Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk



Yüklə 2,97 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/41
tarix04.12.2019
ölçüsü2,97 Mb.
#29801
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   41
Azf-287977


Yer üz

ԥrindԥki abiotik amillԥr:

1. 

øúıq.  Mԥlumdur ki, günԥúdԥn gԥlԥn  úüanın 47%-ni 

görün


ԥn spektr tԥúkil edir. Bu spektrdԥ dal÷aların 

uzunlu


÷u 380-750 nm-ԥ  bԥrabԥrdir. 45% günԥú úüası 

                                                                                  

 62


narıncı – qırmızı 

úüalardır ki, bunlar fotosintez  üçün 

böyük rol oynayırlar. Dal

÷asının uzunlu÷u 750 nm-dԥn 

çox olmayan  infra qırmızı 

úüalar heyvanlar vԥ bitkilԥr 

t

ԥrԥfindԥn hiss olunmamasına baxmayaraq ԥsas istilik 



enerji m

ԥnbԥyi sayılır. Günԥú enerjisinin 7%-i 

ultrab

ԥnövúԥyi  úüaların hesabına düúür ki, bu spektrdԥ



dal

÷anın uzunlu÷u 400 nm-dԥn çox olur. 



2. 

Ԥtraf mühitin temperaturu. Yer üzԥrindԥ

temperatur 

ԥsasԥn atmosferin istilik rejimi vԥ günԥú

úüaları ilԥ yaranır. Temperatur mühitin mԥhdudlaúdırıcı 

faktorlarından biridir. Müxt

ԥlif növlԥrin yer üzԥrindԥ

yerl

ԥúmԥsi (yayılması) vԥ populyasiyaların sayı 



temperatur faktorundan  köklü sur

ԥtdԥ asılıdır. Yer 

üz

ԥrindԥ bitki vԥ heyvanların yerlԥúdiyi mühitin optimal 



temperaturu 15-30

0

C h



ԥddindԥ olur. Bԥzi bakteriya, su 

bitkil


ԥri qaynar mühitdԥ, yԥni 70-90

0

C temperatur 



mühitind

ԥ yaúayırlar. Sԥrt soyuq úԥrait bir çox cücülԥrin, 

balıqların v

ԥ  dԥniz otlarının hԥyatlarının dayanmasına 

s

ԥbԥb olur (anabioz). Lakin yaz vaxtı donmuú buzlaqlar 



açılanda onlar öz b

ԥdԥnlԥrinin temperaturunu sabit 

saxlaya bilirl

ԥr. Bunun üçün onlarda xarici mühitԥ alıúma 

qabiliyy

ԥti mövcuddur. Azԥrbaycan Respublikasında 

hava temperaturunun rejimi v

ԥ ԥrazi üzrԥ paylanması 



                                                                                  

 63


qanunauy

÷undur vԥ bura daxil olan hava kütlԥlԥrinin 

xüsusiyy

ԥtindԥn,  ԥrazinin relyefindԥn vԥ  Xԥzԥr dԥnizinin 

ayrı-ayrı rayonlara yaxınlı

÷ından asılı olaraq formalaúır. 

X

ԥzԥr dԥnizi sahilboyu ԥrazilԥrdԥ (dԥnizdԥn tԥqribԥn 20 



km-d

ԥk) yayda havanın temperaturunu bir qԥdԥr azaldır, 

úda isԥ artırır. Eyni zamanda, o Mԥrkԥzi Asiyadan daxil 



olan isti v

ԥ quru hava kütlԥlԥrinin tԥsirini müԥyyԥn qԥdԥr 

yum

úaldır. Havanın orta illik temperaturu Kür-Araz 



ovalı

÷ında, Abúeron yarımadasından cԥnubda yerlԥúԥn 

sahilboyu zonada, o cüml

ԥdԥn Lԥnkԥran ovalı÷ında 14-

15°C t

ԥúkil edir. Da÷lara do÷ru havanın temperaturu 



azalaraq 2000 m yüks

ԥklikdԥ 4-5°C, 3000 m yüksԥklikdԥ

is

ԥ 1-2°C-dir. ølin  ԥn soyuq ayında (yanvar) düzԥnlik vԥ



da

÷ԥtԥyi  ԥrazilԥrdԥ havanın orta aylıq temperaturu 0°C-

d

ԥn aúa÷ı düúmür. Abúeron yarımadası  vԥ ondan 



c

ԥnubda yerlԥúԥn sahilboyu ԥrazilԥr vԥ adalarda o, hԥtta 

3-4°C t

ԥúkil edir. Xԥzԥr dԥnizinin özü (1300 km) vԥ



suyı

÷ma hövzԥsi (3000 km) meridian boyunca xeyli 

uzandı

÷ından vԥ kontinentin dԥrinliyindԥ yerlԥúdiyindԥn 



onun iqlimind

ԥ  kԥskin kontinentallıq xüsusiyyԥtԥlԥri 

vardır. Qı

ú dövründԥ  Xԥzԥrin  úimalında havanın orta 

aylıq temperaturu -8…-10° oldu

÷u halda cԥnub hissԥdԥ

temperatur müsb

ԥtdir: +8°…+10°C. Yay vaxtlarında 



                                                                                  

 64


havanın temperaturu 

úimaldan cԥnuba do÷ru nisbԥtԥn 

b

ԥrabԥrlԥúir (úimalda 24-25°, cԥnubda 26-27°C). 



3. Atmosfer ya

÷ıntısı. Atmosfer çöküntülԥri su 

buxarının kondensasiyası  n

ԥticԥsindԥ yaranır. Bu 

çöküntül


ԥr yer üzԥrindԥ suyun dövretmԥsindԥ böyük rol 

oynayırlar. Çöküntül

ԥrin miqdarından asılı olaraq yer 

üz

ԥrini iki zonaya bölürlԥr – humid (nԥm) vԥ arid 



(quraqlıq) zonaları.

Atmosfer ya

÷ıntıları 

X

ԥzԥrin 



akvatoriyasında b

ԥrabԥr paylanmır.  øldԥ orta hesabla 

d

ԥniz sԥthinԥ 100 mm ya÷ıntı düúür. Ya÷ıntının 



paylanmasında sahil zonasının relyefi h

ԥlledici rol 

oynayır. 

ùimalda ya÷ıntının illik miqdarı 300, qԥrbdԥ 300-

400-d

ԥn 600-ԥ  qԥdԥr, cԥnub-qԥrbi Xԥzԥrdԥ 1600, úԥrq 



hiss

ԥsindԥ isԥ 90 mm-ԥ  qԥdԥrdir. Abúeron yarımadası 

rayonunda ya

÷ıntının illik miqdarı 200 mm-ԥ yaxındır.

 Az

ԥrbaycan Respublikasında atmosfer ya÷ıntıları 



ԥsasԥn hava kütlԥlԥrinin  ԥraziyԥ müdaxilԥsi ilԥ

ԥlaqԥdardır. Ya÷ıntıların miqdarını, mövsümü vԥ illik 

paylanmasını hava kütl

ԥlԥrinin  ԥrazinin relyefi vԥ  Xԥzԥr 

d

ԥnizi ilԥ qarúılıqlı  ԥlaqԥsi müԥyyԥn edir. Azԥrbaycan 



ԥrazisindԥ ԥn az orta illik ya÷ıntı (150-200 mm-dԥn az) 

c

ԥnub-úԥrqi Qobustana vԥ Abúeron yarımadasının cԥnub 



sahilin

ԥ düúür. Kür-Araz ovalı÷ının mԥrkԥzi vԥ úԥrq, 



                                                                                  

 65


Samur-D

ԥvԥçi ovalı÷ının cԥnub-úԥrq, Naxçıvan MR-nın 

Arazboyu, Qobustan v

ԥ Abúeron yarımadasının  ԥsas 

hiss

ԥlԥrindԥ illik ya÷ıntılar miqdarı 300 mm-dԥn azdır. 



Onların miqdarı  X

ԥzԥr dԥnizi sahillԥrindԥn qԥrbԥ, 

düz

ԥnliklԥrdԥn da÷lara do÷ru tԥdricԥn artır. 



 Respublikanın dig

ԥr da÷lıq ԥrazilԥrindԥn fԥrqli olaraq 

Talı

ú da÷larında yüksԥklik artdıqca ya÷ıntının miqdarı 



azalır v

ԥ yüksԥk da÷lıq hissԥsindԥ (2000 m-dԥn yüksԥk) 

v

ԥ da÷arası  dԥrԥlԥrdԥ onun miqdarı 250-300 mm-dԥn 



azdır. Baxmayaraq ki, ya

÷ıntıların böyük hissԥsi ilin isti 

dövrün

ԥ (aprel-oktyabr) tԥsadüf edir, yay ayları quraq 



keçir v

ԥ  hԥtta ya÷ıntıların bollu÷u ilԥ seçilԥn Lԥnkԥran-

Astara zonasında bu zaman ya

÷ıntıların miqdarı illik 

normanın 5-15%-ni t

ԥúkil edir. Ya÷ıntılı günlԥrin orta illik 

sayı Kür-Araz ovalı

÷ında vԥ Naxçıvan MR-nın Arazboyu 

düz

ԥnliklԥrindԥ 60-70 gündԥn az olur. Böyük Qafqazın 



c

ԥnub yamacının orta da÷lıq hissԥsindԥ isԥ onun sayı 

170 gün

ԥ çatır. Ya÷ıntının ԥn böyük gündԥlik maksimumu 



Böyük Qafqazın c

ԥnub yamacında (148 mm, Ԥlibԥy) vԥ

Talı

ú da÷larında (334 mm, Bԥlԥsԥr) qeydԥ alınmıúdır.  



Düz

ԥnliklԥrdԥ qar örtüyü davamlı olmur vԥ ayrı-ayrı 

ill

ԥrdԥ o müúahidԥ edilmir. Respublikanın  ԥn çox qarlı 



ԥrazilԥri Böyük Qafqazın cԥnub yamaclarındadır. Burada 

                                                                                  

 66


qar örtüklü günl

ԥrin sayı orta da÷lıqda 80-120, yüksԥk 

da

÷lıqda isԥ  hԥtta 250 günԥ çatır. Böyük Qafqazın  ԥn 



uca zirv

ԥlԥrindԥ qar örtüyü daim qalır. 



4. Atmosfer havasının n

ԥmliyi. Ekoloji baxımdan 

ԥtraf mühitdԥ mövcud olan su mԥhdudlaúdırıcı fiziki 

faktordur. Su heyvanat v

ԥ bitki alԥminin  ԥsas kütlԥsini 

t

ԥúkil edir. Canlı orqanizmlԥrin 50-80%-i sudan ibarԥtdir. 



B

ԥzi heyvanlarda bu rԥqԥm hԥtta 95%-ԥ çatır. Atmosfer 

havasında n

ԥmlik dedikdԥ onun su buxarı ilԥ doyma 

d

ԥrԥcԥsi baúa düúülür. Havadakı su buxarının miqdarı 



40-60% olduqda insan h

ԥyatı üçün normal sayılır. 

S

ԥhralarda bitkilԥr nԥmliyin qԥnaԥtlԥ  iúlԥdilmԥsinԥ adԥt 



edirl

ԥr. Onların köklԥri uzun, yarpaqları isԥ  xırda olur. 

S

ԥhra heyvanları da su hövzԥsinԥ çatmaq üçün uzun 



m

ԥsafԥyԥ sürԥtlԥ qaçmalı olurlar. Onlarda olan piy qatı 

daxili su m

ԥnbԥyi rolunu oynayır. Adԥtԥn 100 qr piy 

oksidl

ԥúdikdԥ ondan 100 qr su ayrılır.  Havanın mütlԥq 



rütub

ԥtinin orta illik kԥmiyyԥtlԥri Kür-Araz ovalı÷ında 11-

12, X

ԥzԥr sahili zonada 14-15 mb tԥúkil edir. Da÷larda 



yüks

ԥklik artdıqca onun kԥmiyyԥtlԥri bir qayda olaraq 

azalır v

ԥ 1000 m yüksԥklikdԥ orta illik kԥmiyyԥt tԥqribԥn 9 

mb, 2000 m-d

ԥ 6-7 mb tԥúkil edir. Naxçıvan MR-da 

mütl

ԥq rütubԥtliyin kԥmiyyԥtlԥri xeyli aúa÷ıdır vԥ müvafiq 



                                                                                  

 67


yüks

ԥkliklԥrdԥ Azԥrbaycanın digԥr ԥrazilԥrinԥ nisbԥtԥn 1-

1,5 mb azdır. Mütl

ԥq rütubԥtliyin  ԥn yüksԥk kԥmiyyԥtlԥri 

yay aylarına dü

úür (iyul-avqust) vԥ dԥnizkԥnarı ԥrazilԥrdԥ

v

ԥ Qanıx-Ԥyriçay vadisindԥ 20-24 mb, 3000 m-lik 



yüks

ԥkliklԥrdԥ isԥ 8-10 mb tԥúkil edir. Yanvarda düzԥnlik 

ԥrazilԥrdԥ onun kԥmiyyԥtlԥri 6 mb, 1500 m-lik 

yüks


ԥkliklԥrdԥ isԥ tԥqribԥn 3 mb-dir. Bu zaman ԥn aúa÷ı 

k

ԥmiyyԥtlԥr Naxçıvan MR-da müúahidԥ edilir vԥ düzԥnlik 



ԥrazilԥrdԥ 4 mb, da÷larda isԥ daha az tԥúkil edir. 

Havanın orta illik nisbi rütub

ԥtliyinin  ԥn yüksԥk 

k

ԥmiyyԥtlԥri dԥnizsahili (75-80%), ԥn aúa÷ı  kԥmiyyԥtlԥri 



is

ԥ Naxçıvan MR-da vԥ Böyük vԥ Kiçik Qafqazın yüksԥk 

da

÷lıq  ԥrazilԥrindԥ (55-65%) müúahidԥ edilir. Yayda ԥn 



a

úa÷ı nisbi rütubԥtlik Naxçıvan MR-da (35-50%), Talıúın 

yüks

ԥk da÷lıq zirvԥlԥrindԥ (50-55%) vԥ Kür-Araz 



ovalı

÷ında (50-60%) qeydԥ alınır. Ԥn yüksԥk kԥmiyyԥtlԥr 

d

ԥnizsahili vԥ Böyük vԥ Kiçik Qafqazın yüksԥk da÷lıq 



ԥrazilԥrindԥ müúahidԥ edilir (60-85%). Qıú aylarında  ԥn 

yüks


ԥk kԥmiyyԥtlԥr dԥnizsahili,  ԥn aúa÷ı  kԥmiyyԥtlԥr isԥ

yüks


ԥk da÷lıq ԥrazilԥr üçün sԥciyyԥvidir. 

Atmosfer havası. 

Canlı 


v

ԥ cansız alԥmin 

mövcudlu

÷unu tԥmin edԥn oksigen  vԥ karbon qazının 

havadakı miqdarı müvafiq olaraq 21 v

ԥ 0,3% tԥúkil edir. 



                                                                                  

 68


Bu baxımdan yerüstü ekosistemd

ԥ    havanın tԥrkibi 

(atmosfer havası) nisb

ԥtԥn sabit qalır. Havaya oksigen 

ya

úıl bitkilԥrdԥn daxil olur.  CO



2

    gün


ԥú  vԥ yer üzԥrindԥ

ged


ԥn úüalanma proseslԥrindԥn yaranır. Atmosferin ozon 

qatı yer kür

ԥsini günԥú spektrinin ultrabԥnövúԥyi 

úüalarından  mühafizԥ edir. 



Mümkün buxarlanma. Mümkün buxarlanmanın 

ԥn 


böyük orta illik k

ԥmiyyԥtlԥri Naxçıvan MR, Arazyanı 

düz

ԥnliklԥri (1200-1400 mm vԥ daha çox) vԥ Kür-Araz 



ovalı

÷ı (1000-1200mm) üçün sԥciyyԥvidir. Azԥrbaycanın 

dig

ԥr ovalıq vԥ düzԥnliklԥrindԥ o, 800-1000 mm arasında 



d

ԥyiúir. Da÷lıq  ԥrazilԥrdԥ yüksԥklik artdıqca bu göstԥrici 

azalır. Orta da

÷lıqda mümkün buxarlanmanın orta illik 

k

ԥmiyyԥtlԥri 300-400 mm, yüksԥk da÷lıqda isԥ 200 mm 



q

ԥdԥr azalır. 



Buludluq. Buludlu

÷un rejimi vԥ paylanması hava 

dövranı prosesl

ԥri vԥ ԥrazinin oroqrafiyası ilԥ ԥlaqԥdardır. 

Maksimal buludluq yüks

ԥk da÷larda (2000 m-dԥn yüksԥk) 

yazda v

ԥ yayın  ԥvvԥlindԥ, orta da÷lıqda vԥ qismԥn 



da

÷ԥtԥyi ԥrazilԥrdԥ (2000-500 m). 



Kül

ԥklԥr.  Xԥzԥr vԥ onun ԥtrafı üçün ԥn sԥciyyԥvi 

hidrometeoroloji amil kül

ԥklԥrdir. Ԥsasԥn úimal istiqamԥtli 

kül


ԥklԥr müúahidԥ olunur, onlar bԥzԥn qasır÷a dԥrԥcԥli 

                                                                                  

 69


olur v

ԥ sürԥtlԥri 35-40 km/san-yԥ çatır. Tԥkrarlanma 

tezliyin

ԥ görԥ müúahidԥ olunan ikinci külԥklԥr  úԥrq 

istiqam

ԥtlidirlԥr. Dԥnizin  ԥn çox külԥk müúahidԥ olunan 



rayonları Ab

úeron yarımadası  vԥ Mahaçqala-Dԥrbԥnd 

ԥrazilԥridir. Orta vԥ güclü külԥklԥr  ԥsasԥn payız vԥ  qıú

aylarında mü

úahidԥ olunur. Abúeronda Xԥzri adı ilԥ

yayılmı


ú úimal istiqamԥtli külԥklԥr sԥciyyԥvidir. 

ølin soyuq dövründԥ da÷lıq  ԥrazilԥrdԥ fyon (quru isti 

kül

ԥklԥr), isti dövründԥ isԥ da÷ԥtԥyi vԥ düzԥnliklԥrdԥ  a÷



yell

ԥr müúahidԥ edilir. Ölkԥ ԥrazisindԥ külԥklԥrin orta illik 

sür

ԥti  ԥsasԥn 5 m/s-dԥk tԥúkil edir. Lakin Abúeron 



yarımadasının d

ԥnizsahili  ԥrazilԥrindԥ o, 6-8 m/s 

arasında d

ԥyiúir. Burada külԥyin sürԥti 15 m/s vԥ daha 

çox olan günl

ԥrin sayı 100-145 gün tԥúkil edir. Güclü 

kül

ԥklԥrlԥ  Gԥncԥ-Qazax düzԥnliyi dԥ seçilir (25-70 gün). 



Az

ԥrbaycanın digԥr  ԥrazilԥrindԥ güclü külԥklԥr nisbԥtԥn 

az mü

úahidԥ edilir. 



3.5. 

øqlim ԥmԥlԥ gԥtirԥn amillԥr 

Az

ԥrbaycan Respublikası subtropik qurúa÷ın  úimal 



qurtaraca

÷ında, Qafqazın cԥnub-úԥrqindԥ  vԥ

øran 

yaylasının 



úimal-qԥrbindԥ yerlԥúir.  Ԥrazinin co÷rafi 

mövqeyi, relyefin mür

ԥkkԥbliyi, Xԥzԥr dԥnizinin yaxınlı÷ı, 

il 


ԥrzindԥ yer sԥthinԥ düúԥn günԥú radiasiyasının bollu÷u, 

                                                                                  

 70


müxt

ԥlif mԥnúԥli hava kütlԥlԥrinin tԥsiri altında olması vԥ

s. burada iqlimin müxt

ԥlifliyinԥ sԥbԥb olmuúdur.  



S

ԥth quruluúu. Ԥsasԥn da÷lıq ölkԥ olan Azԥrbaycan 

Respublikasının 

ԥrazisi Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, 

Talı


ú vԥ ùimali øran da÷ları ilԥ ԥhatԥ olunmuúdur. Böyük 

v

ԥ Kiçik Qafqaz da÷ sistemlԥri arasında yerlԥúԥn Kür 



çök

ԥkliyi (bunun úԥrq hissԥsi Kür-Araz ovalı÷ıdır) 

geni

úlԥnԥrԥk ölkԥ ԥrazisini  úԥrqdԥn  ԥhatԥ edԥn Xԥzԥr 



d

ԥnizinԥ  tԥrԥf uzanır. Respublikanın  úimalında yerlԥúԥn 

v

ԥ úimal-qԥrbdԥn cԥnub-úԥrqԥ uzanan Böyük Qafqaz 



da

÷ları ölkԥ ԥrazisinin böyük hissԥsini  úimaldan gԥlԥn 

soyuq hava kütl

ԥlԥrinin birbaúa tԥsirindԥn qoruyur. Bunun 

da n

ԥticԥsindԥ respublikanın  ԥksԥr düzԥnlik vԥ da÷ԥtԥyi 



ԥrazilԥrindԥ subtropik iqlim formalaúır. Ölkԥ ԥrazisini 

ԥhatԥ edԥn digԥr da÷ sistemlԥri dԥ hava dövranı 

prosesl

ԥrinԥ böyük tԥsir göstԥrir. Sԥth quruluúunun 



müxt

ԥlifliyi iqlim ünsürlԥrinin qeyri bԥrabԥr paylanmasına, 

úaquli iqlim qurúaqlarının yaranmasına vԥ s. sԥbԥb olur. 

øonlaúdırıcı  úüalar.  Bu  úüalar yüksԥk enerjiyԥ

malikdirl

ԥr. Onlar bir elementin atomundan onun 

elektronunu çıxarıb ba

úqa bir elementԥ birlԥúdirԥrԥk 

m

ԥnfi vԥ müsbԥt ionlardan ibarԥt cüt yaradırlar. 



øonlaúdırıcı  úüaların mԥnbԥyi radioaktiv maddԥlԥr vԥ

                                                                                  

 71


kosmik 

úüalardır. Günԥú radiasiyasının atmosferin yuxarı 

s

ԥrhԥddindԥki intensivliyi 1380 vt/m



2

  v


ԥ ya 1,980 

kal/(d


ԥqiqԥ

⋅⋅⋅⋅sm


2

) çatır. Yer üz

ԥrinԥ çatan günԥú

radiasiyası atmosferin yuxarı  s

ԥrhԥddindԥ nisbԥtԥn az 

olur. 


ùüanın udulma dozası “ber” ilԥ ölçülür. Ber – 

rentgenin bioloji ekvivalentidir. 1 ber 0,01 coul/kq-a 

b

ԥrabԥrdir.  ønsan il ԥrzindԥ orta hesabla 0,1 ber úüaya 



m

ԥruz qalır.  



Gün

ԥú radiasiyası. Azԥrbaycan Respublikasının 

düz


ԥnlik vԥ da÷ԥtԥyi  ԥrazilԥri günԥú  iúı÷ının bollu÷u ilԥ

f

ԥrqlԥnir. Kür-Araz ovalı÷ı, Abúeron yarımadası  vԥ digԥr 



düz

ԥnlik vԥ da÷ԥtԥyi  ԥrazilԥrdԥ günԥú parıltılı saatların 

illik miqdarı 2200-2400 saat, Naxçıvan MR-nın Arazboyu 

düz


ԥnliklԥrindԥ isԥ 2600-2800 saat tԥúkil edir. Orta da÷lıq 

zonada buludlu

÷un artması  nԥticԥsindԥ günԥú parıltılı 

saatların miqdarı 1900-2200 saat arasında d

ԥyiúir. 

Yüks


ԥk da÷lıq zonada o yenԥ  dԥ artır vԥ 3000 m-dԥn 

yüks


ԥk olan ԥrazilԥrdԥ 2200... saatdır. Ümumi günԥú

radiasiyasının illik miqdarı Kür-Araz ovalı

÷ında 128-132 

kkal/kv


⋅⋅⋅⋅sm-dir. Da÷lara do÷ru, o (120-124 kkal/kv⋅⋅⋅⋅sm-

d

ԥk) azalır (dԥniz sԥviyyԥsindԥn tԥqribԥn 500-600m-dԥk), 



sonra onun miqdarı yen

ԥ çoxalır vԥ Böyük vԥ Kiçik 

Qafqazın yüks

ԥk da÷lıq zonasında (3000 m-dԥn yüksԥk) 



                                                                                  

 72


140-150 kkal/kv

⋅⋅⋅⋅sm tԥúkil edir. Naxçıvan MR-nın 

Arazboyu düz

ԥnliklԥrindԥ ümumi günԥú radiasiyasının 

illik miqdarı 148-150 kkal/kv

⋅⋅⋅⋅sm-dir, yüksԥk da÷lıq 

zonada is

ԥ artaraq 152-160 kkal/kv

⋅⋅⋅⋅sm tԥúkil edir. 

Radiasiya balansının illik miqdarı ölk

ԥnin düzԥnlik vԥ

da

÷ԥtԥyi ԥrazilԥrindԥ 40-50 kkal/kv



⋅⋅⋅⋅sm-dir (Lԥnkԥran tԥbii 

vilay


ԥtindԥ -50-60 kkal/kv

⋅⋅⋅⋅sm), yüksԥk da÷lıq  ԥrazilԥrdԥ

is

ԥ o 15-25 kkal/kv



⋅⋅⋅⋅sm tԥúkil edir. 

Atmosfer dövranı. Az

ԥrbaycan Respublikası 

ԥrazisindԥ iqlimin formalaúmasına arktik (Kara vԥ

Skandinaviya antisiklonları), mülayim enlikl

ԥrin soyuq 

kontinental (Sibir antisiklonu) v

ԥ 

d

ԥniz (Azor 



maksimumu), tropik enlikl

ԥrinin isti hava kütlԥlԥri 

(subtropik antisiklon v

ԥ  cԥnub siklonları), Mԥrkԥzi Asiya 

üz

ԥrindԥ yaranan antisiklonlar, hԥmçinin yerli atmosfer 



prosesl

ԥri tԥsir göstԥrir. Bu hava kütlԥlԥri sԥth 

qurulu

úunun tԥsiri nԥticԥsindԥ ölkԥ ԥrazisinԥ müxtԥlif 



istiqam

ԥtlԥrdԥn daxil olur. Belԥ ki, soyuq kontinental vԥ

d

ԥniz hava kütlԥlԥri Böyük Qafqaz, Talıú  vԥ ùimali  øran 



da

÷ları  cԥnubdan gԥlԥn isti hava kütlԥlԥrinԥ ԥhԥmiyyԥtli 

d

ԥrԥcԥdԥ mane olmasa da, onların xüsusiyyԥtlԥrinin 



d

ԥyiúmԥsinԥ  vԥ atmosfer proseslԥrinin dinamikasına 

ԥyyԥn tԥsir göstԥrir. 



                                                                                  

 73


4. Az

ԥrbaycanın ԥsas tԥbii ehtiyatları.

4.1.T

ԥbii sԥrvԥtlԥr vԥ onların tԥsnifatı 

Mühit


ԥ görԥ hava, su, quru, dԥniz vԥ s. ekologiyası 

aliml


ԥrin fԥaliyyԥt sahԥlԥridir. Tԥbiԥt bir bütöv halında 

mübadil


ԥdԥdir. Su, enerji, hava, bioloji mübadilԥlԥr bu 

gün insan f

ԥaliyyԥti ilԥ bilavasitԥ ba÷lıdır vԥ  hԥtta onsuz 

t

ԥsԥvvüredilmԥzdir. Ona görԥ  dԥ biosferԥ  mԥxsus 



orqanizml

ԥr, onların fԥaliyyԥti  ԥhali, cԥmiyyԥt vԥ

ekosistem s

ԥviyyԥsindԥ öyrԥnilir. 

T

ԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ edilmԥsi bu 



mübadil

ԥlԥrin nԥticԥsi kimi xüsusi diqqԥtlԥ öyrԥnilir vԥ

öyr

ԥnilmԥlidir. Çünki bu mübadilԥ 



b

ԥúԥriyyԥtin 

mövcudlu

÷unun impulslarıdır. Tԥbiidir ki, insanlar bu 

impulslara vaxtında v

ԥ ciddi reaksiya vermԥlidir. Belԥ

olmasa 

ԥn azı biofԥlakԥtlԥr insan varlı÷ı üçün qorxunc 



                                                                                  

 74


suallar do

÷urar. Alimlԥrin hesablamalarına görԥ, biosfer 

10-12 milyard 

ԥhalini qida ilԥ  tԥmin edԥ bilԥr.  Ԥhalinin 

nizamsız artımı bio ehtiyatlardan düzgün istifad

ԥ

edilm



ԥsini tԥlԥb edir. 

Canlı  h


ԥyatın mövcudlu÷u tԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn asılıdır. 

Bütün s


ԥrvԥtlԥrin vԥhdԥti isԥ insanlar üçün zԥruri sayılan 

h

ԥyat amillԥrinin  ԥsasıdır. Ona görԥ  dԥ insanların 



t

ԥlԥbatını ödԥyԥn sԥrvԥtlԥr real sԥrvԥtlԥrdir. Elԥ  tԥbii  

s

ԥrvԥtlԥr dԥ vardır ki, onların bu günkü istifadԥsi bu 



günkü texniki imkanlara uy

÷un gԥlmir vԥ tamam yeni növ 

texnoloji prosesl

ԥr yaranmasını    tԥlԥb edir. Elmi-texniki 

t

ԥrԥqqinin gԥlԥcԥk nailiyyԥtlԥrinԥ ԥsaslanan tԥbii sԥrvԥtlԥr 



potensial s

ԥrvԥtlԥr adlanır. Mԥsԥlԥn, kosmik úüalar 

meteorit m

ԥnúԥli maddԥlԥr, yer maqnetizmi, atmosfer 

elektrik c

ԥrԥyanı  vԥ sairԥdԥn istifadԥ etmԥk üçün 

tamamil

ԥ yeni növ texniki avadanlıq vԥ texnoloji proseslԥr 



yaradılmalıdır. T

ԥbii sԥrvԥtlԥr üçün bir neçԥ  tԥsnifat 

mövcuddur: 

1) T


ԥbii tԥsnifat. Bu tԥsnifata aid sԥrvԥtlԥr tԥbii qruplar 

üzr


ԥ paylanır. Mԥsԥlԥn, suyun, havanın, torpa÷ın, 

heyvanlar al

ԥminin, bitkilԥrin, faydalı çöküntülԥrin vԥ s. 

s

ԥrvԥtlԥri. 



                                                                                  

 75


2) T

ԥbii iqtisadi tԥsnifat. Bu tԥsnifata  ԥsasԥn tԥbii 

s

ԥrvԥtlԥr onlardan istifadԥ olunma prinsipi üzrԥ



paylanırlar (s

ԥnaye vԥ kԥnd tԥsԥrrufatı). 

3) T

ԥbii sԥrvԥtlԥrin tükԥnib-tükԥnmԥmԥsi tԥsnifatı. 



Tük

ԥnmԥz sԥrvԥtlԥr anlayıúı nisbidir. Odur ki, bu 

qrupa aid s

ԥrvԥtlԥr – mütlԥq vԥ úԥrti tükԥnmԥz sԥrvԥtlԥrԥ

bölünür. Mütl

ԥq tükԥnmԥz sԥrvԥtlԥrԥ misal günԥú enerjisi, 

kosmik 

úüalar, külԥk enerjisi, Yerin cazibԥ qüvvԥsi vԥ s. 



úԥrti tükԥnmԥz sԥrvԥtlԥrԥ  tԥbii sular, torpaq, hava vԥ s. 

daxildir. Tük

ԥnԥn sԥrvԥtlԥr dԥ 2 qrupa bölünür. Bԥrpa 

olunmayan v

ԥ  bԥrpa olunan sԥrvԥtlԥr. Bԥrpa olunmayan 

s

ԥrvԥtlԥrԥ neft, daú  kömür,  torf    vԥ s. aid edilԥ bilԥr. 



B

ԥrpa olunan sԥrvԥtlԥrԥ bitki vԥ heyvanat alԥmini misal 

göst

ԥrmԥk olar.  



T

ԥbii sԥrvԥtlԥr aúa÷ıdakı kimi tԥsnif olunur: 

1) Kosmos s

ԥrvԥtlԥri (ԥsasԥn Günԥú úüaları) 

2) 

øqlim sԥrvԥtlԥri (hava, külԥk, qar, ya÷ıú vԥ s.) 



3) Su s

ԥrvԥtlԥri (Yeraltı vԥ yerüstü sular) 

4) B

ԥrpa olunmayan sԥrvԥtlԥr ( Faydalı qazıntılar) 



5) Qism

ԥn bԥrpa olunan sԥrvԥtlԥr (torpaq, köhnԥ

me

úԥlԥr)  


6) B

ԥrpa olunan sԥrvԥtlԥr (bitki, heyvan vԥ baúqa 

canlılar) 


                                                                                  

 76


N

ԥzԥrԥ almaq lazımdır ki, sԥrvԥtin tükԥnmԥz hesab 

edilm

ԥsi yalnız qlobal miqyasda qԥbul edilԥ bilԥr. 



Regional baxımdan bütün s

ԥrvԥtlԥr tükԥnԥndir. øri sԥnaye 

m

ԥrkԥzlԥrindԥ  hԥtta Günԥú úüası kifayԥt qԥdԥr deyildir. 



T

ԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn istifadԥ olunması müvԥqqԥti vԥ ya 

uzun müdd

ԥt dayandırılmıú ԥrazi qoruqlardır. Qoruqlar 

v

ԥzifԥsinԥ görԥ müxtԥlif olur: etalon qoruq, biosfer 



qoru

÷u, Dövlԥt qoru÷u, Milli park, Yasaqlar vԥ s.  

Etalon qoruqda t

ԥbiԥt tamamilԥ  sԥrbԥst buraxılır. 

Biosfer qoru

÷u beynԥlxalq  ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir. Dövlԥt 

qoru

÷unda heç bir tԥsԥrrufat tԥdbirinԥ icazԥ verilmir. 



Burada hava, su, torpaq, bitki, heyvan, mineral madd

ԥlԥr 


v

ԥ yeraltı  sԥrvԥtlԥr hamısı eyni dԥrԥcԥdԥ qorunur. 

Yasaqlar ad

ԥtԥn müvԥqqԥti olur vԥ konkret bir sԥrvԥtin 

b

ԥrpası üçün tԥúkil edilir. Milli parklar tԥbiԥtin 



qorunmasına xidm

ԥt etmԥklԥ yanaúı  ԥhalinin istirahԥtini  

düzgün t

ԥúkil etmԥk üçün tԥúkil edilir. Qoruqların hԥr biri 

mühüm elmi m

ԥrkԥz vԥ tԥdris bazası hesab edilir. 



Yüklə 2,97 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   41




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin