Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sarsazanlıq v ԥ ya qaraúoranlıq
- 4.7. Az ԥrbaycan Respublikasının meúԥlԥri
|
4.6. Az ԥrbaycanın florası haqqında Az ԥrbaycan Respublikasının ԥrazisi 88.6 min km 2 -dir.
Bu ԥrazi zԥngin floraya malikdir (4200-dԥn çox ali sporlu v ԥ çiçԥkli bitki növlԥri yayılmıúdır). Növlԥrin ümumi sayına gör ԥ buradakı flora qardaú Zaqafqaziya Respublikaların- dakından çoxdur. Respublikamızda rast g ԥlԥn bitki növl ԥri 125 fԥsilԥdԥ (Qafqazda 156) vԥ 930 cinsdԥ (Qafqazda - 1286) birl ԥúmiúdir. Azԥrbaycan florası Qafqazda bit ԥn bitki növlԥrinin ümumi miqdarının 66%-ni t ԥúkil edir. Azԥrbaycanda floranın zԥnginliyinԥ vԥ r ԥngarԥng bitki örtüyünün olmasına sԥbԥb, onun fiziki co ÷rafi vԥ tԥbii – tarixi úԥraitinin uzaq floristik vilayԥtlԥrin t ԥsirlԥri altında formalaúmıú mürԥkkԥb flora tarixi ilԥ 91
ԥlaqԥdardır. Respublikamızın florası üçüncü dövrԥ aid olan relikt cinsl ԥri ilԥ dԥ zԥngindir ki, bunların da nümun
ԥlԥrinԥ respublikanın bütün zonalarında, xüsusilԥ Talı
ú rayonu ԥrazisindԥ daha çox rast gԥlinir. Üçüncü dövr reliktl ԥrinԥ dԥmira÷acı, Lԥnkԥran akasiyası, úabalıd – yarpaq palıd, azat, úümúat, danaya vԥ baúqalarını göst
ԥrmԥk olar. VIII cildlik “Azԥrbaycan florası” ԥsԥrindԥ respublikamızda 370-d ԥn artıq endemik bitki növlԥrinin oldu
÷u göstԥrilir. Cԥnubi Zaqafqaziya, xüsusilԥ Naxçıvan MR v
ԥ Zuvand rayonları endem bitkilԥrin çoxillik ot nümun
ԥlԥri ilԥ daha çox zԥngindir. Azԥrbaycan florasının t ԥrkibindԥ bütün real tiplԥrinin nümunԥlԥrinԥ, yԥni qԥdim me úԥ, boreal, bozqır, kserofil, sԥhra, Qafqaz vԥ adventiv tipl ԥrinԥ rast gԥlinir. Qԥdim meúԥ tiplԥri nümunԥlԥri Talı úda, boreal tipi Böyük vԥ Kiçik Qafqazın yüksԥk da÷ zonalarında, kserofil v ԥ Qafqaz tiplԥri respublikanın bütün rayonlarında, bozqır tipi Bozqır yaylası v ԥ Kür – Araz ovalı ÷ında daha geniú yayılmıúdır. Sԥhra vԥ adventiv areal tipl ԥrinԥ isԥ respublikamızda az tԥsadüf edilir. Respublikanın Kür – Araz ovalı ÷ında, Xԥzԥr ԥtrafı vԥ ba úqa düzԥnliklԥrdԥ çoxlu miqdarda göl, gölmԥçԥlԥr, axmazlar v ԥ bataqlıq sahԥlԥri vardır ki, bunlarda da z ԥngin bitki örtüyü inkiúaf etmiúdir. Su – bataqlıq bitkiliyi 92
(çala) interezonal xarakter da úımaqla yarımsԥhra bitkiliyi arasında l ԥkԥlԥr úԥklindԥ, tuqay meúԥlԥri arasında, böyük çayların, kanalların, limanların v ԥ axmazların kԥnarların- da rast g ԥlinir. Bԥzi yerlԥrdԥ taxıl bitkisi nümunԥlԥri sıx, hündür (3 m- ԥ qԥdԥr) vԥ çԥtin keçilԥn çԥngԥlliklԥr yaradırlar. Bel ԥ çԥngԥlliklԥrdԥ çiyԥn, volfiya, baúqa növ bitkil ԥrԥ çox tԥsadüf edilir. Burada savanna tipli hündür boylu marqus bitkisin ԥ rast gԥlinir. Kür – Araz ovalı ÷ındakı çala tipli bitkilԥrdԥ çayarlıq,biyanlıq vԥ lıqvԥr ç ԥngԥlliyi nisbԥtԥn geniú yayılmıúdır. Lıqvԥr çԥngԥlliyi qurulu úuna görԥ qar÷ı çԥngԥlliyini xatırladır. Qaraba÷ düz ԥnliyindԥ dԥvԥaya÷ı, süsԥn, qırxbu÷um, poruq, a ÷larot kimi bitki növlԥrinԥ tez – tez rast gԥlinir. ùԥrqi Liman v ԥ axmazlarda ԥn çox çiyԥn növlԥri yayılmıúdır. Kür çayının a úa÷ı hissԥsindԥki bԥzi göl vԥ kanallar üçün X ԥzԥr úanagüllԥsi, bataqlıq çiçԥyi, qovuqca, salviniya vԥ s. kimi su bitkil ԥri çox xarakterik hesab edilir. Adԥtԥn, çanagüll ԥ bitkisi sıx çԥngԥllik ԥmԥlԥ gԥtirԥrԥk suyun s ԥthini öz enli yarpaqları ilԥ tam örtԥr vԥ çiçԥklԥmԥ dövründ ԥ qeyri – adi gözԥllik yaradır. Relikt assosiasi- yaya aid olan úanagüllԥ çԥngԥlliklԥri üçüncü dövrdԥn hazırki gün ԥ gԥlib çatmıúdır. Talıú düzԥnliklԥrindԥ bataqlıq sah ԥlԥr geniú yayılmıúdır. Burada su çiçԥyi, su 93
fındı ÷ı, buynuzyarpaq vԥ s. kimi bitkilԥr çoxluq tԥúkil etm ԥklԥ, bataqlıq formasiyalarından süsԥnlik çԥngԥlliyini d ԥ qeyd etmԥk olar. Burada sarı bataqlıq süsԥni, qurba ÷aotu, bataqlıq cilli vԥ bataqlıca xüsusi formasiyalar yaradırlar. Bütün düz ԥnlik boyu çoxlu miqdarda quruyan bataqlıqlar üçün qaymaq çiç ԥyi, buúiya, lippiya, nanԥ, qırxbu ÷um, yol baqԥvԥri vԥ s. kimi boyu qısa olan alab ԥzԥk otların yayılması çox sԥciyyԥvidir. Su – bataqlıq bitkiliyin ԥ aúa÷ı, orta vԥ yüksԥk da÷ qurúaqlarında da rast g ԥlinir. Su bataqlıq bitkiliyi respublikanın subalp vԥ alp qur úaqlarında daha geniú yayılmıúdır. Bu quúaqlarda 100-d ԥn artıq bataqlıq, göl vԥ gölmԥçԥ vardır. Bunlardan ԥn xarakterik olanları Kiçik Qafqazda Alagöllԥr massivi, Zalxılıgöl; Böyük Qafqazda Xalagöl; Naxçıvan MR-d ԥ Batabat, Qanlıgöl, Göygöl, Salvartı v ԥ Qazan göllԥridir. Kür – Araz ovalı ÷ı, Xԥzԥr ԥtrafı vԥ baúqa geniú düzԥnlik- l ԥr yovúanlıq vԥ úorangԥlik yarımsԥhraları, ԥn aúa÷ı d ԥnizkԥnarı úorlaúmıú qumlu yerlԥr vԥ rütubԥtli úoranlıqlar isԥ kolcuqlardan ibarԥt sԥhra tipli bitkiliklԥ örtülmüçdür. ùorangԥlik bitkiliyinԥ, yovúanlı÷a nisbԥtԥn çox ayrı – ayrı variantlarda rast g ԥlinir, çünki bunun ԥsasının müxtԥlif úorԥngԥ cinsinԥ aid olan edifikatorlar 94
t ԥúkil edir. ùorangԥ bitkisi numunԥlԥri üst qatı az – çox úorlaúmıú boz tipli torpaqlarda da yayılmıúdır.
s ԥhrası ԥn çox úoran torpaqlarda inkiúaf edir. Qara úoranın alçaqboylu, yerԥ sԥrilmiú kolcuqları t ԥpԥciklԥr ԥmԥlԥ gԥtirmԥklԥ, sԥhrada iri tԥpԥcikli úoranlıqlar yaratmıú olur. Belԥ böyük tԥpԥciklԥrԥ ԥn çox Lökbatan düz ԥnliklԥri, Mu÷an bozqırları vԥ baúqa s ԥhralarda rast gԥlinir. Sarıbaú sԥhrası da hԥmçinin çox úoran torpaqlarda yayılmaqla, çox böyük olmayan kol úԥklindԥ formalaúmıúdır. Xırda tԥpԥcikli sarıbaú sԥhra- larına Kür – Araz ovalı ÷ı vԥ Xԥzԥrԥtrafı sahԥlԥrdԥ lԥkԥlԥr úԥklindԥ rast gԥlinir. ùahsevdilik sԥhrası ԥsasԥn düzԥn yerl
ԥrdԥ yayılmıúdır. Yuxarıda göstԥrilԥn iki sԥhra formasına nisb ԥtԥn, úahsevdilik sԥhrasının tԥrkibindԥ 5-6 növ efemer v ԥ efemerioidlԥrԥ tԥsadüf edilir vԥ bԥzԥn dԥ yul
÷unla birlikdԥ rast gԥlir. Bu formasiyanın xarakterik massivi
ùԥrqi Zaqafqaziya düzԥnliyi hesab edilir. Çԥrԥn s ԥhralı÷ı dendroides kolluqları hesabına formalaúmıúdır. Ç ԥrԥnin geniú yayılmıú yuxarıda göstԥrilԥn iki növünԥ Kür – Araz ovalı ÷ı vԥ çox yüksԥk olmayan da÷ԥtԥyi yamaclarda rast g ԥlinir. Çԥrԥnin birillik növlԥrinԥ d ԥnizkԥnarı düzԥnliklԥrdԥ vԥ úorangԥli sԥhralarda lԥkԥlԥr 95
úԥklindԥ tԥsadüf edilir. ùahsevdi úoranlı÷ı ԥn geniú yayılan
úorangԥ sԥhralarından biridir. Tԥk – tԥk, bԥzԥndԥ ba úqa úorangԥ-lԥrlԥ birlikdԥ formasiyalar ԥmԥlԥ gԥtirir. Respublikamızın ist ԥr qԥrb (Ceyrançöl, Acınohur) vԥ ist ԥrsԥ dԥ úԥrq (ùirvan, Mil, Mu÷an) rayonlarında geniú yayılmı údır. Da÷ úorangԥliyini ԥn çox yeni ԥhԥmiyyԥti olan kiçik Salsola naulosa kolcuqları ԥmԥlԥ gԥtirir. Ԥn geni ú yayılmıú da÷ úorangԥliyi sahԥlԥrinԥ da÷ԥtԥyi rayonlarında Qobustan, Ceyrançöl v ԥ Acınohurda rast g ԥlinir. Bԥzԥn yovúanla birlikdԥ yarımsԥhralar ԥmԥlԥ g ԥtirir. Bu növ úorangԥ formasiyalarında efemer vԥ efemerioidl ԥr bolluq tԥúkil edirlԥr. A÷acvari úorangԥlik yarıms ԥhrası Salsola dendroides kolları hesabına formala úmaqla daha geniú sahԥlԥrdԥ yayılmıúdır. A ÷acvari úorangԥ (qara÷an) az úorlaúmıú torpaqlara uy ÷unlaúmıúdır. Bu yarımsԥhraların tԥrkibi efemer bitkilԥri il ԥ çox zԥngindir. A÷acvari úorangԥ bitkisi yovúan, digԥr úorangԥlԥr vԥ çala bitkilԥri ilԥ vԥ baúqaları müxtԥlif variantlarda keçid v ԥ qarıúıq qruplaúmalar yaradır. A ÷acvari úorangԥ bԥzi yerlԥrdԥ hündürlüyü bir metrԥ çatan sıx qol – budaqlı yarımkollar ԥmԥlԥ gԥtirir. Ümumiyy ԥtlԥ, respublikamızda úorangԥ cinsinin 22-yԥ kimi növün ԥ rast gԥlinir. Birillik úoran bitkisi 96
nümun ԥlԥrindԥn ya÷lı úoran vԥ qıúotu respublikanın qıú otlaqlarında çox geni ú yayılmıúdır. Meyvԥlԥmԥ zamanı çox ԥlvan görünԥn úorangԥ çԥngԥlliklԥrinԥ ùԥki yaylasının az úoranlaúmıú yerlԥrindԥ tԥsadüf edilir. Göst
ԥrilԥn birillik úoran bitkilԥri qruplaúmalarında efemerl
ԥrin zԥif inkiúafı çox xarakterikdir. ùorangԥ bitkisi ç ԥngԥlliklԥrinԥ Naxçıvan MR vԥ bozqır yaylasında rast g ԥlmԥk olar. Yovúanlıq yarımsԥhrası ԥn geniú yayılmıú yarıms ԥhra bitkiliyi tiplԥrindԥn biridir. Bu yarımsԥhra bitkiliyi boz tipli z ԥif úoranlaúmıú torpaqlarda inkiúaf edir. Qeyd etm ԥk lazımdır ki, yarımsԥhraların fiziki co÷rafi úԥraiti sԥhralara nisbԥtԥn yaxúı oldu÷u üçün, burada bitkil
ԥrin inkiúafı üçün ԥlveriúli úԥrait vardır. Tam (tԥmiz) yov
úanlıq, yarımsԥhrası daha geniú yayılmıúdır. Lakin yerl
ԥrdԥ yovúanlıq yarımsԥhrası ilԥ birlԥúԥrԥk, qarıúıq formasiyalar ԥmԥlԥ gԥtirir. Xüsusilԥ Kür – Araz ovalı÷ında yov
úanlı qara÷anlıq, yovúanlı - úahsevdi úoranı, yovúanlı g ԥngizlik kimi müxtԥlif variantlarda qarıúıq yovúan vԥ úorangԥ formasiyaları geniú sahԥlԥri ԥhatԥ edir. Qobustan, Ceyrançöl v ԥ Naxçıvan MR-nın bԥzi da÷ԥtԥyi rayonlarında yov úanlı – úiyavlıq vԥ yovúanlı a÷otluq kimi bozqır tipli formasiyalar mü úahidԥ edilir. Yovúan formasiyalarının bütün variantlarında so ÷anaqlı qırtıc,
97
yapon tonqalotu, b ԥrk quramit, úԥrq boza÷ı, durnaotu, xırda qarayonca, göy qarayonca v ԥ s. kimi efemer vԥ efemeroid bitkil ԥri üstünlük tԥúkil etmԥklԥ, yarımsԥh- ralıqda t ԥbii landúaft yaradırlar. Ümumiyyԥtlԥ, yovúan yarıms ԥhrasında efemer vԥ efemoid bitkilԥrin sayı 20 – 25, b ԥzԥn isԥ 25 – 40-a çatır. Yovúan formasiyaları açıq úabalıdı vԥ bozumtul torpaqlarda, dԥnizkԥnarı qumluq- larda v
ԥ s. yerlԥrdԥ inkiúaf edir. Dԥnizkԥnarı vԥ dԥniz altından çıxmı ú sahԥlԥrdԥ qumluq yovúanı, gԥvԥn vԥ endemik, øran sarmaúı÷ı vԥ baúqa bitkilԥrԥ rast gԥlinir. Hazırda s ԥhra vԥ yarımsԥhra tipli bitki örtüyü olan sah
ԥlԥrin geniú bir hissԥsindԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥri bec
ԥrilir. Ceyrançöl yüksԥkliklԥri vԥ bozqır yaylada yarıms
ԥhra bitki örtüyü, bozqır bitkiliklԥri ilԥ birlԥúԥrԥk, yarım bozqır (quru bozqır) tipli bitki qrupla úmaları ԥmԥlԥ g ԥtirir. Yarımbozqırlarda yarımsԥhralara nisbԥtԥn çim ԥmԥlԥgԥlmԥ prosesi surԥtlԥ gedir. Ot örtüyü isԥ nisb ԥtԥn seyrԥk olur. Yarımbozqırların tԥrkibindԥ taxıl edifikatorları il ԥ yanaúı, çoxillik müxtԥlif otlar, paxlalılar vԥ birillik otlar da i útirak edir. B ԥzԥn da÷ çayları boyu Tuqay meúԥliklԥrinԥ, xüsusilԥ iri çay vadil ԥrindԥ vԥ dԥfԥlԥrlԥ seyrԥk kollardan ibarԥt me úԥciklԥrԥ rast gԥlinir ki, buradada ԥn çox çay dükanı, 98
iyd ԥ, sumax, skumpiya, yul÷un, söyüd, tut, pirakanta, nar, itburnu, böyürtkan v ԥ s. kimi bitkilԥr geniú yayılmıúlar. 4.7. Az ԥrbaycan Respublikasının meúԥlԥri Bioloji c ԥhԥtdԥn öz inkiúafında bir-birinԥ qarúılıqlı tԥsir göst
ԥrԥn torpa÷ın, suyun, a÷ac, kol, ot bitkilԥrinin, heyvanat al ԥminin, mikroorqanizmlԥrin vԥhdԥti hesab edil
ԥn meúԥ sahԥlԥri Azԥrbaycanın ԥn qiymԥtli milli tԥbii s ԥrvԥti hesab olunur. Dünya üzrԥ meúԥ örtüyünün sahԥsi 4 milyard hektardır. Bunun 809 milyon hektarı Rusiya Federasiyasının, 478 milyon hektarı Braziliyanın, 310 milyon hektarı Kanadanın v ԥ 303 milyon hektarı ABù-ın payına dü úür.
Son 200 ild ԥ dünya üzrԥ meúԥ ԥrazilԥrinin sahԥsi 2 d ԥfԥdԥn çox azalmıúdır. XVIII-XIX ԥsrlԥrdԥ indiki Az ԥrbaycan ԥrazisinin 35%-i meúԥ ilԥ örtülü olmuúdur. Hal-hazırda Az ԥrbaycan meúԥlԥrinin ümumi sahԥsi 989,4 min hektardır. Bu da Az ԥrbaycan ԥrazisinin 11,4%-ni t ԥúkil edir. Bu rԥqԥm Rusiya Federasiyasında 44%, Latviyada 41%, Gürcüstanda 39% t ԥúkil edir. Ölkԥmizin me úԥ ehtiyatının 49%-i Böyük Qafqaz regionunun, 34%-i Kiçik Qafqaz regionunun, 15%-i Talı ú zonasının vԥ 2%-i Aran zonasının (Naxçıvan MR il ԥ birlikdԥ) payına düúür. 99
Az ԥrbaycanda adambaúına 0,12 ha meúԥ sahԥsi düúür ki, bu da ümumdünya miqyasında götürül ԥn müvafiq orta r ԥqԥmdԥn 4 dԥfԥ (0,48 ha) azdır. Hazırda 261 min hektar me úԥ fondu sahԥsi Erm ԥnistan tԥrԥfindԥn iú÷al edilmiú ԥrazilԥrdԥdir. Münbit torpaqlarımızın yuyulub getm ԥsinin qarúısının alınma- sında, sel da úqınlarının minimuma endirilmԥsindԥ, tarlaların kül ԥkdԥn vԥ quraqlıqdan qorunmasında me úԥlԥrin müstԥsna ԥhԥmiyyԥti vardır. Meúԥlԥr bir növ rütub ԥt toplayıcısı rolunu oynayır vԥ düzԥnliklԥrԥ suyun paylanmasını t ԥnzimlԥyir, onu nisbԥtԥn tarazlaúdırır. Bununla yana úı, meúԥlԥr da÷lıq rayonlarda torpaq sürü úmԥsi vԥ da÷ uçqunlarının qarúısını alır. Eyni zamanda, me úԥlԥr fitonsit xüsusiyyԥtinԥ malikdir, onlar z ԥrԥrli mikroorqanizmlԥri mԥhv edir. Meúԥlԥr bitkilԥri, torpa ÷ı, su hövzԥlԥrini, yolları, yaúayıú mԥntԥqԥlԥrini, abid ԥlԥri, tԥbii amillԥrin zԥrԥrli tԥsirindԥn qoruyur, mikroiqlimi d ԥyiúir, quru, isti, güclü külԥklԥrin tԥsirini azaldır. Me úԥlԥr dԥrԥ, yar÷an vԥ hԥrԥkԥt edԥn qumları b ԥrkidir, qar örtüyünün bԥrabԥr yayılması vԥ tԥdricԥn ԥrimԥsinԥ imkan yaradır, buxarlanmanı zԥiflԥdir, qrunt sularının s ԥviyyԥsini endirir.
100
Bütün bunlarla yana úı, meúԥlԥrin tԥbiԥtdԥ ԥn böyük rolu - h ԥr hektarın il ԥrzindԥ 10-20 ton karbon qazını udaraq ԥvԥzindԥ oksigen ixrac etmԥsidir. 1 ha meúԥ sah ԥsi 1 saatda 8 kq karbon qazını udur, bu da 1 saatda 200 n ԥfԥrin nԥfԥsi ilԥ havaya buraxılan karbon qazının h ԥcminԥ bԥrabԥrdir. Me úԥlԥr torpaqları eroziyadan qoruyur, su ehtiyatla- rının tük ԥnmԥsinin qarúısını alır vԥ havanı sanitariya- gigiyena baxımından safla údırır, tԥbiԥtdԥ maddԥlԥr mübadil ԥsindԥ vԥ enerjinin bioloji dövriyyԥsindԥ ԥvԥzsiz rol oynayır. Bütün bunları sadalamaqda m ԥqsԥdimiz ondan ibar ԥtdir ki, meúԥ sahԥlԥrinin qorunmasının vacibliyini, me úԥbԥrpa iúlԥrinin taleyüklü bir mԥsԥlԥ oldu ÷unu hiss edԥk. Az ԥrbaycan meúԥlԥrinin geniú ԥrazisi Böyük Qafqaz sıra da ÷larının cԥnub vԥ úimal-úԥrq yamaclarındadır. Bu me úԥlԥr Azԥrbaycan ԥrazisindԥn baúlamıú, Da÷ıstan s ԥrhԥddinԥ kimi uzanır. Meúԥlԥr Azԥrbaycanın úimal- úԥrqindԥ, ԥsasԥn Qusar, Quba, Dԥvԥçi, Siyԥzԥn vԥ Xızı inzibati rayonlarından c ԥnub-qԥrb istiqamԥtindԥki ԥrazini ԥhatԥ edir. Xızı rayonundan cԥnub-qԥrb istiqamԥtindԥ me úԥ massivi tԥdricԥn azalır vԥ tam meúԥsiz sahԥ ilԥ ԥvԥz olunur. Böyük Qafqazın cԥnub makroyamacında 101
ùamaxı rayonu ԥrazisindԥ meúԥ massivi yenidԥn bԥrpa olunur v
ԥ da÷ yamacları ilԥ fasilԥ vermԥdԥn baúdan-baúa örtük yaratmaqla Gürcüstan Respublikasının s ԥrhԥddinԥ kimi uzanır. Burada me úԥlԥr ԥsasԥn øsmayıllı, Qԥbԥlԥ, O ÷uz, ùԥki, Qax, Zaqatala vԥ Balakԥn inzibatı rayonlarının da ÷lıq hissԥsini ԥhatԥ edir. Meúԥ massivi ara verm ԥdԥn cԥnub yamacı ilԥ qԥrb istiqamԥtindԥ Gürcüstan ԥrazisinԥ do÷ru uzanır. Me úԥlԥrin geniú ԥrazisindԥn biri dԥ Kiçik Qafqaz sıra da ÷larının yamaclarıdır. Burada meúԥlԥr ayrı-ayrı massivl ԥr úԥklindԥ ԥsas da÷ qollarının úimal, úimal-úԥrq v ԥ úԥrq yamaclarını örtür. Yalnız Cԥnubi Qaraba÷ ԥrazisindԥ meúԥ massivi ara verir vԥ øran sԥrhԥddinԥ çatmır. Bundan ԥlavԥ meúԥlԥrԥ adacıq úԥklindԥ Naxçıvan Muxtar Resublikasında ùahbuz rayonu ԥrazisindԥ, Küküda
÷ yamaclarında tԥsadüf edilir. Me úԥlԥrin geniú massivindԥn biri dԥ Talıú da÷ yamaclarını ԥhatԥ edir. Burada meúԥlԥr Astara, L ԥnkԥran, Lerik, Masallı, Yardımlı, Cԥlilabad vԥ qismԥn d ԥ Bilԥsuvar inzibati rayonlarının ԥrazisindԥ yayılmıúdır. Me úԥlԥrin az hissԥsi Kür vԥ Araz çayları sahili boyunca uzanır v ԥ Tuqay tipli massiv úԥklindԥ lentvari ԥrazini tutur.
102
Az ԥrbaycan öz füsunkar gözԥlliyi, zԥngin tԥbii s ԥrvԥtlԥri, al-ԥlvan florası vԥ faunası ilԥ bütün dünyada úöhrԥt qazanmıúdır. Burada 125 fԥsilԥyԥ vԥ 930 cinsԥ daxil olan ali bitkil ԥrin 4500 növü yayılmıúdır. Bunlardan 48 f
ԥsilԥyԥ, 135 cinsԥ mԥnsub olan 450 növ a÷ac vԥ kollar Respublikamızın me úԥlԥrindԥ bitir. Bu isԥ Resublika florasındakı bitki növl ԥrinin 11-ni tԥúkil edir. Az ԥrbaycan dendroflorasının tԥrkibindԥ 70 regional endem növ ԥ tԥsadüf edilir. Bu da ümumi a÷ac vԥ kol bitki növl ԥrinin 16%-i demԥkdir. Az ԥrbaycan dendroflorasının belԥ zԥngin tԥrkibԥ malik olmasına baxmayaraq, ԥsas meúԥ ԥmԥlԥ gԥtirԥn növl ԥr azdır. Azԥrbaycan meúԥlԥri ԥsasԥn enliyarpaqlı cinsl ԥrdԥn ibarԥtdir. øynԥyarpaqlı meúԥlԥrdԥ ԥsas Qarmaqvari úama (Pinus Hamata) (bu növ bԥzԥn kox (P.Kochioana), Sosnovski (P.Sosnovi) adlanır). Kiçik Qafqazda, Goy-Göld ԥ, Tovuz rayonu ԥrazisindԥ ùamlıq v ԥ Böyük Qıúlaq kԥndlԥri ԥtrafı meúԥlԥrdԥ, Böyük Qafqazda Qusar rayonu me úԥlԥrindԥ tԥsadüf edilir. øynԥyarpaqlı meúԥlԥrdԥn Eldar oyu÷u adlanan 400 ha-a yaxın sah ԥdԥ kserofit úԥraitdԥ Eldar úamı (Pinus Eldarica), ԥsasԥn tԥzԥ vԥ rütubԥtli fıstıq meúԥlԥrindԥ Qaraçöhr
ԥdԥn (Taxus Bacaata) ibarԥt enliyarpaqlı 103
cinsl ԥrԥ qarıúıq halda vԥ ya kiçik meúԥciklԥr úԥklindԥ a ÷aclıqlarda tԥsadüf edilir. Belԥ meúԥciklԥrԥ Böyük Qafqazda -Q ԥbԥlԥ rayonunda Hԥmzԥli qԥbiristanlı÷ında, Pirqulu v ԥ O÷uz rayonu meúԥlԥrindԥ, Xızı, Dahardibi adlanan me úԥlԥrdԥ, Kiçik Qafqazda - Göy-Göl, Gԥdԥbԥy me úԥlԥrindԥ, Talıú da÷larında - Lerik rayonu Hamazat k ԥndi ԥtrafı meúԥlԥrdԥ tԥsadüf edilir. øynԥyarpaqlı cinslԥrdԥn ԥn geniú ԥrazidԥ yayılmıúı ardıc me
úԥlԥridir. Azԥrbaycan meúԥlԥrindԥ - Qazax ardıcı (Juniperus Salina), Uzunsov ardıc (C. Oblonga), Cırtdan ardıc (C. Pugmaca), Alçaqboy ardıc (C. Depressa), Qırmızı ardıc (C.Polycarpos) v ԥ s. növlԥri bitir. Ardıc me úԥlԥrinin ԥn geniú sahԥsi Bozda÷da, Naxçıvan me úԥlԥrindԥdir. Ardıcın çox da geniú olmayan sahԥlԥrdԥ seyr ԥk meúԥlԥri dԥ vardır. øynԥyarpaqlı meúԥlԥr (ardıc vԥ úam) Respublika meúԥlԥrinin meúԥ ilԥ örtülü sahԥsinin t ԥqribԥn 1,6%-ni tԥúkil edir. Azԥrbaycan Respublikasında h ԥmiúԥyaúıl enliyarpaqlı meúԥlԥr yoxdur. Belԥ cinslԥrԥ yalnız Bakı, G ԥncԥ, ùԥki, Sumqayıt vԥ digԥr iri úԥhԥr vԥ q ԥsԥbԥlԥrdԥ yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinin yaúıllıqlarında t ԥsadüf edilir. Respublika meúԥlԥrinin ԥsasını qıúda yarpa ÷ını tökԥn enliyarpaqlı növlԥr tԥúkil edir. 104
Me úԥ ilԥ örtülü sahԥ hakim cinslԥrԥ görԥ tԥqribԥn a úa÷ıdakı kimi paylanmıúdır: úam-0,04%, ardıc-2,37%, fıstıq-31,68%, palıd-23,4%, v ԥlԥs-26,01%, göyrüú-0,01%, a ÷caqayın-0,22%, qovaq-3,58%, qızıla÷ac-1,87%, cökԥ- 1,71%, qara ÷ac-1,16%, digԥr cinslԥr-7,95% oldu÷u mü ԥyyԥn edilmiúdir. Meúԥlԥrin tԥrkibcԥ müxtԥlif olmasına baxmayaraq, enliyarpaqlı me úԥlԥri ԥsasԥn fıstıq, palıd vԥ v ԥlԥs cinslԥri ԥmԥlԥ gԥtirir. Meúԥ ilԥ örtülü ԥrazinin 85,5%-i bu üç cinsin payına dü úür. Meúԥlԥrin yaú sinifl ԥrinԥ görԥ dԥ paylanması müxtԥlifdir. Belԥ ki, cavan me úԥlԥr meúԥ ilԥ örtülü sahԥnin 11,2%-ini, orta yaúlı a ÷aclar-63,3%-ini, yetiúmԥkdԥ olan a÷aclar-13,4%-ini, yeti úmiú vԥ yaúı ötmüú meúԥlԥr-12,1%-ini tԥúkil edir. Yeti úmiú vԥ yaúı ötmüú meúԥlԥr 1966-cı il mԥlumatında me úԥ ilԥ örtülü sahԥnin 35,4%-i oldu÷u halda, 1988-ci ild ԥ bu rԥqԥm 12,1% olmuúdur. Orta yaúlı a÷aclar isԥ 1966-cı ild ԥ 21,6%, 1988-ci ildԥ 63,3%-ԥ çatmıúdır. Bu is ԥ meúԥlԥrin tԥdricԥn cavanlaúdı÷ını göstԥrir. Az ԥrbaycanın ԥksԥr meúԥlԥri (85%) dikliyi yüksԥk olan da ÷ yamaclarında yerlԥúmԥklԥ ԥvԥzolunmaz torpaqqoruyucu, sut ԥmizlԥyici vԥ iqlim saflaúdırıcı ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir. 105
Me úԥlԥrin sıxlı÷a görԥ paylanması da müxtԥlifdir. Respublika me úԥlԥrinin 13,7%-i aúa÷ı (0,3-0,4), 2,62%-i orta (0,5-0,6), 18,3% normal (0,7-0,8) v ԥ 2,62%-i yüksԥk (0,9-1,0) sıxlıqdadır. Me úԥlԥrin ümumi orta sıxlı÷ı-0,56 mü ԥyyԥn edilmiúdir. Bonitet sinfinԥ görԥ dԥ meúԥlԥrin paylanması müxt ԥlifdir. Yüksԥk I-II bonitetli meúԥlԥr meúԥ il ԥ örtülü sahԥnin 14,9%-ini, III bonitet-42,3%-ini, IV bonitet-27,4%-ini v ԥ aúa÷ı bonitetli V-sinfԥ mԥnsub me úԥlԥr 15,4%-ini tԥúkil edir. Meúԥlԥrin orta illik artımı 1,74 m 3 -dir. Bu artım b ԥrk yarpaqlı (fıstıq, palıd, vԥlԥs vԥ s.) cinsl ԥrdԥ-1,77 m 3 , yum úaq yarpaqlı (qovaq, yalanqoz, qızıla
÷ac) cinslԥrdԥ isԥ 2,12 m 3 t ԥúkil edir. Buradan bel ԥ qԥnaԥtԥ gԥlmԥk olar ki, meúԥlԥrimizdԥ yüks
ԥk mԥhsuldar (I vԥ II bonitet) a÷aclıqlar (14,9%) azdır. Orta m ԥhsuldar (III bonitet) a÷aclıqlar 42,3%, az a úa÷ı mԥhsuldar (IV vԥ V bonitet) a÷aclıqlar isԥ 42,8% t ԥúkil edir. Bu göstԥricilԥr meúԥlԥrin qorunması, onun m ԥhsuldarlı÷ının artırılması sahԥsindԥ son illԥr görülmüú me úԥçilik tԥdbirlԥrinin qeyri-qԥnaԥtbԥxú aparıldı÷ının bazis göst ԥricisidir. Meúԥlԥrimizdԥ 1536 cinsԥ aid olan 150 növ yabanı meyv ԥ bitkilԥri mövcuddur. Bu bitkilԥrdԥ min tonlarla (adi qoz, alma, armud, zo ÷al, alıca, ԥzgil, fındıq, xurma, yemi úan, úabalıd, böyürtkԥn vԥ s.) yabanı 106
meyv ԥ mԥhsulu vardır. Bu meyvԥlԥrdԥn 30%-i istismar ԥhԥmiyyԥtli mԥhsullardır. Meúԥlԥrimizdԥ arıçılı÷ın inkiúafı üçün d
ԥ ԥlveriúli úԥrait vardır. Hazırda meúԥ mü ԥssisԥlԥrindԥ 700-ԥ yaxın arı ailԥsi saxlanılır. Arılar me úԥ bitkilԥrinin tozlanmasına kömԥklik edir, bol toxum m ԥhsullarının alınmasına úԥrait yaradır vԥ ԥlavԥ bal m ԥhsulu alınmasını tԥmin edir. Azԥrbaycan meúԥlԥrinin yüks ԥkliklԥrԥ görԥ paylanmasının da özünԥmԥxsus qanunauy ÷unluqları vardır. Belԥ ki, ԥksԥrԥn úimal istiqam ԥtli da÷ yamaclarında palıd-vԥlԥs meúԥlԥri üstünlük t ԥúkil edir. Aúa÷ı da÷ qurúa÷ında az mԥhsuldar palıd, qara ÷ac, dԥmira÷ac meúԥlԥri, orta da÷ qurúa÷ında nisb ԥtԥn mԥhsuldar palıd-vԥlԥs meúԥlԥri, yuxarı da÷ me úԥ qurúa÷ında isԥ daha yüksԥk mԥhsuldar palıd-vԥlԥs me úԥlԥri mövcuddur. Meúԥ qurúa÷ının subalp qurúaqla qovu údu÷u ԥrazidԥ az mԥhsuldar toza÷acı vԥ alçaq boylu ԥyri gövdԥli fıstıq meúԥlԥrinԥ tԥsadüf edilir. Belԥ qanunauy
÷unluqların Talıú, Böyük vԥ Kiçik Qafqaz da ÷larında özünԥmԥxsuslu÷u vardır. Az ԥrbaycan meúԥlԥri ԥhԥmiyyԥtinԥ görԥ I qrupa aid edilir v ԥ bu meúԥlԥr Respublikanın müxtԥlif bölgԥlԥrindԥ müxt ԥlif tԥrzdԥ yayılmıúdır. Bu bölgԥlԥrԥ xas olan xüsusiyy ԥtlԥrdԥn biri müxtԥlif tԥbii sԥrvԥtlԥrin - mineral 107
xammalın, suyun, enerjinin, torpaqların yerl ԥúmԥsidir. Onların arasında me úԥ sԥrvԥtlԥri heç bir digԥr tԥbii s ԥrvԥtlԥrԥ xas olmayan çoxsahԥli funksiyaları yerinԥ yetirir. Me úԥlԥr yeganԥ tԥbiԥt kompleksi hesab olunur ki, onlar su, hava v ԥ torpaq kimi biosferin çox vacib olan komponentl ԥrinin sabitlԥúdirilmԥsinԥ úԥrait yaradır. Respublika me úԥlԥrinin ԥksԥr sahԥlԥri (85%) Böyük Qafqazda, Kiçik Qafqazda v ԥ Talıú da÷ bölgԥsindԥ yerl
ԥúir. Meúԥlԥrin çox hissԥsi qiymԥtli a÷ac cinslԥrindԥn ibar
ԥtdir (palıd, fıstıq, vԥlԥs, cökԥ, a÷caqayın vԥ s.). Respublikanın me úԥlԥrinin müxtԥlifliyi, onun yayılması iqlim, torpaq, müxt ԥlif hündürlük qurúaqlarından vԥ digԥr úԥraitdԥn asılıdır. Ekologiya vԥ Tԥbii Sԥrvԥtlԥr Nazirliyi me úԥ siyasԥtini Meúԥlԥrin ønkiúafı Departamenti vasitԥsi il ԥ hԥyata keçirir. Departament dövl ԥt meúԥ fondunun ԥrazisindԥ me úԥlԥrin qorunub mühafizԥ olunmasını, meúԥbԥrpa vԥ me úԥsalma iúlԥrinin, ԥkin-materialının yetiúdirilmԥsini, me úԥ a÷ac vԥ kol cinslԥrinin toxumlarının tԥdarükünü, me úԥ fondunun dövlԥt uçotunun vԥ meúԥ kadastrının aparılmasını, me úԥlԥrԥ xidmԥt iúlԥrinin vԥ digԥr meúԥ t ԥsԥrrüfatı tԥdbirlԥrinin hԥyata keçirilmԥsini, meúԥdԥn ԥlavԥ istifadԥ vԥ yardımçı kԥnd tԥsԥrrüfatı sahԥlԥrinin 108
m ԥqsԥdyönlü vԥ sԥmԥrԥli aparılmasını tԥmin edir. Meúԥ t ԥsԥrrüfatı tԥdbirlԥrinin, meúԥlԥrin torpaq qoruyucu, su saxlayıcı, mühit t ԥmizlԥyici, sanitar gigiyenik vԥ digԥr faydalı funksiyaların yüks ԥldilmԥsi istiqamԥtindԥ aparılmasını t ԥmin edir, ԥtraf mühit üçün xüsusi ԥhԥmiyyԥt kԥsb edԥn elmi mԥdԥni vԥ rekreasiya ԥhԥmiyyԥtli tԥbiԥt komplekslԥrinin vԥ obyektlԥrinin, bioloji müxt ԥlifliyin, elԥcԥ dԥ meúԥ fondunda yayılmıú fauna növl ԥrinin qorunması, meúԥ toxumçulu÷u iúlԥrinin aparılması zamanı genofondun saxlanması, artırılması istiqam
ԥtindԥ tԥdbirlԥr hԥyata keçirir. Meúԥlԥrin ønkiúafı Departamentinin tabeliyind ԥ 34 Regional Meúԥ Mühafiz
ԥsi vԥ Bԥrpası Müԥssisԥsi, 3 Meúԥ Salma Mü ԥssisԥsi, 3 Regional Meúԥ Tingliyi Müԥssisԥlԥri (Z ԥrԥrvericilԥr vԥ Xԥstԥliklԥrԥ qarúı Mübarizԥ Mԥrkԥzi vԥ Elmi T ԥdqiqat Meúԥçilik ønstitutu) fԥaliyyԥt göstԥrir. Nazirliyin yarandı ÷ı vaxtdan, 2001-ci ilin mayından ba úlayaraq Respublikanın bütün ԥrazilԥrindԥ meúԥbԥrpa, me úԥsalma, ԥkin materialı yetiúdirmԥ, toxum tԥdarükü vԥ dig ԥr tԥdbirlԥrin hԥcmi xeyli geniúlԥndirilmiúdir. "Me úԥlԥrin bԥrpa edilmԥsinԥ vԥ artırılmasına dair" Milli proqrama ԥsasԥn ölkԥmizin bütün regionlarında (2003- 2008-ci ill ԥrdԥ) 69700 ha sahԥdԥ meúԥlԥr bԥrpa olunmalı 109
v ԥ yeni meúԥliklԥr salınmalıdır. Ekologiya vԥ Tԥbii S ԥrvԥtlԥr Nazirliyi yarandı÷ı vaxtdan, 2001-ci ilin mayından ba úlayaraq ardıcıl, düzgün ekoloji siyasԥt apararaq Respublikada me úԥlԥrin bԥrpa edilmԥsi vԥ yeni me úԥ massivlԥrinin yaradılması, úԥhԥrԥtrafı qԥsԥbԥlԥrin, úosse vԥ magistral yollarının ԥtrafının yaúıllaúdırılması vԥ arid zonalarda qoruyucu me úԥ massivlԥrinin yaradılması sah
ԥsindԥ irimiqyaslı iúlԥrԥ baúlamıúdır. Bununla ԥlaqԥdar Respublikanın arid zonalarında meúԥ vԥ ya úıllıqların salınması ԥn çԥtin oldu÷u úԥraitlԥrdԥ 3 me úԥsalma vԥ 4 regional meúԥ tingliyi müԥssisԥlԥri yaradılmı údır (Naxçıvan, Abúeron, Quba vԥ Kür). Yeni yaradılmı ú Meúԥ Salma Müԥssisԥlԥrinin vԥ Respublikanın dig ԥr bölgԥlԥrindԥ fԥaliyyԥt göstԥrԥn Meúԥ Mühafiz ԥsi vԥ Bԥrpası Müԥssisԥlԥrinin gücü ilԥ 2002-ci ild ԥ 7753 ha, Milli Proqramın icrasına uy÷un olaraq 2003- cü ild ԥ isԥ 8721 ha sahԥdԥ meúԥbԥrpa iúlԥri aparılmıú vԥ yeni me úԥliklԥr salınmıúdır. Bu göstԥricilԥr 2000-2001-ci ild ԥ yerinԥ yetirilԥn meúԥbԥrpa vԥ meúԥsalma iúlԥrinin h ԥcmindԥn, müvafiq olaraq 1,6-1,9 dԥfԥ çoxdur. Müxtԥlif çe úiddԥ ԥkin materiallarının yetiúdirilmԥsi sahԥsindԥ dԥ m ԥqsԥdyönlü iúlԥr görülmüúdür. Belԥ ki, 2002-ci ildԥ qiym ԥtli a÷ac vԥ kol cinslԥrindԥn 12 milyon ԥdԥd, 2003- 110
cü ild ԥ 32 milyon ԥdԥd ԥkin materialı yetiúdirilmiúdir. Bu 2000-2001-ci ild ԥ yetiúdirilԥn ԥkin materiallarının h ԥcmindԥn müvafiq olaraq 2-5 dԥfԥ çox olmuúdur. Me úԥbԥrpa vԥ meúԥsalma iúlԥrinin hԥcmi 2004-cü ildԥ artırılaraq 9000 hektara, ԥkin materiallarının yetiúdirilmԥsi is ԥ 35 milyon ԥdԥdԥ çatdırılması proqnozlaúdırılmıúdır. Vaxtında aparılan t ԥúkilati tԥdbirlԥrin nԥticԥsindԥ 35 milyona qar úı 40 milyon ԥkin materialı yetiúdirilmiú, 3700 ha sah ԥdԥ yeni meúԥ salınmıú, 5403 ha sahԥdԥ tԥbii b ԥrpaya kömԥk tԥdbirlԥri aparılmıúdır. 2005-ci ilin yekun hesabatlarına gör ԥ ötԥn hesabat ilindԥ 9500 hektar me úԥbԥrpa tԥdbirlԥrinԥ qarúı 9737 hektar sahԥdԥ me úԥbԥrpa tԥdbirlԥri aparılmıúdır. Bundan 3860 hektarı yeni me úԥlԥrin salınmasıdır. Qalan 5877 hektarı tԥbii b ԥrpaya kömԥk tԥdbirlԥridir. 35 mln. ԥdԥdԥ qarúı 38 mln. ԥdԥd ԥkin materialı yetiúdirilmiúdir. Bu göstԥricilԥr 2000- 2001-ci ilin göst ԥricilԥrindԥn meúԥbԥrpa tԥdbirlԥri üzrԥ 2- 2,5 d
ԥfԥ, ԥkin materiallarının yetiúdirilmԥsi üzrԥ isԥ 6-10 d ԥfԥ çoxdur. “Me úԥlԥrin bԥrpa edilmԥsinԥ vԥ artırılmasına dair Milli Proqram”ın t ԥlԥblԥrinԥ uy÷un olaraq 2006-cı ildԥ me úԥbԥrpa tԥdbirlԥrinin plan-proqnozları artırılaraq 10 min hektara çatdırılmı údır. Hal-hazırda bu istiqamԥtdԥ 111
i úlԥr davam etdirilir. Göstԥrilԥnlԥrlԥ yanaúı meúԥ t ԥsԥrrüfatı sistemindԥ bir sıra problemlԥr hԥlԥ dԥ mövcuddur. Bel ԥ ki, alternativ yanacaq növlԥrinin çatı úmazlı÷ı meúԥlԥrdԥ özbaúına qırıntının artmasına, qanunsuz mal-qara otarılması is ԥ tԥbii bԥrpa prosesinin pozulmasına s ԥbԥb olur. Maddi texniki tԥminatın vԥ maliyy ԥ vԥsaitinin çatıúmazlı÷ı, ԥmԥk haqqının aúa÷ı olması aparılan bu cür me úԥ tԥsԥrrüfatı tԥdbirlԥrinԥ öz m ԥnfi tԥsirini göstԥrir. Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|