Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk
B øOSFER. BøOSFERDԤ TԤKAMÜL. BøOSFERԤ
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Biosferin ԥsas xassԥlԥri
- 1. Biosfer - m ԥrkԥzlԥúdirilmiú sistemdir.
- 2. Biosfer – açıq sistemdir.
- 3. Biosfer – V. ø.Vernadskinin qeyd etdiyi kimi müt ԥúԥkkilliyi ilԥ xarakterik olan, öz-özünü t
- 4. Biosfer – böyük müxt ԥlifliyi ilԥ xarakterizԥ olunan bir sistemdir. Müxt ԥliflik
- 6.2. Biosferd ԥ tԥkamül proseslԥri
- 6.3. T ԥkamül proseslԥrinԥ mutasiyanın vԥ tԥbii seçmԥ prosesinin t ԥsiri
- 6.4. Biosferd ԥ maddԥlԥrin dövr etmԥsi Biosfer
|
6. B øOSFER. BøOSFERDԤ TԤKAMÜL. BøOSFERԤ T ԤSøR. 6.1. Biosfer. Biosferin t ԥrkibi vԥ xüsusiyyԥtlԥri Canlı orqanizml ԥrin Yer kürԥsindԥ yayıldı÷ı sferaya- biosfer deyilir. Bu m ԥnada biosfer termini elmԥ ilk dԥfԥ 1875-ci ild ԥ avstriya geoloqu vԥ paleontoloqu Eduard Zyuss (1831-1914) t ԥrԥfindԥn daxil edilmiúdir. Amma ondan çox ԥvvԥl bu termin yaúayıú yeri, tԥbiԥtin úԥkli, Yerin canlı t ԥbԥqԥsi vԥ digԥr adlarla bir sıra tԥbiԥt t ԥdqiqatçıları tԥrԥfindԥn iúlԥnilmiúdir. ølk baúlan÷ıcda bütün bu terminl ԥrdԥ ancaq bizim planetimizdԥ yaúayan canlı orqanizml ԥrin birliyi nԥzԥrdԥ tutulurdu, amma h ԥrdԥn onların co÷rafi, geoloji vԥ kosmiki proseslԥrlԥ ԥlaqԥsi dԥ göstԥrilirdi, lakin bu zaman ilk növbԥdԥ canlı t ԥbiԥtin qeyri üzvi alԥmin maddԥsi vԥ qüvvԥsindԥn asılılı ÷ına diqqԥt yetirilirdi. Hԥtta biosfer termininin
mü
160
özünün “Yer üzü” kitabında (1909) biosferin ԥks tԥsirini görmür v ԥ onu Yer sԥthindԥ yaúayan, zaman vԥ mԥkan daxilind ԥ mԥhdud olan orqanizmlԥr toplusu kimi tԥyin edirdi. Yer qabı
÷ının ԥmԥlԥ gԥlmԥsindԥ canlı orqanizmlԥrin böyük rolunu göst ԥrԥn ilk bioloq J.B.Lamark (1744- 1829) olmu údur. O göstԥrirdi ki, Yer kürԥsi sԥthindԥ olan v ԥ onun qabı÷ını ԥmԥlԥ gԥtirԥn bütün maddԥlԥr canlı orqanizml ԥrin hԥyat fԥaliyyԥtlԥrinin nԥticԥsindԥ yaranır. Botanika, t ԥbiԥtúünaslıq, bitkilԥrin co÷rafiyası vԥ digԥr ba úlıca bioloji elmlԥrin vԥ hԥmçinin dԥ geoloji fԥnlԥrin inki úafı ilԥ ԥlaqԥdar olaraq biosfer haqqında faktlar vԥ fikirl ԥr tԥdricԥn toplanma÷a baúlandı. Bütövlükdԥ biosferin d ԥrk edilmԥsi üçün vacib olan elmi biliklԥr orqanizml ԥrin
ԥtraf mühitlԥ qarúılıqlı ԥlaqԥ
v ԥ münasib ԥtlԥrini öyrԥnԥn ekologiya elminin meydana g ԥlmԥsi ilԥ ba÷lıdır. Biosfer müԥyyԥn tԥbii sistemdir, onun mövcudlu ÷u ilk növbԥdԥ canlı orqanizmlԥrin iútirakı ilԥ enerji v ԥ maddԥlԥrin dövretmԥsi ilԥ ifadԥ edilir.Biosfer atmosferin a úa÷ı hissԥsini, hidrosferin praktiki olaraq bütün hiss ԥsini vԥ litosferin üst hissԥsini ԥhatԥ edԥn, bütöv, aktiv v ԥ dinamiki sistem kimi Yer kürԥsindԥ canlı h ԥyatın yayıldı÷ı sahԥyԥ deyilir. Biosferin yuxarı sԥrhԥddi 161
troposferi ԥhatԥ edir vԥ ozon tԥbԥqԥsinԥ qԥdԥr olan m ԥsafԥni keçir, aúa÷ı sԥrhԥdi litosferin 2-3 km dԥrinliyini, okeanların is ԥ 1km dԥrinliyini ԥhatԥ edir. Biosferdԥ canlı madd ԥlԥrin fiziki-kimyԥvi vԥhdԥti vԥ orada baú verԥn prosesl ԥr haqqında nԥzԥriyyԥ V.ø.Vernadski tԥrԥfindԥn i úlԥnib hazırlanmıúdır. Canlı orqanizmlԥrin cԥmi canlı madd ԥ adlanır. Biosfer Yer sԥthindԥ hԥyatın baúlanması il ԥ birlikdԥ meydana gԥlmiúdir. Biosferin yaúı 3,6 - 3,8 milyard il, kütl ԥsi isԥ 10 16 kq-dır. Biosferd ԥ sԥrbԥst oksigen yarandıqdan sonra bitki vԥ heyvanların ya úaması mümkün olmuúdur. Ona görԥ dԥ ümumi biologiya orqanizml ԥri bütün sahԥlԥrindԥn ba úlayaraq, biosfer sԥviyyԥsinԥdԥk öyrԥnir. Biosferdԥ canlı orqanizml ԥrin öyrԥnilmԥsi bioloji qanunauy÷un- luqlara ԥsaslanır. Süni úԥraitdԥ, su hövzԥlԥrindԥ balıqların çoxaldılması da t ԥbii mühitԥ uy÷un aparılır. Orqanizmi ԥhatԥ edԥn mühit pislԥúԥrsԥ, onun çoxalması, böyüm ԥ vԥ inkiúafı tԥdricԥn zԥiflԥyib, mԥhv olar. Mühit insanlara da eyni t ԥsir edir. Ona görԥ dԥ bԥúԥriyyԥt canlı orqanizml ԥrin qorunması probleminԥ böyük ԥhԥmiyyԥt verir, t ԥbiԥtԥ qay÷ı göstԥrir. Respublikamızda tԥbiԥtin mühafiz ԥsi ümumi dövlԥt ԥhԥmiyyԥti kԥsb edir. Çünki ԥhalinin rifahı, mԥhz tԥbiԥtin mühafizԥsindԥn asılıdır. 162
T ԥbiԥtin mühafizԥsi dedikdԥ: havanın, suyun, torpa÷ın, bitkinin, heyvan v ԥ insanın mühafizԥsi nԥzԥrdԥ tutulur. Respublikamızda bitki v ԥ heyvanların qorunması üçün 12-d ԥn çox qoruq mövcuddur. Bunlardan Zaqatala, Göy - Göl, ùirvan, Qızıla÷ac vԥ s. qoruqları göstԥrmԥk olar. Hazırda Az ԥrbaycanın "Qırmızı kitab"ı yaradılmıúdır. Bu kitabda respublikamızda qorunan balıq, qu ú vԥ mԥmԥli heyvanlar, bir sıra bitkil ԥr daxil edilmiúdir. Tԥbiԥtin mühafiz ԥsi dünyada ԥn aktual problem oldu÷u üçün T ԥbiԥtin Mühafizԥsinin Beynԥlxalq øttifaqı (TMBI) yaradılmı údır. Bu ittifaqa dünyanın yüzdԥn çox dövlԥti daxildir. T ԥbiԥtin vԥ hԥmçinin dԥ biosferin mühafizԥsi problemi mühüm dövl ԥt vԥ bԥúԥri ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir. T ԥbiԥti qorumaq hamının borcudur. Biosferin ԥsas xassԥlԥri Biosfer onu t ԥúkil edԥn daha aúa÷ı dԥrԥcԥli ekosisteml ԥr kimi özünԥmԥxsus xassԥlԥrԥ malikdir ki, bu da onun f ԥaliyyԥtini, öz-özünü tԥnzimlԥmԥsini, möhkԥm- liyini v
ԥ digԥr parametrlԥrini tԥmin edir. Biosferin ԥsas xass
ԥlԥrini nԥzԥrdԥn keçirԥk. 1. Biosfer - m ԥrkԥzlԥúdirilmiú sistemdir. Biosferin m ԥrkԥzi hissԥsindԥ canlı orqanizmlԥr (canlı maddԥ) durur. Bu xass ԥ V.ø.Vernadski tԥrԥfindԥn hԥrtԥrԥfli 163
açıqlan-mı údır, lakin, tԥԥssüflԥr olsun ki, bu xassԥ indiyԥ q ԥdԥr dԥ insanlar tԥrԥfindԥn qiymԥtlԥndirilmԥmiúdir: biosferin v ԥ ya onun hissԥlԥrinin mԥrkԥzinԥ ancaq bir canlı növü-insan (antroposentrizm) qoyulur.
ԥnardan enerji almadan onun mövcudlu ÷u mümkün deyildir. Biosfer kosmik qüvv ԥlԥrin, ilk növbԥdԥ isԥ Günԥú aktivliyinin tԥsirini öz üz ԥrindԥ hiss edir. Yer sԥthindԥ vԥ biosferdԥ baú verԥn bir çox hadis ԥlԥr Günԥú aktivliyindԥn asılı olur. Ayrı-ayrı növl ԥrin vԥ ya populyasiyaların sayının kԥskin artması Gün ԥú aktivliyinin dԥyiúmԥsinin nԥticԥsindԥ ԥmԥlԥ gԥlir. Gün ԥú aktivliyi bir çox geoloji proseslԥrԥ (kataklizm, q ԥzalar) vԥ hԥm dԥ insan cԥmiyyԥtinin aktivliyinԥ vԥ ya onun ayrı-ayrı etnik qruplarına t ԥsir göstԥrir. 3. Biosfer – V. ø.Vernadskinin qeyd etdiyi kimi müt ԥúԥkkilliyi ilԥ xarakterik olan, öz-özünü t ԥnzimlԥyԥn bir sistemdir. Hal-hazırda biosferin bu xüsusiyy
ԥti homeostaz adlanır vԥ bunun da mԥnası homeostazın ilkin v ԥziyyԥtԥ qayıtmaq qabiliyyԥti vԥ bir sıra mexanizml ԥrin iúԥ düúmԥsi sayԥsindԥ yaranmıú h ԥyԥcan hallarının söndürülmԥsi baúa düúülür. Homeostatik mexanizml ԥr ԥsasԥn canlı maddԥ, onun xüsusiyy ԥtlԥri vԥ funksiyaları ilԥ baglıdır. Biosfer öz tarixi 164
boyu bir sıra geni ú miqyaslı hԥyԥcan halları (vulkan püskürm ԥlԥri, asteroidlԥr tԥsiri, zԥlzԥlԥlԥr, da÷ԥmԥlԥgԥl- m ԥsi vԥ s.) yaúamıúdır ki, onlar da homeostatik mexanizml ԥrin tԥsiri vԥ xüsusilԥ dԥ hal-hazırda Le- ùatelye-Braun prinsipi adlanan prinsipin tԥsiri ilԥ aradan qaldırılmı údır. Le-ùatelye-Braun prinsipi: möhkԥm tarazlıq halında olan sistem ԥ onu tarazlıq halından çıxaran hԥr hansı bir qüvv ԥ tԥsir göstԥrԥrsԥ, tarazlıq bu tԥsiri z ԥiflԥdԥn istiqamԥtdԥ yerdԥyiúԥcԥkdir. Müasir ekoloji situasiyaların t ԥhlükԥsi ilk ԥvvԥl onunla ba÷lıdır ki, ԥgԥr planetar olmasa da iri regional planda hemeostazın bir çox mexanizml ԥri vԥ Le-ùatelye-Braun prinsipi pozulur. Bunun da n ԥticԥsindԥ regional krisis baú verir.
Biosfer qlobal ekosistem kimi dig ԥr ekosistemlԥrԥ n ԥzԥrԥn maksimal müxtԥlifliyԥ malikdir. Bu hal bir çox s ԥbԥblԥr vԥ amillԥrlԥ ba÷lıdır. Bu hԥm müxtԥlif hԥyat úԥraiti (su,yerüstü-hava, torpaq, orqanizmli), hԥm iqlim, hidroloji, torpaq, biotik v ԥ digԥr xassԥlԥrlԥ fԥrqlԥnԥn müxt
ԥlif tԥbii zonalar, hԥm kimyԥvi tԥrkibinԥ görԥ (geokimy
ԥvi ԥyalԥt) fԥrqlԥnԥn regionların mövcud olması 165
v ԥ hԥm dԥ ԥn ԥsası biosfer çԥrçivԥsi altında böyük miqdarda elementar ekosisteml ԥrin onlara xas olan növ müxt ԥlifliyi ilԥ birlԥúdirilmԥsidir. Hal-hazırda iki milyon növ qeyd ԥ alınmıúdır (1,5 milyona qԥdԥr heyvan vԥ 0,5 milyona q ԥdԥr dԥ bitki növü). Amma güman edirlԥr ki,Yer üz ԥrindԥ növlԥrin sayı qeydԥ alınanlardan 2-3 dԥfԥ çoxdur. Xüsusil ԥ tropik meúԥlԥrdԥ, okeanların dԥrin hiss ԥlԥrindԥ vԥ digԥr az tԥdqiq olunan yaúayıú yerlԥrindԥ bir çox h ԥúԥratlar vԥ mikroorqanizmlԥr nԥzԥrԥ alınmamı údır. Bundan baúqa müasir növ tԥrkibi – biosferin mövcudlu ÷u dövründԥ onun proseslԥrindԥ i útirak edԥn növ müxtԥlifliyinin ancaq bir hissԥsidir. øú ondadır ki, h ԥr bir növ müԥyyԥn yaúama müddԥtinԥ malik olur (10—30 milyon il) v ԥ ona görԥ dԥ növlԥrin daima d ԥyiúmԥsi vԥ tԥzԥlԥnmԥsi nԥticԥsindԥ biosferin ԥmԥlԥ g ԥlmԥsindԥ iútirak edԥn növlԥrin miqdarı yüz milyonlarla hesablanır. Güman olunur ki, hal-hazırda növl ԥrin 95% -ԥ q ԥdԥri biosfer sahԥsini tԥrk etmiúdir. Hԥr hansı bir tԥbii sistem üçün müxt ԥliflik onun mühüm xüsusiyyԥtlԥrindԥn biridir. Bir manqanın dig ԥr manqa ilԥ ԥvԥz olunması (m ԥsԥlԥn, növ vԥ ya populyasiya sԥviyyԥsindԥ), qida vԥ dig ԥr ԥlaqԥlԥrin möhkԥmlik vԥ mürԥkkԥblik dԥrԥcԥsi bu xass ԥlԥrlԥ ba÷lıdır. 166
Odur ki, müxt ԥlifliyԥ hԥr hansı bir ekosistem vԥ bütövlükd ԥ biosferin ԥsas möhkԥmlik úԥraiti kimi baxılır. Bu xass ԥ o dԥrԥcԥdԥ universaldır ki, hԥtta qanun úԥklindԥ dԥ ifadԥ edilmiúdir (onun müԥllifi U.R.Eúbi). T ԥԥssüflԥr olsun ki, insan fԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ hԥr hansı d ԥrԥcԥli ekosistem sadԥlԥúir, buraya xüsusi növlԥrin m ԥhv edilmԥsi vԥ ya onların miqdarının kԥskin azaldılması da aiddir. 6.2. Biosferd ԥ tԥkamül proseslԥri Sad
ԥ hüceyrԥlԥrin - prokaritlԥrin meydana gԥlmԥsi; Xeyli böyük yüks ԥkmütԥúԥkkilliyԥ malik hüceyrԥ - eukaritl
ԥrin meydana gԥlmԥsi; hüceyrԥ - eukaritlԥrin birl
ԥúmԥsindԥn çoxhüceyrԥli orqanizmlԥrin ԥmԥlԥ
g ԥlmԥsi, orqanizmlԥrdԥ hüceyrԥlԥrin funksional tԥbԥqԥ- l ԥúmԥsi; ali heyvanların ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ yol açan bԥrk skelet ԥ malik orqanizmlԥrin meydana gԥlmԥsi; Ali heyvanlarda inki úaf etmiú sinir sisteminin ԥmԥlԥ gԥlmԥsi v ԥ mԥlumatların yı÷ılması, iúlԥnmԥsi, saxlanması vԥ idar ԥ olunması mԥrkԥzi kimi beyinin formalaúması vԥ onun ԥsasında orqanizmlԥrin hԥrԥkԥt vԥ fԥaliyyԥtinin idar ԥ olunması; Beyinin ali fԥaliyyԥt forması a÷ılın formala úması; A÷ıl daúıyıcıları olan insanların sosial 167
birliyinin yaranması. Biosferd ԥ insanın meydana gԥlmԥsi Yerd ԥ idrakın tԥúԥkkül tapması erasının kԥúf edilmԥsi vԥ onun istiqam ԥtli inkiúafının zirvԥsi oldu. Yerin tarixindԥ t ԥmiz geoloji tԥkamül dövrü olmuúdur, onu geoloji-bioloji t ԥkamül dövrü ԥvԥz etmiú, insanın meydana gԥlmԥsi ilԥ m ԥnԥvi tԥkamülün psixogenez dövrü kԥúf olunmuúdur. Biosferin t ԥkamülündԥ orqanizmlԥrin rolu: 1. kriptozoy arxey (3,6 – 2,6 milyard il bundan ԥvvԥl) birhüceyrԥlilԥrin hökmranlı ÷ı dövrü (göy-yaúıl yosunlar, prokariotlar) proterozoy (2,6 milyard 600 milyon il bundan ԥvvԥl)
bitkil ԥrin aúa÷ı forması, orqanizmlԥr qrupu, eukariotlar fotosintezin meydana g ԥlmԥsi ilԥ suda vԥ atmosferdԥ oksigenin toplanması v ԥ bunun nԥticԥsindԥ Yer kürԥsinin canlı orqanizml ԥrinin mütԥrԥqqi tԥkamülünün ԥsası olan aerob t ԥnԥffüs prosesi meydana gԥlmiú vԥ inkiúaf etmԥyԥ ba úlamıúdır. – belԥliklԥ ilk canlılar ԥmԥlԥ gԥlmԥyԥ ba úlamıúdır. T ԥkamül faktorları: irsiyyԥt, dԥyiúkԥnlik, tԥbii seçim vԥ dig ԥr faktorlar (izolyasiya, miqrasiya, xarici mühit). 168
6.3. T ԥkamül proseslԥrinԥ mutasiyanın vԥ tԥbii seçmԥ prosesinin t ԥsiri Mutasiyalar cüzi d ԥ olsa orqanizmin ԥn müxtԥlif morfoloji v ԥ fizioloji xassԥlԥrinԥ, mԥsԥlԥn heyvanların b ԥdԥn ölçülԥri, rԥngi, nԥsilartırması, südlülüyünԥ vԥ s. t ԥsir edir. Bԥzԥn mutasiya daha kԥskin dԥyiúikliklԥr úԥklindԥ tԥzahür edir. Mutasiyayalar ԥn müxtԥlif qüvvԥlԥr t ԥsirindԥn dԥ baú verԥ bilԥr. Mutasiya proseslԥri növün daxilind ԥ müxtԥliflik yaradır vԥ bununla da tԥkamül d ԥyiúikliyinԥ material verir. Çarpazlaúma prosesindԥ genotipl ԥrin mutasiya vԥ rekombinasiyası populyasiyanın genetik müxt ԥlifcinsliliyinԥ sԥbԥb olur. Mikrotԥkamül t ԥkamül çevrilmԥlԥrinin baúlan÷ıc mԥrhԥlԥsi hesab olunur v ԥ hansı ki, müxtԥlif istiqamԥtli mutasiyalar vԥ onların kombinasiyası bazasındakı populyasiyalarda h ԥyata
keçirilir v ԥ populyasiya vԥ yarımnövlԥrin yeni növdaxili qrupla úmasına sԥbԥb olur. Belԥliklԥ, ԥgԥr populyasiya t ԥkamülün ԥsas vahididirsԥ, onda elementar tԥkamül materialı da mutasiyalar v ԥ onların kombinasiyasından t ԥúkil olunur. Tԥbii seçmԥ nԥticԥsindԥ populyasiyalarda b ԥzi genotiplԥr bir sıra nԥsillԥr keçdikdԥn sonra üstünlük t ԥúkil edirlԥr, daha az uy÷unlaúan digԥrlԥrinin xüsusi ç ԥkilԥri isԥ azalma÷a baúlayır. Populyasiyalar 169
genefondunun bel ԥ uzunmüddԥtli istiqamԥtli yenidԥn qurulması el ԥ elementar tԥkamül prosesidir. Tԥbii seçmԥ h ԥr hansı növ hԥddindԥ daima baú verԥn, verilԥn úԥraitdԥ növ üçün faydalı d ԥyiúikliklԥrin saxlanması, toplanması v ԥ zԥrԥrli dԥyiúikliklԥrin yox edilmԥsinԥ sԥbԥb olan daha çox uy ÷unlaúmıú f ԥrdlԥrin seçilmԥsidir. Faydalı ԥlamԥtlԥrԥ malik heyvanların daima seçici yaúaması vԥ xo úagԥlmԥyԥn ԥlamԥtlԥrԥ malik olan heyvanların isԥ m ԥhv olması müúahidԥ olunur. 6.4. Biosferd ԥ maddԥlԥrin dövr etmԥsi Biosfer – bu, s ԥrhԥddi orqanizmlԥr üçün yararlı olan abiotik úԥraitin - temperatur, maye su, qaz tԥrkibi, mineral qida elementl ԥrinin - olması ilԥ müԥyyԥn olunan, hԥyatın yayıldı ÷ı sfera, Yerin xüsusi qabı÷ı, qlobal bir ekosistemdir. Biosferd ԥ olan bütün mühüm orqanizmlԥr ya úayıú mühiti vԥ onların bioloji vԥ geokimyԥvi prosesl ԥrdԥ öz-özünü idarԥ edԥn fԥaliyyԥtlԥri ilԥ ԥlaqԥdardır. Biosferdԥ daima maddԥlԥrin dԥyiúmԥsinin iki qar
úılıqlı ԥlaqԥdԥ olan prosesi –geoloji vԥ bioloji dövretm
ԥsi baú verir. Madd ԥlԥrin dövretmԥsi – planet biosferindԥ baú ver
ԥn hadisԥlԥrdԥ maddԥlԥrin çoxdԥfԥli iútirakının qanunauy
÷un prosesidir. Dövretmԥyԥ cԥlb olunan maddԥ 170
t ԥkcԥ yer dԥyiúdirmir hԥm dԥ transformasiya olunaraq bir haldan ba úqa hala keçmԥklԥ özünün fiziki vԥ kimyԥvi halını da tez-tez d ԥyiúdirir. Dövretmԥ v ԥ
ԥtlԥnmԥsindԥ canlı orqanizmlԥr olduqca aktiv rol oynayır. T ԥbii ekosistemlԥrdԥ maddԥlԥrin vԥ enerjinin da úınması sxemi úԥk.6.1.-dԥ göstԥrilmiúdir. ùԥk. 6.1. – Tԥbii ekosistemlԥrdԥ maddԥlԥrin vԥ enerjinin da úınması sxemi.
n ԥticԥsindԥ püskürülmüú da÷ suxurlarının da÷ılması, onların suda h ԥll olması, Günԥú enerjisinin hesabına suyun buxarlanması il ԥ fiziki-kimyԥvi çevrilmԥ vԥ Bitkilԥr Otyeyԥn
heyvanlar Bakteriyalar, göbԥlԥklԥr vԥ s.
Mineral maddԥlԥr Ԥtyeyԥnlԥr, vԥhúi heyvanlar 171
mineralların ԥmԥlԥ
g ԥlmԥsi nԥticԥsindԥ kimyԥvi elementl ԥrin okeanla quru arasında dԥyiúmԥsi. Madd ԥlԥrin bioloji (kiçik) dövretmԥsi – maddԥlԥrin bitkil
ԥr, heyvanat alԥmi, mikroorqanizmlԥr vԥ torpaq arasında sirkulyasiyası. Onun ԥsası – fotosintezdir, daha do ÷rusu yaúıl bitkilԥr vԥ xüsusi mikroorqanizmlԥrin vasit ԥsilԥ Günԥúin úüalanma enerjisinin üzvi maddԥlԥrin kimy ԥvi rabitԥ enerjisinԥ çevrilmԥsidir. Fotosintez yaúıl orqanizml ԥrin kömԥyi ilԥ yer sԥthindԥ oksigenin, ozon qatının v ԥ bioloji tԥkamül üçün úԥraitin meydana g ԥlmԥsinԥ sԥbԥb olmuúdur. Bitkilԥr torpaqdan mineral madd ԥlԥri vԥ havadan karbon qazını udmaqla fotosintez prosesinin köm ԥyi ilԥ oksigen ayırır vԥ üzvi maddԥ ԥmԥlԥ g ԥtirir. Heyvanlar bitkilԥrlԥ qidalanır vԥ oksigeni udaraq karbonat tur úusunu ayırırlar. Mikroorqanizmlԥr ölü üzvi madd ԥlԥri qeyri-üzvi maddԥlԥrԥ çevirir ki, ondan da bitkil ԥr istifadԥ edirlԥr. T ԥbii ekosistemlԥrdԥ maddԥlԥrin biogeokimyԥvi dövretm ԥsi – Tԥqribԥn 500-600 mln. il bundan ԥvvԥl arxeozoyda üzvi v ԥ qeyri-üzvi maddԥlԥr arasında indiyԥ q ԥdԥr dԥ mühafizԥ olunan maddԥlԥr mübadilԥsi tԥúԥkkül tapmı údı. Bu maddԥlԥr mübadilԥsi zamanı ilkin üzvi m ԥhsulları mineral elementlԥrdԥn sintez olunan bitki 172
(avtotrof) orqanizml ԥri ԥmԥlԥ gԥtirir, üzvi maddԥlԥr isԥ qida z ԥncirinin ԥsasını tԥúkil edir. Onlarla qidalanan heterotrof orqanizml ԥr hazır üzvi maddԥlԥr sԥrf edir vԥ ona gör ԥ dԥ onların mԥhsulları ikinci dԥrԥcԥli olur. Bakteriyalar ölmü ú orqanizmlԥrin qalıqları ilԥ qidalanırlar v ԥ bununla da öz növbԥlԥrindԥ bir çox heyvanların qidası olurlar. Onlar öz h ԥyat fԥaliyyԥtlԥri nԥticԥsindԥ mineral elementl ԥrdԥn üzvi mԥhsulları bԥrpa etmԥklԥ maddԥlԥr mübadil ԥsindԥ böyük rol oynayırlar. Üzvi vԥ qeyri-üzvi t ԥbiԥt arasında maddԥlԥr mübadilԥsinin necԥ baú verdiyini aydınla údıraq:
a) T ԥbiԥtdԥ baú verԥn maddԥlԥr mübadilԥsindԥ daima i útirak edԥn ԥsas kimyԥvi elementlԥr. b) Torpaq ԥmԥlԥgԥlmԥsindԥ bakteriyaların rolu. Biogeokimy ԥvi dövretmԥnin 3 ԥsas növü vardır: 1) suyun dövretm ԥsi;
2) elementl ԥrin ԥsasԥn qaz fazada (oksigen, karbon, azot v ԥ s.) dövretmԥsi; 3) elementl ԥrin ԥsasԥn qaz vԥ maye fazada (fosfor vԥ s.) dövretm ԥsi.
Quruda karbonun dövretm ԥsi fotosintez prosesindԥ karbon qazının bitkil ԥrlԥ fiksajlanması ilԥ baúlayır. ɋɈ 2 v ԥ sudan karbohidratlar ԥmԥlԥ gԥlir vԥ oksigen ayrılır.
173
Bitkil ԥrdԥ fiksajlanmıú karbonun bir qԥdԥri heyvanlar t ԥrԥfindԥn sԥrf edilir. Ölmüú bitki vԥ heyvanlar mikroorqanizml ԥr tԥrԥfindԥn parçalanır. Nԥticԥdԥ ölmüú üzvi madd ԥlԥrdԥ olan karbon karbon qazına qԥdԥr oksidl ԥúir vԥ yenidԥn atmosferԥ düúür. Bundan baúqa karbon qism ԥn bitki vԥ heyvanların tԥnԥffüsü zamanı ayrılan karbon qazının da t ԥrkibindԥ olur. Karbonun belԥ dövretm ԥsi okeanlarda da baú verir. Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|