Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk

3.2. Ekoloji sisteml

ԥr 

Ekosistemi “ekologiyanın 

ԥsas funksional vahidi”, “Yer 

s

ԥthindԥ  tԥbiԥtin  ԥsas vahidi”, biogeosenozu isԥ

“biosferin elementar struktur vahidi” kimi t

ԥyin edirlԥr. 

“ekosistem” v

ԥ  “biogeosenoz” anlayıúları bir-birlԥrinԥ

yaxındırlar, lakin sinonimik ifad

ԥlԥr deyillԥr. A.Tenslinin 

fikrinc

ԥ ekosistemlԥr canlı  vԥ cansız komponentlԥrin 

ölçüsüz dayanıqlı el

ԥ sistemlԥridir  ki, burada maddԥlԥrin 

xarici v

ԥ daxili dövretmԥsi baú verir.  Oxúar toplumları 

göst

ԥrmԥk üçün V.N.Sukaçev “biogeosenoz” terminini 

i

úlԥtmiúdir. Biogeosenoz – biosferin konkret hissԥsindԥ

canlıların öz aralarında v

ԥ ԥtraf mühitin cansız amillԥri ilԥ

qar

úılıqlı ԥlaqԥsi nԥticԥsindԥ ԥmԥlԥ gԥlmiú bir sistem. Bu 

sistemd

ԥ atmosfer, da÷ süxurları, hidroloji rejim, 

heyvanat al

ԥmi, mikroorqanizmlԥr vԥ ümumiyyԥtlԥ bütün 

canlılar qar

úılıqlı ԥlaqԥdԥ fԥaliyyԥt göstԥrirlԥr.  

                                                                                  

 47

Ekosistem – (yun. Aykos-m

ԥnzil vԥ sistem) bir-birinԥ

t

ԥsir göstԥrԥn, ümumi funksiyanın yerinԥ yetirilmԥsindԥ

vahid birl

ԥúԥn biokos elementlԥrin cԥmi olub, canlı 

orqanizml

ԥrin müԥyyԥn qrupunun (biosenoz) yaúayıú

mühitind

ԥn (biotoplardan) ibarԥt olan kompleksdir. 

“Ekosistem” anlayı

úı “biogeosenoz” anlayıúına nԥzԥrԥn 

daha geni

ú, daha ümumi anlayıúdır, daha do÷rusu hԥr 

hansı biogeosenoz ekosistem ola bil

ԥr, amma hԥr hansı 

bir ekosistem biogeosenoz ola bilm

ԥz, hԥm dԥ  nԥzԥrԥ

almaq lazımdır ki, biosenozlar olduqca yerüstü 

tör

ԥmԥlԥrdir. Biogeosenoz iki ԥsas tԥrkib hissԥdԥn 

ibar

ԥtdir: müԥyyԥn bir ԥrazidԥ abiotik amillԥrin cԥmi, yԥni 

ekotop v

ԥ canlı orqanizmlԥrin cԥmi – biosenozlar. Öz 

növb

ԥsindԥ ekotop da  iqlim (klimatop),su (akvatop) vԥ

torpaq-qrunt (edafotop) amill

ԥrinin cԥmindԥn ibarԥt  olur. 

Biosenoz  heyvan (zoosenoz), bitki (fitosenoz) v

ԥ  

mikroorqanizml

ԥr (mikrobiosenoz) toplumları  cԥmindԥn 

ibar

ԥt olur. Biogeosenozun mühüm xüsusiyyԥtlԥrindԥn 

biri onun bütün komponentl

ԥrinin qarúılıqlı  ԥlaqԥ  vԥ  

qar

úılıqlı asılılıqda olmasıdır.  

3.3. Ekosistemin inki

úafı vԥ dinamikası. Suksessiya. 

                                                                                  

 48

Suksessiya —  (latınca  succesio ardıcıllıq  yolu il

ԥ

keçm

ԥ, irsi alınma)   mühitin  müԥyyԥn sahԥsindԥ bir 

biosenozun(fitosenoz,  mikrob qrupu, biogeosenoz v

ԥ s.) 

dig

ԥri ilԥ ardıcıl dönmԥyԥn vԥ qanunauy÷un ԥvԥzolunma 

prosesidir. 

 Suksessiya – Yer s

ԥthinin müԥyyԥn bir sahԥsindԥ

varislik  yolu il

ԥ meydana gԥlԥn ekosistemin ardıcıllıqla 

d

ԥyiúmԥsidir. Adԥtԥn suksessiya birliklԥrin daxili inkiúaf 

v

ԥ  onların  ԥtraf mühitlԥ qarúılıqlı  tԥsir proseslԥri 

n

ԥticԥsindԥ baú verir. Suksessiyanın davamiyyԥt müddԥti 

10 ild

ԥn  milyon ilԥ  qԥdԥr davam edԥ bilԥr. Suksessiya 

haqqında ilk n

ԥzԥriyyԥni F.Klements iúlԥyib hazırlamıú, 

sonra da V.N.Sukaçev v

ԥ S.M.Razumovski  inkiúaf 

etdirmi

údir. Hԥr bir ԥvvԥlki mԥrhԥlԥsi özündԥn sonra 

g

ԥlԥn mԥrhԥlԥnin inkiúafı üçün úԥrait yaradan 

suksessiyalı sıra (seriya) 

ԥmԥlԥ gԥtirԥn  (seriyalı toplum) 

v

ԥ zaman daxilindԥ bir-birini ԥvԥz edԥn toplumları 

xarekteriz

ԥ etmԥk üçün bu termin ilk dԥfԥ F.Klements 

t

ԥrԥfindԥn iúlԥdilmiúdir. Ԥgԥr bu halda yeni suksessiyanın 

yaranmasına s

ԥbԥb olan hadisԥ baú vermԥzsԥ, onda sıra 

mövcud faktorlar 

ԥsasında balanslaúdırılmıú maddԥlԥr 

mübadil

ԥsinԥ malik olan yeni vԥ daha dayanıqlı toplumun 

ԥmԥlԥ  gԥlmԥsi ilԥ baúa çatır. F.Klements belԥ toplumu 

                                                                                  

 49

klimaks adlandırmı

údı. Klements – Razumovskinin fikrinԥ

ԥsasԥn  klimaksın yeganԥ ԥlamԥti onda dԥyiúilmԥ üçün 

daxili s

ԥbԥbin olmamasıdır. Toplumun mövcudluq 

müdd

ԥti heç bir halda ԥlamԥtlԥrdԥn biri ola bilmԥz. 

Suksessiyanın onun inki

úafı zamanı    dԥyiúԥ bilԥn 

göst

ԥricilԥrԥ  vԥ ya ԥvԥz olunma sԥbԥbinԥ görԥ bir çox 

t

ԥsnifatı mövcuddur: 

1)  Vaxt miqyasına gör

ԥ (sürԥtli, orta, zԥif, çox zԥif); 

2)   Dönm

ԥ qabiliyyԥtinԥ görԥ (dönԥn vԥ dönmԥyԥn); 

3)  Prosesin sabitlik d

ԥrԥcԥsinԥ görԥ (sabit vԥ dԥyiúkԥn); 

4)   M

ԥnúԥyinԥ görԥ (ilkin vԥ tԥkrar) 

5)   M

ԥhsuldarlı÷ın dԥyiúmԥ tendensiyasına görԥ

    (müt

ԥrԥqqi vԥ tԥnԥzzül edԥn); 

6)  Növ z

ԥnginliyinin dԥyiúmԥ tendensiyasına görԥ

    (müt

ԥrԥqqi vԥ tԥnԥzzül edԥn); 

7)   Antropogenliy

ԥ görԥ (antropogen vԥ tԥbii); 

8)  Suksessiya zamanı ba

ú verԥn dԥyiúikliyin xarakterinԥ

     gör

ԥ (avtotrof vԥ heterotrof). 

Ԥgԥr suksessiya baú verԥn proseslԥrԥ görԥ  tԥsnif 

edil

ԥrsԥ, onda onu iki ԥsas qrupa ayırmaq olar: 

toplumların f

ԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ baú verԥn endogen 

(daxili s

ԥbԥblԥrlԥ izah edilԥn) vԥ xarici tԥsirlԥr nԥticԥsindԥ

ba

ú verԥn ekzogen. Endogen suksessiyanın hԥrԥkԥtverici 

                                                                                  

 50

qüvv

ԥsi toplumların balanslaúdırılmamıú mübadilԥsi 

hesab olunur. 

ølkin suksessiya — hԥyatın mövcud olmadı÷ı ԥrazilԥrdԥ

- qaya, uçurum, yar

÷an, sıldırım, çay çöküntülԥri,  

sönmü

ú lava,  sԥpԥlԥnԥn qumlarda  vԥ s. inkiúaf edԥn 

suksessiya. Bel

ԥ sahԥlԥrԥ canlı orqanizmlԥrin 

m

ԥskunlaúdırılması zamanı onlar öz metobolizmlԥri 

hesabına ya

úayıú úԥraitini dԥyiúdԥrԥrԥk bir birlԥrini  ԥvԥz 

edirl

ԥr.  Ԥsas rolu ölmüú bitki qalıqları  vԥ parçalanma 

m

ԥhsullarının toplanması oynayır. Bu bitki alԥminin 

xarakterind

ԥn vԥ onun mikroorqanizmlԥr, göbԥlԥklԥr vԥ

heyvanlar t

ԥrԥfindԥn kompleks da÷ıdılmasından asılı 

olur. T

ԥdricԥn torpaq profili ԥmԥlԥ gԥlir, sahԥnin hidroloji 

rejimi, mikroiqlimi d

ԥyiúir.  Belԥ suksessiya yaúayıú

yerinin  özünün d

ԥyiúmԥsinԥ  sԥbԥb oldu÷una görԥ

ekogenetik suksessiya adlanır. Bitki örtüyünün ilkin 

formala

úması  da singenetik suksessiya adlanır.  ølkin 

suksessiya bir neç

ԥ  mԥrhԥlԥdԥn keçmԥklԥ    baú verir. 

M

ԥsԥlԥn, meúԥ sahԥsindԥ: quru cansız substrat  - úibyԥ - 

mamır - birillik müxt

ԥlif otlar – dԥnli bitkilԥr vԥ çoxillik otlar 

– kolluqlar – birinci n

ԥsl a÷aclar – ikinci nԥsl a÷aclar;  çöl 

zonasında suksessiya ot m

ԥrhԥlԥsindԥ baúa çatır vԥ s. 

                                                                                  

 51

T

ԥkrar suksessiya – orqanizmlԥrinin müԥyyԥn  

hiss

ԥsinin vԥ torpa÷ın saxlandı÷ı yerdԥ da÷ılmıú

toplumların suksessiyasıdır. t

ԥkrar suksessiyaya adԥtԥn 

yan

÷ınlardan sonra  mԥhv edilmiú  küknar meúԥsini misal  

göst

ԥrmԥk olar. Keçmiúdԥ onların tutdu÷u  ԥrazilԥrdԥ

torpaq v

ԥ toxum qalır. Otlaq qrupları artıq sonrakı il 

ԥmԥlԥ  gԥlmԥyԥ baúlayır. Sonra aúa÷ıdakı  variantlar 

mümkündür: n

ԥm iqlimdԥ  cı÷ (alaqotu) üstünlük tԥúkil 

edir, sonra o moruq kolu il

ԥ, moruq kolu da a÷caqovaq ilԥ

ԥvԥz olunur; quru iqlimdԥ süpürgԥ çiçԥkli bitkilԥr üstünlük 

t

ԥúkil edir, onu itburnu, itburnunu da toza÷acı  ԥvԥz edir. 

A

÷caqovaq vԥ ya toza÷acı meúԥlԥri üzԥrindԥ küknar 

(f

ԥsilԥsi) bitkilԥri inkiúaf edir, sonra onları da tԥdricԥn 

yarpaqlı  a

÷ac meúԥlԥri  ԥvԥz edir. Tünd iynԥyarpaq 

me

úԥlԥrin bԥrpası tԥxminԥn 100 ilԥ baú verir. Ԥgԥr meúԥ

t

ԥkrar qırılarsa onda klimakslı palıd meúԥsinin bԥrpası 

mümkün olmur. 

Avtosuksessiya – klimaksın daxili inki

úafı, onun 

“qocalması” v

ԥ “cavanlaúması” nԥticԥsindԥ meydana 

g

ԥlԥn suksessiyadır. 

 Demutasiya  -  suksessiyanın formasıdır v

ԥ biosenozun 

antropogen pozulmasından sonra bitki v

ԥ heyvanat 

                                                                                  

 52

al

ԥmindԥ baú vermiú  dԥyiúikliklԥrdir. Demutasiya toplu-

mun 

ԥvvԥlki tԥrkibdԥ bԥrpa olunması istiqamԥtindԥ gedir.  

T

ԥkamül suksessiyası  – Yer biosferinin ümumi 

t

ԥkamülü ilԥ ba÷lı olan suksessiyadır. 

Ekoloji suksessiya. Pozulan tarazlı

÷ın ekosistem 

t

ԥrԥfindԥn bԥrpa prosesi mütԥúԥkkil surԥtdԥ müԥyyԥn 

m

ԥrhԥlԥlԥrlԥ gedir. Ekosistemi tarazlıq halından bir çox 

üsullarla çıxarmaq olur. Bu ad

ԥtԥn yan÷ın, quraqlıq vԥ ya 

da

úqınlar zamanı baú verir. Belԥ pozulmalar zamanı 

tarazlı

÷ı yeni ekosistem öz-özünԥ  bԥrpa edir vԥ bu 

proses münt

ԥzԥm xarakter daúıyır vԥ ԥn müxtԥlif 

v

ԥziyyԥtlԥrdԥ  tԥkrar olunur. Bԥs pozulan ekosistemlԥrdԥ

n

ԥ baú verir? Pozulan yerlԥrdԥ müԥyyԥn növlԥr vԥ

ümumiyy

ԥtlԥ bütün ekosistem elԥ surԥtlԥ inkiúaf edir ki, 

bu növl

ԥrin meydana çıxma qaydası oxúar pozulmalar vԥ

ox

úar areallar üçün eyni olur.  Eyni bir növün digԥr növlԥ

ԥvԥz olunmasının bu ardıcıllı÷ı ekoloji suksessiyanın 

mahiyy

ԥtini göstԥrir. Mԥsԥlԥn, vaxtı ilԥ XVIII ԥsrdԥ Yer 

üzünün b

ԥzi ԥrazilԥrindԥ meúԥlԥr qırılmıú, onların yerindԥ

fermalar tikilmi

údi, XIX ԥsrdԥ bu yerlԥrin iúlԥnmԥsi davam 

etdirilmi

ú, XX ԥsrdԥ isԥ  hԥmin fermalar da÷ıdılmıú  vԥ

onların tutduqları 

ԥrazilԥr yenidԥn meúԥlԥrԥ çevrilmiúdir. 

Vaxt keçdikc

ԥ ԥkin sahԥlԥrindԥ bitkilԥr müԥyyԥn, artıq 

                                                                                  

 53

m

ԥlum vԥ ciddi tԥkrar olunan ardıcıllıqla meydana 

çıxma

÷a baúlayır.  Birinci il birillik alaq otları  vԥ  tԥk-tԥk 

toxmacar (toxumdan cüc

ԥrԥn bitki) a÷aclar böyümԥyԥ

ba

úladı. Sonrakı bir neçԥ il ԥrzindԥ müԥyyԥn növlԥrin 

(“pioner növl

ԥri” vԥ ya daha elmi dildԥ deyilԥrsԥ erkԥn 

suksessiyalı növl

ԥr) mԥskan salması baú verir ki, onlar da 

üstünlük t

ԥúkil etmԥyԥ baúlayırlar. Tipik “pioner növlԥri” -  

Veysmutov 

úam a÷acı. O, çox tez böyüyür vԥ onun 

toxumları böyük 

ԥrazilԥrdԥ yayılır. Bir neçԥ onilliklԥr 

müdd

ԥtindԥ “pioner növlԥri” qalın meúԥliklԥr  ԥmԥlԥ

g

ԥtirirlԥr. 

Sonrakı  m

ԥrhԥlԥ — “pioner növlԥri”nin kölgԥsindԥ

yax

úı böyüyԥn, mԥsԥlԥn, a÷caqayın a÷aclarının meydana 

g

ԥlmԥsi. Yarım ԥsrdԥn sonra  “pioner növlԥri”nԥ aid olan 

a

÷aclar yetiúirlԥr vԥ sonra da tԥdricԥn mԥhv olma÷a 

ba

úlayırlar. Onların toxumları artıq meúԥ örtüyü altında 

böyüy

ԥ bilmirlԥr vԥ  a÷acların populyasiya tԥrkibi yavaú

böyüy

ԥn, tԥzԥ -  gecikmiú suksessiyalı növlԥrin  ԥmԥlԥ

g

ԥlmԥsi istiqamԥtinԥ do÷ru dԥyiúirlԥr. Nԥhayԥt, bütün 

me

úԥ sahԥsi bu növ a÷aclarla tutulmuú olur. Belԥ misallar 

bir çox ekosisteml

ԥrdԥ müúahidԥ olunur.  

Ekosisteml

ԥrdԥ suksessiyanı 

t

ԥdqiq edԥrkԥn 

ekoloqlar onun 3 t

ԥsir mexanizmini  göstԥrmiúlԥr: 

                                                                                  

 54

1.T

ԥsir etmԥ. Yeni ekosistemlԥrdԥ meydana gԥlԥn 

“pioner növl

ԥri” digԥr sonrakı növlԥrin mԥskԥn salmasını 

asanla

údırır. Mԥsԥlԥn, buzlaqların  geri çԥkilmԥsindԥn 

sonra ilk önc

ԥ úibyԥlԥr vԥ bir sıra  sԥth köklü bitkilԥr – 

m

ԥhsul vermԥyԥn, tԥrkibindԥ qida elementlԥri çox az olan 

torpaqlarda ya

úaya bilԥn növlԥr meydana gԥlir.  Bu 

bitkil

ԥrin ölüb getmԥ  dԥrԥcԥsindԥn asılı olaraq  torpaq 

layının artması prosesi d

ԥ baú verir ki, bu da gecikmiú

suksessiyalı növl

ԥrin kök ba÷layaraq möhkԥmlԥúmԥsinԥ

imkan yaradır. Analoji olaraq ibtidai a

÷aclar kölgԥ

yaradaraq gecikmi

ú suksessiyalı bitki növlԥrinin yetiúmԥsi 

üçün imkan yaradırlar.   

2. Saxlanma – b

ԥzԥn “pioner növlԥri” gecikmiú

suksessiyalı bitkil

ԥrin ԥmԥlԥ gԥlmԥsini çԥtinlԥúdirԥn vԥ ya 

mümkün etm

ԥyԥn  úԥraitin yaranmasına sԥbԥb olur. Nԥ

vaxt ki, okean yaxınlı

÷ında yeni sԥthlԥr yaranır (mԥsԥlԥn, 

beton  pirs (körpü) v

ԥ ya dal÷aqıranların (portu dal÷a 

t

ԥsirindԥn qorumaq üçün bԥnd tikilmԥsi nԥticԥsindԥ), 

onlar tezlikl

ԥ yosunların “pioner növlԥri”ni ԥmԥlԥ gԥtirirlԥr 

v

ԥ bitkilԥrin digԥr növlԥri sıxıúdırılıb çıxarılır. Digԥr bitki 

növl

ԥrinin sıxıúdırılıb çıxarılması çox asanca baú verir, 

çünki  “pioner növl

ԥri” çox tez yenidԥn  ԥmԥlԥ  gԥlir vԥ

                                                                                  

 55

sonrakı növl

ԥrԥ imkan vermԥdԥn tezliklԥ bütün etibarlı 

s

ԥthlԥri tamamilԥ tutur.  

3. Mövcud olma. N

ԥhayԥt, “pioner növlԥri” sonrakı növ 

bitkil

ԥrin  ԥmԥlԥ  gԥlmԥsinԥ heç bir – nԥ xeyirli, nԥ  dԥ

ziyanlı t

ԥsir göstԥrmir. Adԥtԥn, bu hal o zaman baú verir 

ki, 

ԥgԥr müxtԥlif növlԥr müxtԥlif ehtiyatlardan istifadԥ

ed

ԥrԥk bir-birlԥrindԥn asılı olmadan inkiúaf edirlԥr. Qum 

t

ԥpԥlԥri vԥ  ya    meúԥlԥrin son halının ekoloji dԥyiúkԥn 

oldu

÷unu bilmԥk vacibdir. Yetiúmiú meúԥlԥr adԥtԥn üzvi 

madd

ԥlԥrin cԥmi  sıfır artım dԥrԥcԥsi ilԥ xarakterizԥ

olunur.  Bu onu göst

ԥrir ki, vaxt keçdikcԥ eroziya kimi 

b

ԥzi proseslԥrin tԥsirindԥn maddԥlԥrin itmԥsi nԥticԥsindԥ

me

úԥlԥr tԥdricԥn mԥhv olma÷a baúlayırlar.  Ԥksԥriyyԥt 

me

úԥlԥr suksessiya tsiklinin birinci yarısında maksimal 

m

ԥhsuldarlı÷a malik olur. 

3.4. Ekoloji amill

ԥrin tԥsnifatı 

Ԥtraf mühitin vԥziyyԥtinԥ  vԥ canlı orqanizmlԥrԥ

müxt

ԥlif ekoloji amillԥr güclü tԥsir götԥrirlԥr. Canlı 

orqanizml

ԥrԥ bilavasitԥ  tԥsir edԥn hԥr hansı bir mühit 

ekoloji amil adlandırılır. Ekoloji amill

ԥr müxtԥlif tԥbiԥtԥ vԥ

t

ԥsir xüsusiyyԥtlԥrinԥ malikdirlԥr.  Ekoloji amillԥri üç 

kateqoriyaya bölürl

ԥr: 

                                                                                  

 56

1) Canlı t

ԥbiԥt amillԥri – biotik amillԥr; 

2) Cansız t

ԥbiԥt amillԥri – abiotik amillԥr; 

3) 

ønsan fԥaliyyԥti amillԥri – antropogen amillԥr. 

Orqanizml

ԥrin bu vԥ ya digԥr amil tԥsirinԥ

uy

÷unlaúması  hԥmin tԥsirin (amilin) dövrlülüyündԥn asılı 

olur. Birinci dövrü amill

ԥrԥ yerin fırlanması, ilin fԥsillԥrinin 

d

ԥyiúmԥsi, gündԥlik iúıq dԥyiúmԥsi vԥ s. aid edilir. Bu 

amill

ԥr hԥlԥ  hԥyatın yaranması vaxtından  ԥvvԥl mövcud 

olmu

údur. Yaranan orqanizmlԥr mԥcburiyyԥt qarúısında 

qalaraq bu 

úԥraitԥ uy÷unlaúmıúlar.  økinci dövrü amillԥr, 

ԥtraf mühitin temperaturu, nԥmliyi, atmosfer cöküntülԥri 

v

ԥ s. aid edilir. Dövrü olmayan amillԥrԥ tԥbii fԥlakԥtlԥr vԥ

texnogen xarakterli amill

ԥr aid edilir. 

H

ԥr bir orqanizm daima öz üzԥrindԥ birbaúa vԥ ya 

dolayısı yolla ba

úqa canlıların tԥsirini hiss edir, aid oldu÷u 

bioloji növün v

ԥ digԥr növlԥrin – bitkilԥrin, heyvanların, 

mikroorqanizml

ԥrin nümayԥndԥlԥri ilԥ ԥlaqԥdԥ olur, 

onlardan asılı olur v

ԥ onlara da öz tԥsirini göstԥrir. Ԥtraf 

üzvi al

ԥm – hԥr bir canlı orqanizm mühitinin tԥrkib 

hiss

ԥsidir. Canlı orqanizmlԥrin qarúılıqlı  ԥlaqԥsi – biose-

nozların v

ԥ populyasiyanın mövcudlu÷unun  ԥsasıdır; bu 

m

ԥsԥlԥlԥrlԥ sinekologiya mԥú÷ul olur.   

                                                                                  

 57

1)  Biotik amill

ԥr  — bu canlı orqanizmlԥrin bir-

birl

ԥrinԥ  tԥsir forması olub, bԥzi orqanizmlԥrin hԥyat 

f

ԥaliyyԥtlԥrinin digԥr orqanizmlԥrin hԥyat fԥaliyyԥtlԥrinԥ

(növdaxili v

ԥ növlԥrarası qarúılıqlı  ԥlaqԥ) vԥ  hԥmçinin 

cansız ya

úayıú mühitinԥ  tԥsirlԥrinin cԥmini ifadԥ edir. 

F

ԥrdlԥrarası növdaxili qarúılıqlı  ԥlaqԥ populyasiyaların 

sayı v

ԥ sıxlı÷ının artması úԥraitindԥ öz mԥskun yerlԥri vԥ

qida ehtiyatları  u

÷runda rԥqabԥt mübarizԥsi nԥticԥsindԥ

ԥmԥlԥ gԥlir. 

Növl

ԥrarası ԥlaqԥ xeyli dԥrԥcԥdԥ müxtԥlifdir:   

•  neytralizm  (hԥr iki növ bir-birlԥrinԥ heç bir tԥsir 

göst

ԥrmirlԥr);  

•  rԥqabԥt (hԥr iki növ bir-birlԥrinԥ  mԥnfi tԥsir 

göst

ԥrirlԥr);  

•  

mutyualizm (h

ԥr iki növ bir-birlԥrindԥn ayrı 

mövcud ola bilmir);  

•  parazitizm (parazit növü öz sahibinin boy atma 

dövrünü  v

ԥ inkiúafını lԥngidir);  

•  yırtıcılıq (yırtıcı növ öz qurbanı ilԥ qidalanır );  

• 

 

amensalizm (bir orqanizm dig

ԥr orqanizmin 

inki

úafinı bo÷ur);  

                                                                                  

 58

•  ɤɨmmensalizm (kommensal digԥr növdԥn fayda 

görür, hansı ki, onunla birl

ԥúmԥ digԥr növdԥ  dԥ  maraq 

oyadır).  

Biotik amill

ԥr arasında zoogen, fitogen, mikrobiogen 

v

ԥ antropogen amillԥri xüsusi qeyd etmԥk lazımdır. 

2)   Abiotik amill

ԥr — canlı orqanizmlԥrԥ birbaúa vԥ

dolayı yolla t

ԥsir edԥn cansız, qeyri üzvi tԥbiԥtin 

komponentl

ԥrinin tԥzahür formasıdır. Bunlara cansız 

t

ԥbiԥtin fiziki vԥ kimyԥvi amillԥri aiddir. Mühitin ԥsas 

abiotik amill

ԥri aúa÷ıdakılardır: 

•Temperatur;  •øúıq;  • Su;  • Duzluluq;   • Oksigen;   

• Yerin maqnit sahԥsi;  • Torpaq;   • Nԥmlilik.  

Mühitin abiotik amill

ԥri içԥrisindԥ  aúa÷ıdakı amillԥr 

qrupunu ayırmaq q

ԥbul olunmuúdur: 

•••• øqlim amillԥr qrupu (temperatur rejimi, nԥmlilik, 

t

ԥzyiq); 

•••• edafogen amillԥr qrupu (mexaniki tԥrkibi, sıxlı÷ı, 

torpa

÷ın havakeçiciliyi); 

•••• oroqrafik amillԥr qrupu (relyef, 

d

ԥniz sԥviyyԥsindԥki hündürlük); 

•••• kimyԥvi amillԥr qrupu 

(havanın qaz t

ԥrkibi, suyun duz tԥrkibi, turúuluq).  

Cansız t

ԥbiԥtin fiziki amillԥri: 

Kosmik  amill

ԥr — kosmik tozlar, meteorit maddԥsi, 

asteroidl

ԥr, qalaktika fԥzasının maddԥlԥri vԥ dal÷aları, 

gün

ԥú aktivliyinin dövri dԥyiúikliklԥri; 

                                                                                  

 59

øqlim  amillԥri — Günԥúin  úüalanma enerjisi, Yer 

kür

ԥsinin müxtԥlif rayonlarına günԥú enerjisinin gԥlmԥsi 

v

ԥ paylanması, udulması,  ԥks olunması, atmosferin 

úԥffaflı÷ı, yer sԥthinin iúıqlanma dԥrԥcԥsi, iúıq gününün 

davamiyy

ԥt müddԥti, havanın nԥmliyi, atmosfer 

ya

÷ıntıları, hava kütlԥlԥrinin hԥrԥkԥti (külԥk); torpaq; 

Oroqrafik  (geomorfoloji) amill

ԥr. Geomorfologiya  — 

yer s

ԥthinin quruluúu, relyefi haqqında elmdir. Yerin 

relyefi  mikroiqlim  v

ԥ torpaq amillԥrinԥ (mԥsԥlԥn, da÷lar, 

d

ԥrԥlԥr, sıldırımlı dԥrin dar dԥrԥlԥr, düzԥnliklԥr) xeyli tԥsir 

göst

ԥrԥ bilԥr; 

Su hövz

ԥlԥrinin abiotik amillԥrinԥ sıxlıq, özlülük, 

istilik tutumu, duzluluq, 

úԥffaflıq, turúuluq, hԥll olmuú

qazlar, çeviklilik (h

ԥrԥkԥtlilik) temperatur qradienti, 

temperatur rejimi aid edilir. Cansız t

ԥbiԥtin kimyԥvi 

amill

ԥrinԥ su, hava komponentlԥri, turúuluq (pH) vԥ

s

ԥnaye mԥnúԥli digԥr qarıúıqlar aiddir. 

3) Antropogen amill

ԥr — digԥr növlԥrin yaúayıú

mühitin

ԥ  vԥ ya onların bilavasitԥ  hԥyat  úԥraitinԥ  tԥsir 

göst

ԥrԥn  tԥbiԥtin dԥyiúmԥsinԥ  sԥbԥb olan insan 

c

ԥmiyyԥtinin fԥaliyyԥt formasıdır.  ønsan cԥmiyyԥtinin 

tarixind

ԥ ԥvvԥlcԥ ovçuluq, sonra da kԥnd tԥsԥrrufatı, 

s

ԥnaye vԥ  nԥqliyyatın inkiúaf etdirilmԥsi bizim 

                                                                                  

 60

planetimizin t

ԥbiԥtini güclü dԥyiúdirmiúdir. Yer kürԥsinin 

bütün canlı al

ԥminԥ antropogen tԥsirlԥr çox sürԥtlԥ

artmaqda davam edir. H

ԥrçԥnd insan canlı tԥbiԥtԥ abiotik 

faktorların d

ԥyiúmԥsi vԥ növlԥrin biotik ԥlaqԥsi ilԥ  tԥsir 

göst

ԥrir, lakin planetdԥ insan fԥaliyyԥtinin heç bir tԥsnifat 

ç

ԥrçivԥsinԥ  sı÷ıúmayan xüsusi qüvvԥ  kԥsb etdiyini qeyd 

etm

ԥk lazımdır.  Hal-hazırkı dövrdԥ Yer sԥthindԥ olan 

canlı örtüyün praktiki olaraq bütün müq

ԥddaratı vԥ bütün 

orqanizm növl

ԥri insan cԥmiyyԥtinin  ԥlindԥdir, tԥbiԥtԥ

antropogen t

ԥsirlԥrdԥn asılıdır. Mühitin ekoloji amillԥri 

canlı orqanizml

ԥrԥ müxtԥlif tԥsir göstԥrԥ bilԥr. Bu tԥsirlԥrԥ

a

úa÷ıdakılar aiddir:  

- fizioloji v

ԥ biokimyԥvi funksiyaların uy÷unlaúma 

d

ԥyiúikliyinԥ sԥbԥb olan qıcıqlandırıcı tԥsir;  

- veril

ԥn  úԥraitdԥ mövcudlu÷a imkan vermԥyԥn 

m

ԥhdudlaúdırıcı tԥsir;  

- orqanizml

ԥrin anotomik vԥ morfoloji dԥyiúikliyinԥ

s

ԥbԥb olan modifikator tԥsiri;  

- mühitin dig

ԥr faktorlarının dԥyiúikliyini tԥsdiq edԥn 

siqnallar t

ԥsiri. 

Ekosistemin f

ԥaliyyԥt qanunlarını ümumilԥúdirsԥk, on-

ların 

ԥsas müddԥaları aúa÷ıdakılardan ibarԥt olacaqdır:  

                                                                                  

 61

1) T

ԥbii ekosistemlԥr, miqdarı artıq vԥ nisbԥtԥn sabit 

olan, mühiti çirkl

ԥndirmԥyԥn, müftԥ günԥú enerjisi 

hesabına mövcud olur;  

2) Ekosistemd

ԥ enerji vԥ maddԥlԥrin canlı 

orqanizml

ԥr qrupu vasitԥsilԥ daúınması qida zԥnciri ilԥ

ba

ú verir; ekosistemdԥ bütün canlı növlԥr bu zԥncirdԥ

onlar t

ԥrԥfindԥn yerinԥ yetirilԥn funksiyaya - birliklԥrin 

biotik qurulu

úuna görԥ produsentlԥrԥ, konsumentlԥrԥ, 

detritofaqlara v

ԥ redusentlԥrԥ ayrılırlar; Canlı 

opqanizml

ԥrlԥ trofiki sԥviyyԥ arasındakı  kԥmiyyԥtcԥ

nisb

ԥt sayı birliklԥrin trofiki quruluúunu  ԥks etdirir ki, bu 

da birlikl

ԥrin vasitԥsilԥ enerji vԥ maddԥlԥrin  keçmԥ

sür

ԥtini, yԥni ekosistemin mԥhsuldarlı÷ını tԥyin edir;  

3) t

ԥbii ekosistemlԥr ehtiyatlarının tükԥnmԥsindԥn vԥ

öz tullantıları il

ԥ çirklԥnmԥdԥn  ԥziyyԥt çԥkmԥdԥn, öz 

biotik qurulu

úları sayԥsindԥ qeyri müԥyyԥn uzun müddԥtԥ

möhk

ԥm (sabit) vԥziyyԥtlԥrini saxlaya bilir; ehtiyatların 

ԥldԥ edilmԥsi vԥ tullantılardan  xilas olma bütün 

elementl

ԥrin dövretmԥsi çԥrçivԥsindԥ baú verir.