԥrlԥ

ԥlaqԥlԥndirmԥk olmaz. Problemin ԥmԥlԥ  gԥlmԥsindԥ

bioloji çirkl

ԥnmԥnin dԥ payı var. Söhbԥt Volqa-Don kanalı 

vasit

ԥsilԥ Azov-Qara dԥniz hövzԥsindԥn gԥlԥn yad 

orqanizml

ԥrdԥn gedir. Belԥ ki, bu yaxınlarda 

Türkm

ԥnistana aid sektorda meduzalar (aurella aurita, 

mneniopsis leudyi) a

úkar edilmiúdir. Bu meduzalar 

X

ԥzԥrdԥ çoxalaraq vԥtԥgԥ ԥhԥmiyyԥtli iri balıqların 

qidasını yeyib tük

ԥndirir. Mԥsԥlԥn, bu meduzalar kilkԥ ilԥ

qidalanırlar. Kilk

ԥnin azalması paralel olaraq onlarla 

qidalanan müxt

ԥlif su heyvanlarının sayca azalmasıyla 

n

ԥticԥlԥnir. Neft-qaz istismarına geniú yer verilmԥsi 

balıqçılıq t

ԥsԥrrüfatına da öz mԥnfi tԥsirini göstԥrir. Su 

mühitinin ifrat çirkl

ԥnmԥsi balıq sԥnayesinԥ ciddi ziyan 

                                                                                  

 149

vurur. Hesablamalara 

ԥsasԥn, bu sԥbԥbdԥn nԥrԥ balı÷ı 

t

ԥsԥrrüfatına dԥyԥn zԥrԥr 6 milyard, kürü biznesinԥ dԥyԥn 

ziyan is

ԥ 10 milyard dollar tԥúkil edir. Hԥmçinin digԥr 

v

ԥtԥgԥ balıqlarının iqtisadi cԥhԥtdԥn itirilmԥsi dԥ realdır. 

X

ԥzԥr olduqca unikal ekosistemdir. Onun qorunması 

t

ԥkcԥ regional dövlԥtlԥrin yox, planetin iúidir. Beynԥlxalq 

sistemin son ill

ԥr bu dԥnizin ekoloji problemlԥrinԥ maraq 

göst

ԥrmԥsi tԥsadüfi deyil. Xԥzԥrԥ yalnız bir ölkԥnin yox, 5 

sahilyanı ölk

ԥnin qay÷ı göstԥrmԥsi vacibdir. Hԥr bir 

X

ԥzԥrsahili ölkԥ  dԥnizԥ öz úԥxsi prizmasından yanaúsa, 

onun sonrakı taleyi daha tutqun ola bil

ԥr. Xԥzԥrin statusu 

tam mü

ԥyyԥnlԥúmԥdikcԥ  dԥnizin nԥrԥ balı÷ı ehtiyatı, 

canlıların r

ԥngarԥngliyi, ekosistemi tԥnԥzzülԥ u÷rayacaq. 

5.4. X

ԥzԥr dԥnizi sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥsi problemi 

X

ԥzԥrin ekoloji problemlԥri onun sԥviyyԥsinin vaxtaúırı 

d

ԥyiúmԥsilԥ  dԥ ԥlaqԥdardır. 1978-ci ildԥn dԥnizin 

s

ԥviyyԥsi tԥdricԥn qalxaraq ciddi tԥhlükԥyԥ  sԥbԥb 

olmu

údur. Belԥ ki, suyun sԥviyyԥsinin 2,5 m qalxması 

sahil zonasının il 

ԥrzindԥ 1-2 km sahԥsinin dԥnizin altında 

qalması il

ԥ  nԥticԥlԥnmiúdir. Mԥsԥlԥn, 10-15 il ԥvvԥl 

ölk

ԥmizin cԥnub bölgԥsindԥki (Lԥnkԥran-Astara) sahil 

zola

÷ında yerlԥúԥn bir çox yaúayıú  mԥntԥqԥlԥri vԥ

                                                                                  

 150

t

ԥsԥrrüfat sahԥlԥri hԥmin fԥlakԥtlԥ üzlԥúdi,  ԥhaliyԥ, 

dövl

ԥtԥ xeyli ziyan dԥydi.

D

ԥnizin sԥviyyԥsi aúa÷ı düúdüyü zaman úorlu÷u artır, 

balıqların sahil zonalarında qidalanma bölg

ԥlԥrinin 

m

ԥhsuldarlı÷ı  vԥ sahԥsi azalır. Dԥnizin sԥviyyԥsi 

qaxdıqca is

ԥ suların, xüsusilԥ böyük çayların delta 

bölg

ԥlԥrinԥ yanaúan sahԥlԥrdԥ úorlu÷u azalır, yem 

ehtiyatı artır. X

ԥzԥr dԥnizi sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥsi sahil 

zonasında h

ԥmiúԥ sosial-iqtisadi vԥ ekoloji problemlԥr 

yaratmı

údır. Mԥsԥlԥn, sԥviyyԥnin endiyi hallarda bütün 

hidrotexniki qur

÷uların, o cümlԥdԥn limanların, yenidԥn 

tikilm

ԥsinԥ ehtiyac yaranır. Xԥzԥr faunasının mԥskunlaú-

dı

÷ı  vԥ inkiúaf etdiyi úelf zonasının sahԥsi azalır, 

balıqların kürü tökm

ԥk üçün çaylara keçmԥsinԥ ԥngԥl 

yaranır. Bu zonanın hidrometeoroloji rejimind

ԥ  dԥ  mԥnfi 

d

ԥyiúikliklԥr baú verir. Sԥviyyԥnin qalxdı÷ı hallarda da 

sahil zonasının sosial-iqtisadi h

ԥyatına külli miqdarda 

ziyan d

ԥyir, ekoloji úԥrait pislԥúir, bataqlıqlar yaranır, 

evl

ԥr vԥ torpaqlar su altında qalır. Sԥviyyԥnin bu 

qalxmasından Az

ԥrbaycana birbaúa dԥyԥn ziyanın 

miqdarı 2 milyard AB

ù dollarıdır. 

5.5. Az

ԥrbaycan torpaqlarının eroziyası

                                                                                  

 151

Az

ԥrbaycan  ԥrazisinin 60%-ni da÷  vԥ da÷ԥtԥyi 

sah

ԥlԥr tԥúkil edir ki, onun da xeyli hissԥsi müxtԥlif 

d

ԥrԥcԥli eroziyaya mԥruz qalmıúdır. Burada yerlԥúԥn ԥkin 

sah

ԥlԥrindԥ, otlaq vԥ biçԥnliklԥrdԥ aqrotexniki vԥ

meliorativ t

ԥdbirlԥrin düzgün hԥyata keçirilmԥmԥsi 

torpaqların eroziyasına s

ԥbԥb olur. Belԥ ԥrazilԥrdԥ

torpaqların eroziyasının geni

ú intiúarına sԥbԥb, kԥnd 

t

ԥsԥrrüfat dövriyyԥsindԥ olan sahԥlԥrin milliliyidir. 

Aparılan t

ԥdqiqatlara görԥ Azԥrbaycanın da÷lıq 

ԥrazilԥrindԥ (okean sԥviyyԥsinin 200m yüksԥklikdԥ

yerl

ԥúԥn sahԥlԥrdԥ) suvarmaya yararlı torpaq sahԥlԥrinin 

ancaq 36%-nin (580,4 min ha) mailliyi 0,02-0,03, qalan 

64%-nin (1041,1 min ha) mailliyi 0,02-d

ԥn artıqdır. 

Respublikada torpaq eroziyasına qar

úı mübarizԥ

aparmaq, kompleks t

ԥdbirlԥr görmԥk üçün hԥmin prosesi 

do

÷uran sԥbԥblԥri vԥ onun gediúini öyrԥnmԥk lazımdır. 

Bunu is

ԥ úaquli zonalıq üzrԥ  sԥciyyԥlԥndirmԥk daha 

m

ԥqsԥdԥuy÷undur.  Ԥsasԥn 2000-3500 metr (qismԥn 

1600-3500 metr) hündürlükl

ԥri  ԥhatԥ edԥn da÷-çԥmԥn 

qur

úa÷ı alp, subalp vԥ bozqır çԥmԥnliklԥrdԥn, da÷-

ç

ԥmԥn, qaratorpaq, çürüntülü-karbonatlı  vԥ s. torpaq 

tipl

ԥrindԥn, meúԥ torpaqlarının bozqırlaúmıú 

v

ԥ

ç

ԥmԥnlԥúmiú yarımtiplԥrindԥn ibarԥt torpaq örtüyünԥ

                                                                                  

 152

malikdir. Burada s

ԥthi eroziya geniú inkiúaf etmiúdir. Bԥzi 

yerl

ԥrdԥ isԥ qobu eroziyası geniú inkiúaf etmiúdir. 

Az

ԥrbaycanın yay otlaqlarında eroziya prosesi güclü 

inki

úaf etmiú olsa da, onlar ayrı – ayrı rayonlarda qeyri – 

b

ԥrabԥr ԥraziyԥ vԥ inkiúaf dԥrԥcԥsinԥ malikdir. Mԥsԥlԥn, 

eroziyaya u

÷ramıú sahԥlԥr Qusar, Laçın, Kԥlbԥcԥr kimi 

rayonlara nisb

ԥtԥn Ordubad, Qԥbԥlԥ, 

øsmayıllı 

rayonlarında 24-31% artıq 

ԥrazilԥri  ԥhatԥ edir. Ordubad, 

øsmayıllı, Qԥbԥlԥ kimi rayonların  ԥrazisindԥki da÷ – 

ç

ԥmԥn torpaqların 90-96%-i müxtԥlif dԥrԥcԥdԥ eroziyaya 

u

÷ramıú torpaqlardır. ùiddԥtli eroziyaya u÷ramıú torpaqlar 

øsmayıllı rayonunda yuyulmuú torpaqların 20%-ԥ qԥdԥrini 

t

ԥúkil edirsԥ, Qusar rayonunda bu rԥqԥm 56%-ԥ çatır. 

Ya

úayıú yerlԥrinin  ԥtraf meúԥlԥri daha çox mԥhv 

edildiyind

ԥn hԥmin  ԥrazilԥrdԥ  sԥthi, istԥrsԥ  dԥ yar÷an 

eroziyaları geni

ú yayılmıúdır. Mԥsԥlԥn, 1925-1926-cı 

ill

ԥrdԥ ùԥki rayonundakı Oxud vԥ Kiú, Qax rayonundakı 

østisu, O÷uz rayonundakı Filfili kԥndlԥri ԥtrafında palıd vԥ

v

ԥlԥs meúԥlԥrinin qırılması  nԥticԥsindԥ bu yerlԥrdԥ  sԥthi 

v

ԥ qobu eroziyası geniú inkiúaf etmԥyԥ baúlamıúdır. 

Mü

ԥyyԥn edilmiúdir ki, hԥr il qobular 2-2,6 metr uzununa 

böyüy

ԥrԥk torpaqların yuyulmasına sԥbԥb olmuúdur. 

Respublika 

ԥrazisindԥ qobuların  ԥn çox inkiúaf etdiyi 

                                                                                  

 153

ԥrazilԥr da÷ԥtԥyi vԥ alçaq da÷lıq yarımqurúa÷ında boz-

q

ԥhvԥyi torpaqların yayıldı÷ı sahԥlԥrdir. Qobuların 

intensiv inki

úaf etdiyi sahԥlԥr  ԥsasԥn Ceyrançöldԥ, Kiçik 

Qafqazın c

ԥnub – úԥrq qurtaraca÷ında, Lԥnkԥran 

zonasının 

úimal hissԥsindԥki Xԥzԥrin qԥdim terraslarında 

v

ԥ digԥr torpaqlardadır. Eroziya nԥticԥsindԥ Azԥrbayca-

nın da

÷lıq  ԥrazilԥrindԥ denudasiya, düzԥnlik  ԥrazilԥrdԥ

is

ԥ akkumulyasiya prosesi intensiv inkiúaf etmiúdir. Lakin 

çayların g

ԥtirdiyi torpaq vԥ süxur materiallarının xeyli 

hiss

ԥsi akkumulyasiyada iútirak etmԥyib, Kür – Araz 

çayları il

ԥ Xԥzԥr dԥnizinԥ axıdılır. Azԥrbaycanda çayların 

n

ԥql etdirdiyi asılı gԥtirmԥlԥr olduqca çoxdur. A÷stafaçay 

suyunun h

ԥr m

3

-d

ԥ 282 qram, Tu÷yançay suyunun hԥr 

m

3

-d

ԥ bundan 16 dԥfԥ çox, yԥni 4490 qram asılı 

g

ԥtirmԥlԥr vardır. Azԥrbaycanda külԥk eroziyası istԥr 

a

úa÷ı da÷lıq vԥ da÷ԥtԥyi sahԥlԥrin bozqır qurúa÷ında, 

ist

ԥrsԥ  dԥ yarımsԥhra zonasında, güclü külԥklԥrin tԥsiri 

il

ԥ qumlu, úumlanmıú, bitki örtüyü zԥiflԥmiú sahԥlԥrdԥ baú

verir. Bir çox yerl

ԥrdԥ torpa÷ın üst münbit qatı sovrulur, 

alt az münbit qatı  v

ԥ  hԥtta süxur üzԥ  çıxır vԥ sahԥnin 

pisl

ԥúmԥsinԥ  sԥbԥb olur. Külԥk eroziyası su eroziyasına 

nisb

ԥtԥn az ԥrazini  ԥhatԥ etsԥ  dԥ xalq tԥsԥrrüfatına 

vurdu

÷u zԥrԥrԥ görԥ ondan geri qalmır. Göründüyü kimi, 

                                                                                  

 154

eroziyala

úma tԥbiԥtԥ üçtԥrԥfli mԥnfi tԥsir göstԥrir:           

1) münbit torpaq v

ԥ yumúaq qum qatını sovurub 

aparmaqla torpa

÷ı münbitsizlԥúdirir, çökԥkliklԥr yarat-

maqla sah

ԥlԥrin relyefini pozur; 2) daúınma materialları 

münbit torpaqlı sah

ԥlԥri, otlaqları, yaúayıú yerlԥrini basır, 

onları  sıradan çıxarır, müxt

ԥlif ölçüdԥ  tԥpԥciklԥr 

yaradaraq relyefi korlayır; 3) kül

ԥklԥr torpa÷ın üst münbit 

qatını apararaq 

úorlaúmıú úorakԥtlԥúmiú qatı üzԥ çıxarır, 

úorlu torpaq vԥ süxur qatını aparıb baúqa yerlԥrԥ yayaraq 

k

ԥnd tԥsԥrrüfatı üçün yararlı sahԥlԥri dԥ korlayır.  

5.6. X

ԥzԥr dԥnizinin ekoloji mühitinin mühafizԥ

sisteml

ԥri 

Az

ԥrbaycan Respublikası Prezidentinin 2006–cı il 28 

sentyabr tarixli 1697 nömr

ԥli Sԥrԥncamı ilԥ  tԥsdiq 

olunmu

ú "Azԥrbaycan Respublikasında ekoloji vԥziyyԥtin 

yax

úılaúdırılmasına dair 2006–2010–cu illԥr üçün 

Kompleks T

ԥdbirlԥr Planı”ndan irԥli gԥlԥn   ԥtraf mühitin 

mövcud  

v

ԥziyyԥtinin bԥrpasına yönԥldilmiú Bakı 

Buxtasının, Bibi Heyb

ԥt zonasının, H. Ԥliyev adına 

Beyn

ԥlxalq Hava Limanının ԥtrafının, Abúeron yarımada-

sındakı göll

ԥrin, neftlԥ çirklԥnmiú torpaqlarının, lay suları 

altında qalmı

ú sahԥlԥrin vԥ digԥr istehsal tullantıları ilԥ

                                                                                  

 155

çirkl

ԥnmiú ԥrazilԥrin ekoloji vԥziyyԥtinin yaxúılaúdırılması 

sxemin

ԥ uy÷un Bakı  vԥ Sumqayıt  úԥhԥrlԥrindԥ

formala

úan tullantıların idarԥ olunmasının tԥkmillԥúdiril-

m

ԥsi vԥ s. tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi üçün Azԥrbaycan 

Respublikası Prezidentinin göst

ԥriúinԥ ԥsasԥn maliyyԥ

v

ԥsaitlԥrinin ayrılması bu problemlԥrin vaxtında hԥll 

edilm

ԥsini reallaúdırmıúdır.  

Az

ԥrbaycan Respublikası Prezidenti tԥrԥfindԥn 

imzalanmı

ú 2007–ci il 20 iyun tarixli 2244 ʋ–li "Xԥzԥr 

d

ԥnizinin çirklԥnmԥdԥn qorunması üzrԥ  bԥzi tԥdbirlԥr 

haqqında" S

ԥrԥncamdan irԥli gԥlԥn mԥsԥlԥlԥrin hԥll 

edilm

ԥsi mԥqsԥdilԥ Azԥrbaycan Respublikası Prezidenti-

nin Ehtiyat Fondundan 3,5 mln. manat v

ԥsait ayrılmıúdır. 

Bu S

ԥrԥncamdan irԥli gԥlԥn mԥsԥlԥlԥrin hԥlli istiqamԥ-

tind

ԥ beynԥlxalq  standartlara  cavab  verԥn modul  tipli 

lokal   t

ԥmizlԥyici qur÷ular alınaraq Abúeron yarımadası-

nın Bilg

ԥh, Buzovna, Mԥrdԥkan vԥ Pirúa÷ı qԥsԥbԥlԥrindԥ

qura

údırılmıúdır.     

5.7. Eroziyaya qar

úı mübarizԥ tԥdbirlԥri

Torpaq eroziyası il

ԥ mübarizԥ aparmaq, hazırda 

eroziya yayılan sah

ԥlԥrdԥ onun qarúısını almaq, 

torpaqları eroziyadan qorumaq ümumdövl

ԥt  ԥhԥmiyyԥtli 

                                                                                  

 156

problem olub, t

ԥbiԥtdԥn sԥmԥrԥli istifadԥnin 

v

ԥzifԥlԥrindԥn biridir. Bu tԥdbirlԥr üç istiqamԥtdԥ

aparılmalıdır: 

1) eroziyanı tör

ԥdԥn sԥbԥblԥri aradan qaldırmaqla; 

2) eroziya prosesl

ԥrinԥ qarúı bilavasitԥ mübarizԥ

t

ԥdbirlԥri vԥ vasitԥlԥri tԥtbiq etmԥklԥ;                

3) eroziyanın xalq t

ԥsԥrrüfatına tԥsirinin mԥnfi nԥticԥlԥrini 

aradan qaldırmaqla. 

 Eroziyanı tör

ԥdԥn sԥbԥblԥrin aradan qaldırılması elmi 

c

ԥhԥtdԥn  ԥsaslandırılmıú  tԥdbirlԥri tԥtbiq etmԥklԥ

mümkündür. Bunun üçün a

úa÷ıdakı  tԥsԥrrüfat-tԥúkilatı 

t

ԥdbirlԥr hԥyata keçirilmԥlidir:  

– d

ԥmyԥ

ԥkinçiliyi zonasında dik yamacların 

úumlanmasına yol verilmԥmԥlidir. Azԥrbaycan 

Respublikası  T

ԥbiԥti Mühafizԥ qanununa ԥsasԥn, dikliyi 

150-d

ԥn artıq olan yamacların baúdan-baúa úumlanması 

qada

÷an edilmԥlidir. Birillik bitkilԥr  ԥkilԥn sahԥlԥrdԥ

eroziyaya qar

úı aqrotexniki tԥdbirlԥr kompleksi hԥyata 

keçirilm

ԥlidir; 

– suvarma 

ԥkinçiliyi rayonlarında irriqasiya vԥ meliorasiya 

qaydalarına riay

ԥt edilmԥli, torpaqların suvarma 

n

ԥticԥsindԥ yuyulmasına (irriqasiya eroziyasına) yol 

verilm

ԥmԥlidir;  

                                                                                  

 157

– yol, qaz, su k

ԥmԥrlԥri, yüksԥk gԥrginlikli elektrik xԥtlԥri 

ç

ԥkiliúi vԥ müxtԥlif qur÷uların inúası zamanı torpaq 

sah

ԥlԥrinin korlanmasına qarúı ciddi mübarizԥ

aparılmalıdır;  

– dik yamaclarda ba

÷lar, plantasiyalar vԥ meúԥliklԥrin 

salınması, sah

ԥlԥrin xԥndԥklԥrlԥ, zolaqlarla, yuvalarla, 

meydançalarla hazırlanması v

ԥ terraslaúdırma ilԥ hԥyata 

keçirilm

ԥlidir; 

– yay otlaqlarının v

ԥziyyԥtindԥn, xüsusilԥ torpaqların 

eroziyaya u

÷rama dԥrԥcԥsindԥn, onun mԥhsuldarlı÷ından 

asılı olaraq, sah

ԥ vahidindԥ mal-qara otarılması 

normalarına ciddi 

ԥmԥl edilmԥlidir; sԥthi yuyulmamıú  vԥ

otunun m

ԥhsuldarlı÷ı çox olan ԥrazilԥrin hԥr hektarında 

5-8 ba

ú, sԥthi orta yuyulmuú vԥ otunun mԥhsuldarlı÷ı az 

olan sah

ԥlԥrin hԥr hektarında isԥ 4-5 baú heyvanın 

otarılması planla

údırılmalıdır; 

– yaylaqlarda 

ԥrazinin co÷rafi mövqeyi, dԥniz 

s

ԥviyyԥsindԥn hündürlüyü, yamacların istiqamԥti vԥ s. 

n

ԥzԥrԥ alınmaqla, otarmanın baúlanması  vԥ qurtarması 

müdd

ԥtinԥ ciddi ԥmԥl edilmԥlidir;  

– otlaqların bitki kütl

ԥsindԥn sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥk 

(xüsusil

ԥ otarılan zaman bitkilԥrdԥn qԥnaԥtlԥ istifadԥ

etm

ԥk vԥ onların artımı üçün úԥrait yaratmaq) üçün hԥr 

                                                                                  

 158

yerd

ԥ dövriyyԥlԥr vԥ  mԥdԥni otarma sistemi tԥtbiq 

edilm

ԥlidir; 

– ya

÷ıúlar zamanı islanmıú ԥrazilԥrdԥ heyvanların 

dırnaqları il

ԥ bitkilԥrin mԥhv edilmԥmԥsi vԥ torpa÷ın 

a

úınmaması üçün, ԥvvԥlcԥ quru sahԥlԥrdԥ otarma 

aparılmalıdır; 

– eroziya prosesinin intensiv getdiyi 

ԥrazilԥrdԥ otlaqların 

bitki örtüyünü b

ԥrpa etmԥk üçün, 2-3 il otarma 

aparılmamalıdır; 

– 

úiddԥtli sel hadisԥsinin baú verdiyi çay hövzԥlԥrinin 

yuxarı hiss

ԥsindԥ otarmanı tamamilԥ qada÷an etmԥk, ya 

da xeyli m

ԥhdudlaúdırmaq lazımdır;  

– sürü

úmԥ prosesi torpaq eroziyasını sürԥtlԥndirdiyindԥn 

da

÷-çԥmԥn vԥ da÷-meúԥ qurúaqlarında belԥ ԥrazilԥrdԥ

torpaqlardan b

ԥrkimԥsi üçün 3-4 il otarma qada÷an 

edilm

ԥlidir; 

– istifad

ԥsiz qalan suvarma suyunun, kommunal-mԥiúԥt 

qur

÷ularından buraxılan suların özbaúına axaraq 

çök

ԥkliklԥri vԥ d. yerlԥri doldurmasına yol verilmԥmԥlidir.  

                                                                                  

 159