Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 13. “Tԥbii sistemin onu ԥhatԥ edԥn mühitin hesabına inki úaf qanunu”
- 14. “Enerjinin maksimallaúdırılması qanunu”
- 16. “Daxili dinamiki tarazlıq qanunu” (
- 17. “Atomların biogen miqrasiyası qanunu” (V. ø.Vernadski)
- Hԥr úey bir-biri ilԥ ԥlaqԥdԥdir.
- Tԥbiԥt daha yaxúı “bilir”.
- Heç nԥ havayı ԥldԥ olunmur .
- 2.4. Antropogen f ԥaliyyԥtin tԥzahür formaları
- 3. Ekoloji sisteml ԥr vԥ ekoloji amillԥr 3.1.Ekosistemin konsepsiyası
- Populyasiyanın xass ԥlԥri
- Fitofaqlara
|
ԥtliliyi qanunu”:– produsentl ԥr tԥrԥfindԥn mԥnimsԥnilԥn vԥ 31
onlarla birlikd ԥ ԥmԥlԥ gԥlԥn enerji sԥpԥlԥnir vԥ ya onların biokütl ԥsi ilԥ birlikdԥ konsumentlԥrԥ, sonra isԥ hԥr bir trofiki s ԥviyyԥdԥ axının da÷ılması ilԥ redusentlԥrԥ verilir; bel ԥ ki, ԥks axın (redusentlԥrdԥn produsentlԥrԥ) ilkin daxil edilmi ú enerjinin (maksimum 0,35%) çox cüzi miqdari q ԥdԥr oldu÷undan “enerji dövretmԥsi”ndԥn danıúmaq olmaz, ancaq enerji axınının köm ԥyi ilԥ maddԥlԥrin dövretm ԥsi mövcuddur. • 11. “L.Dollonun T ԥkamülün dönmԥzliyi qanunu”: – orqanizm (populyasiya, növ) h ԥtta artıq onların bir sıra ԥcdadları tԥrԥfindԥn yaradılmıú yaúayıú mühitin ԥ qaytarıldıqda belԥ öz ԥvvԥlki halına dönԥ bilm ԥz.
• 12. “Tԥbiԥtdԥn istifadԥnin enerji effektivliyinin azalması qanunu”: – h ԥr hansı ekoloji müvazinԥt halında olan bir sistem mü ԥyyԥn güc tԥsirlԥri vasitԥsilԥ öz tarazlıq halından çıxarıldıqda onun yenid ԥn bԥrpasına h ԥmin sistemin tarazlıq halından çıxarılmasına sԥrf olunan enerjid ԥn artıq enerji tԥlԥb olunur. Mԥsԥlԥn, me úԥlԥrin qırılması, suya kimyԥvi tԥsir vԥ s. ilk növbԥdԥ mü ԥyyԥn effekt versԥdԥ belԥ onların ԥvvԥlki vԥziyyԥtԥ g ԥtirilmԥsi, bԥrpası böyük qüvvԥ vԥ vԥsait tԥlԥb edir. 32
• 13. “Tԥbii sistemin onu ԥhatԥ edԥn mühitin hesabına inki úaf qanunu”— hԥr hansı tԥbii sistem onu ԥhatԥ edԥn mühitin material, enerji vԥ mԥlumat imkanlarından istifad ԥ etmԥklԥ inkiúaf edԥ bilԥr. Bu qanun termodinamika qanunlarından ir ԥli gԥlir. Bu qanun ԥsasında aúa÷ıdakı nԥticԥlԥr ԥldԥ olunur: 1) “Ԥbԥdi mü- h ԥrrik” yaratmaq mümkün olmadı÷ı kimi mütlԥq tullantısız istehsal texnologiyasının yaradılması da mümkün deyil- dir; 2) daha müt ԥúԥkkil biotik sistemlԥr (mԥsԥlԥn, canlı növ), ya
úayıú mühitindԥn istifadԥ etmԥklԥ vԥ hԥyat úԥrai- tini d
ԥyiúmԥklԥ daha az mütԥúԥkkillikli sistemlԥr üçün potensial t ԥhlükԥ yaradırlar. Odur ki, mԥsԥlԥn yer biosfe- rind
ԥ hԥyatın yenidԥn do÷ulması mümkün deyildir, çünki o mövcud olan orqanizml ԥr tԥrԥfindԥn mԥhv edilԥcԥkdir; 3)Yer biosferi bir sistem kimi t ԥkcԥ planetlԥr ehtiyatı hesabına deyil h ԥm dԥ kosmik sistemlԥrin (hԥr úeydԥn ԥvvԥl Günԥúin) idarԥçiliyi ilԥ inkiúaf edir. enerji axını z ԥminindԥ mühitlԥ orada yaúayan orqanizmlԥr arasında ba ú verԥn maddԥlԥr vԥ enerji mübadilԥsi nԥticԥsindԥ h ԥyat inkiúaf edir. • 14. “Enerjinin maksimallaúdırılması qanunu” – bu qanun Q. v ԥ Y.Odumlar vԥ M.Reymers tԥrԥfindԥn úԥrh edilmiúdir: Digԥr sistemlԥrlԥ rԥqabԥtdԥ enerji vԥ 33
m ԥlumatların daxil olmasına kömԥk edԥn vԥ onların maksimal miqdarından daha effektiv istifad ԥ bacarı÷ına malik olan sisteml ԥr yaúayıb qala bilir. Bunun üçün belԥ sistemin daha çox hiss ԥsi yüksԥk keyfiyyԥtli enerji toplayıcıları (anbarları) ԥmԥlԥ gԥtirir ki, onun da bir hiss ԥsini yeni enerjilԥrin daxil olmasının tԥmin olunmasına s ԥrf edir, maddԥlԥrin normal dövretmԥsini t ԥmin edir vԥ sistemin tԥnzimetmԥ, saxlama, möhkԥmlik, dig ԥr sistemlԥrlԥ mübadilԥ vԥ dԥyiúmԥlԥrԥ qarúı uy ÷unlaúma mexanizmini yaradır. Maksimallaúma — bu ya úama úansının artması demԥkdir. • 15.“Sabitlik qanunu”– bu qanun V.ø.Vernadski tԥ- r ԥfindԥn úԥrh edilmiúdir: Biosferin canlı maddԥsinin miq- darı (mü ԥyyԥn geoloji vaxt ԥrzindԥ) sabit kԥmiyyԥtdir. Bu qanun daxili dinamiki tarazlıq qanunu il ԥ sıx ԥlaqԥdardır. Sabitlik qanununa gör ԥ biosferin hԥr hansı bir sahԥsindԥ- ki canlı madd ԥ miqdarının hԥr hansı bir dԥyiúikliyi mütlԥq biosferin dig ԥr bir sahԥsindԥ ԥks iúarԥ ilԥ hԥcmcԥ hԥmin q ԥdԥr canlı maddԥ miqdarının dԥyiúmԥsinԥ sԥbԥb olur. • 16. “Daxili dinamiki tarazlıq qanunu” (N. ø.Reymers) – Zԥncir reaksiyası daxili dinamiki müvazin ԥtin pozulmasına sԥbԥb olur. Bu onunla izah olunur ki, h ԥr hansı bir maddԥ, enerji, informasiya, ayrı- 34
ayrı t ԥbii sistemlԥrin dinamiki keyfiyyԥtlԥri bir-biri ilԥ o q ԥdԥr sıx ԥlaqԥdԥ olurlar ki, onların hԥr hansı birindԥ baú vermi ú d ԥyiúiklik digԥrindԥ müԥyyԥn dԥyiúikliyin yaranmasına s ԥbԥb olur, lakin bu halda sistemin dinamiki, m ԥlumat vermԥ vԥ energetik keyfiyyԥtlԥri saxlanılır. Bu qanun ekosistem v ԥ biosfer dԥ daxil olmaqla ayrı-ayrı t ԥbii sistemlԥrin maddԥ, enerji, mԥlumat verm
ԥ vԥ dinamiki keyfiyyԥtlԥrinin bütövlükdԥ qarúılıqlı ԥlaqԥdԥ oldu÷unu müԥyyԥn edir vԥ bu göstԥricilԥrdԥn hԥr hansı birinin h ԥr hansı dԥyiúmԥsi sistemim ümumi keyfiyy ԥtinin saxlanılması ilԥ bütün digԥr göstԥricilԥrinin funksional struktur k ԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt dԥyiúmԥsinԥ s ԥbԥb olur. Tԥbii mühitin istԥnilԥn bir elementinin d ԥyiúmԥsindԥn sonra mütlԥq zԥncirvari reaksiyalar artır ki, bunun da n ԥticԥsindԥ hԥmin dԥyiúikliyin neytrallaú- masına c ԥhd olunur. Qeyd etmԥk lazımdır ki, göstԥri- cil ԥrdԥn birinin cüzi dԥyiúmԥsi bütün ekosistem üzrԥ digԥr göst ԥricilԥrin güçlü dԥyiúmԥsinԥ dԥ sԥbԥb ola bilԥr. • 17. “Atomların biogen miqrasiyası qanunu”
kimy
ԥvi elementlԥrin miqrasiyası bilavasitԥ canlı maddԥ v ԥ orqanizmlԥrin iútirakı ilԥ baú verir. Geoloji keçmiúdԥ, milyon ill ԥr bundan ԥvvԥl dԥ, müasir dövr úԥraitindԥ dԥ 35
atomların biogen miqrasiyası bel ԥ baú verir. Canlı madd ԥ ya biokimyԥvi proseslԥrdԥ bilavasitԥ iútirak edir ya da oksigen, karbon qazı, hidrogen, azot, fosfor v ԥ digԥr
madd ԥlԥrlԥ zԥnginlԥúdirilmiú mühit ԥmԥlԥ gԥtirir. Bu qanunun mühüm n ԥzԥri vԥ tԥcrübi ԥhԥmiyyԥti vardır. Biogen faktorların t ԥsirini nԥzԥrԥ almadan geosferdԥ baú ver ԥn kimyԥvi proseslԥri öyrԥnmԥk mümkün deyildir. Müasir dövrd ԥ insanlar biosferԥ tԥsir edԥrԥk, onun fiziki v ԥ kimyԥvi tԥrkibini, ԥsrlԥrlԥ atomların biogen miqrasiyasının balansla údırılmıú úԥraitini dԥyiúdirirlԥr. Bu da g ԥlԥcԥkdԥ çox zԥrԥrli, qlobal, idarԥ olunmayan d ԥyiúikliklԥr (sԥhralaúma, torpa÷ın deqradasiyası, minl ԥrlԥ növ orqanizmlԥrin mԥhv olması vԥ s.) ԥmԥlԥ g ԥtirԥ bilԥr. Bu qanunun kömԥyilԥ úüurlu vԥ aktiv sur ԥtdԥ belԥ zԥrԥrli dԥyiúikliklԥrin aradan qaldırılması vԥ “mülayim” ekoloji üsullardan istifad ԥ etmԥklԥ biogeokimy ԥvi proseslԥrԥ rԥhbԥrlik etmԥk mümkündür. Bundan ba úqa ekologiyanın qanunlarına eyni zamanda B.Kommonerin “qanun – aforizml ԥr”i dԥ daxil edilir ki, onlarda da ekologiyanın bir çox qanunauy
÷unluqları öz ԥksini tapmıúdır: • 1) Hԥr úey bir-biri ilԥ ԥlaqԥdԥdir. Tԥbiԥtdԥ baú ver ԥn proses vԥ hadisԥlԥrin ümumi ԥlaqԥsi 36
V. ø.Vernadskinin “biosferin fiziki-kimyԥvi vԥhdԥti qanunu”nda öz ԥksini tapmıúdır. • 2) Hԥr úey harasa yox olmalıdır. V.ø.Vernadskinin “Sabitlik qanunu” v ԥ ”Tԥbii sistemin onu ԥhatԥ edԥn mühitin hesabına inki úaf qanunu”na müvafiq gԥlir. • 3) Tԥbiԥt daha yaxúı “bilir”. Tԥbiԥtin mexanizmlԥri v ԥ funksiyaları haqqında insanlar heç bir do÷ru mԥlu- mata malik olmamı úlar, olmurlar vԥ olacaqlarını demԥk d ԥ çox çԥtindir. Amma nԥ qԥdԥr çԥtin olsa da insanlar bu m ԥlumatları ԥldԥ etmԥyԥ can atmalıdırlar. Yalnız biosferin parametrl ԥrinin riyazi hesablanması çox vaxt aparar. • 4) Heç nԥ havayı ԥldԥ olunmur. Biosfer – elԥ yegan
ԥ bir sistemdir ki, orada “heç bir úey nԥ itirilԥ nԥ d ԥ qazanıla bilir”. ønsan biosferdԥn aldı÷ı hԥr úeyi mütl
ԥq geri qaytarmalıdır. ønsanın aldı÷ı borcu geri qaytarması vaxtı sad ԥcԥ uzadıla bilԥr, amma aldı÷ı borcu geri qaytarması labüddür.
Son zamanlar antropogen f ԥaliyyԥtin nԥticԥlԥri a úa÷ıdakı kimi tԥzahür edir: • Meúԥlԥrin mԥhv edilmԥsi, yaúıllıqların qırılması; 37
• Atmosferdԥ parnik effekti yaradan toz vԥ qazların toplanması n ԥticԥsindԥ istilik balansının dԥyiúmԥsi vԥ qlobal istil ԥúmԥnin yaranması; • Ozon tԥbԥqԥsinin ildԥn-ilԥ naziklԥúmԥsi vԥ ozon de úiklԥrinin yaranması; • Torpa÷ın deqradasiyası (úorlaúma, eroziya, münbitliyin a úa÷ı düúmԥsi vԥ s.); • Torpaqda, suda, havada zԥrԥrli maddԥlԥrin toplanması; • Okean sԥviyyԥsinin qalxması; • Bitki vԥ heyvanların (flora vԥ fauna) mԥhv edilmԥsi; • Zԥrԥrli fiziki sahԥlԥrin intensivliyinin yüksԥlmԥsi (elektromaqnit sah ԥ, sԥs-küy çirklԥnmԥsi vԥ s.); • Müԥyyԥn qisim sadalananlara istinad edԥrԥk tԥbii f ԥlakԥtlԥrin sayının artması; • Hԥyatın keyfiyyԥtinin aúa÷ı düúmԥsi (immun sistemi, genetik sistem v ԥ s.); Havanın kimy ԥvi tԥrkibinin çirklԥndirilmԥsi vԥ z ԥhԥrlԥndirilmԥsi ilԥ mübarizԥ tԥdbirlԥri sisteminԥ havanın qorunması deyilir. Bunun üçün nüv ԥ silahları sınaqlarının dayandırılması, atmosfer havasının qorunması haqqında bütün ölk ԥlԥrin qԥbul etdiklԥri qanunlara ԥmԥl edilmԥsi, havanı çirklԥndirԥn vԥ
38
z ԥhԥrlԥyԥn istehsal proseslԥri texnologiyasının t ԥkmillԥúdirillmԥsi, sanitar-epidemioloji xidmԥtdԥn geniú istifad ԥ edilmԥsi, qalıqsız vԥ ya az qalıqlı iúlԥyԥn prosesl ԥrin yaradılması vԥ s. vacibdir. Torpa÷ın ԥsas xass ԥsi onun mԥhsuldar olmasıdır. Lakin, radioaktiv madd ԥlԥr, eroziya, úoranlaúma, bataqlaúma vԥ s. onun m ԥhsuldarlı÷ını azaldır. Bu isԥ onun çirklԥnmԥsi dem ԥkdir. Torpa÷ın qorunması sahԥsindԥ mühüm t ԥdbirlԥr: torpaqdan düzgün istifadԥ edilmԥsi haqqında ԥsasnamԥlԥrin tԥtbiqi, torpaq kadastrının tԥrtibi, torpa÷ın m ԥhsuldarlı÷ını aúa÷ı salan proseslԥrin qarúısının alınmasının h ԥyata keçirilmԥsi, torpa÷a gübrԥ verԥrkԥn elmi d ԥlillԥrԥ ԥsaslanmaq, torpa÷a aqrotexniki qullu÷un t ԥkmillԥúdirilmԥsi vԥ sair. Su hԥyatın mԥnasıdır. Orqanizmd ԥ gedԥn bütün proseslԥr su ilԥ ԥlaqԥdardır. Suyun qorunması dedikd ԥ, su haqqında dövlԥt ԥsasnamԥsinԥ ԥmԥl edilmԥlidir. Suyun öz-özünԥ t ԥmizlԥnmԥ mexanizmini qoruyub saxlamaq, çirkli suların müasir texnika il ԥ tԥmizlԥnmԥsi, qalıqsız istehsal texnologiyasının inki úafı vԥ s. Bitkilԥrin qorunması çox vacibdir. Fotosintezsiz h ԥyat mümkün deyil. Demԥli bitkil ԥrsiz yaúamaq olmaz. Fotosintez edԥn heç bir bitkiyԥ z ԥrԥrli demԥk olmaz. Meúԥlԥri qorumaq mԥqsԥdi ilԥ, 39
me úԥ haqqında dövlԥt qanununa ԥmԥl edilmԥli, qırılmıú me úԥlԥrin bԥrpası, meúԥ yan÷ınlarına qarúı mübarizԥni gücl ԥndirmԥk, Qırmızı Kitaba daxil edilmiú bitkilԥri qorumalı v ԥ s. Heyvanlar alԥminin praktik ԥhԥmiyyԥti çox müxt ԥlifdir. Heyvanların müsbԥt ԥhԥmiyyԥtindԥn danı úsaq, heyvan qida zԥncirindԥ iútirak edir, onların ԥtindԥn, dԥrisindԥn vԥ s. müxtԥlif sahԥlԥrdԥ geniú istifadԥ edilir. B ԥzi heyvanlar tԥbiԥtin sanitarlarıdır. Mԥhz, buna gör
ԥ dԥ heyvanların qorunması haqqında qanuna ԥmԥl edilm
ԥli, ovçuluq cԥmiyyԥtinin ԥsasnamԥsinԥ riayԥt olunmalı, Qırmızı Kitaba daxil edilmi ú heyvanların qorunmasına ciddi n ԥzarԥt olunmalı vԥ s.
ԥ vԥ ya úԥxs t ԥrԥfindԥn digԥr ölkԥnin flora vԥ faunasına zԥrԥr yetirm ԥklԥ, tԥbii sԥrvԥtlԥrini mԥhv etmԥklԥ, bilԥrԥkdԥn vurulan ziyan.
Zod qızıl m ԥdԥnindԥn çıxarılan qızılın yuyulması zamanı ԥmԥlԥ gԥlԥn zԥhԥrli maddԥlԥr Araz çayına axıdılır. Gorus v ԥ Sisyanın sԥnaye müԥssisԥlԥrinin tullantıları Hԥkԥri çayı vasit ԥsilԥ, Qacaran vԥ Qafanın mis-molibden emalı kombinatlarının z ԥhԥrli tullantıları Oxçu çayı vasitԥsilԥ Araz çayına, Allahverdi- ùamlıq mԥdԥnlԥrinin tullantıları 40
is ԥ Debet çayı vasitԥsilԥ Kür çayına axıdılır, Azԥrbaycan t ԥbiԥtinԥ, canlı alԥminԥ, ekologiyasına öldürücü zԥrbԥlԥr vurur. 3. Ekoloji sisteml ԥr vԥ ekoloji amillԥr 3.1.Ekosistemin konsepsiyası Ekosistem ekologiyanın ԥsas funksional vahididir. Y.Oduma gör ԥ “Canlı orqanizm vԥ onları ԥhatԥ edԥn cansız al ԥm bir-birindԥn ayrılmaz olaraq hԥmin sahԥdԥ daima qar úılıqlı ԥlaqԥdԥ vԥ fԥaliyyԥtdԥdirlԥr.” Bunlar arasında olan enerji axını onların biotik strukturunu, madd ԥlԥrin dövrü sistemini dԥqiq müԥyyԥnlԥúdirir. Bax bu münasib ԥt ekoloji sistem demԥkdir. Demԥli ekoloji sistemi canlı al ԥmlԥ onların mԥskunlaúdı÷ı mühit arasında olan birg ԥ fԥaliyyԥt tԥúkil edir. Bunlarda madd ԥlԥr vԥ enerji mübadilԥsi qarúılıqlı olaraq baú verir. Ekosistem anlayı úı birinci dԥfԥ olaraq ingilis alimi A.Tensli t ԥrԥfindԥn tԥklif olunmuúdur. Lakin orqanizmlԥ mühitin birg ԥliyi konsepsiyası çox qԥdimdԥn mԥlum olmuúdur. Sistem n ԥdir? Sistem müԥyyԥn tԥrzdԥ bir-biri ilԥ ԥlaqԥdԥ vԥ qarúılıqlı tԥsirdԥ olan elementlԥrin birliyidir. Sistemin hiss ԥlԥri - onun elementlԥri fiziki, kimyԥvi, bioloji v ԥ ya qarıúıq úԥkildԥ ola bilԥr. Sistemin strukturunu elementl ԥrin qarúılıqlı tԥsir münasibԥtlԥri tԥyin edir. 41
Qar úılıqlı tԥsirin özü yeni sistemin yaranmasına sԥbԥb ola bil ԥr. Ekologiyada elementar vahid fԥrdin populyasiyasıdır. Populyasiya – uzun müdd ԥt bir sahԥdԥ mԥskunlaúan, bu sah
ԥyԥ bԥnzԥr sahԥdԥn izolԥ edilmiú formada yerl
ԥúԥn növün bir hissԥsidir. Populyasiyanın xass ԥlԥri: •••• Öz-özünԥ istehsal; •••• Dԥyiúkԥnlik; •••• Digԥr növ populyasiyalarla qarúılıqlı ԥlaqԥdԥ olma; •••• øúlԥmԥ, fԥaliyyԥt. Populyasiyanın xass ԥlԥrini aúa÷ıdakı göstԥricilԥrlԥ qiym
ԥtlԥndirmԥk olar: •••• Do÷um sayı; •••• Ölüm sayı; •••• Yaúlılıq quruluúu; •••• Cinslԥrin nisbԥti; •••• Genlԥrin bir-birinԥ yaxınlı÷ı (tezliyi); •••• Genetik müxtԥliflik; •••• Boy atma ԥyrisinin forma vԥ sürԥti vԥ s. Populyasiyanın sıxlı ÷ı onun daxili xassԥlԥri ilԥ mü ԥyyԥn olunur vԥ hԥmçinin populyasiyaya xaricdԥn 42
t ԥsir göstԥrԥn faktorlardan asılı olur. Populyasiyanı cins, ya ú, ԥrazi vԥ digԥr növ strukturlara ayırırlar. Yaúa görԥ populyasiya növün ԥsas göstԥricilԥrindԥn biridir. Uzun ömürlü populyasiyalar normal, do ÷ub törԥmԥ prosesinԥ t ԥsir edԥn mԥnfi faktorlar olduqda, tez qocalma baú ver ԥn populyasiyalar reqresiv vԥ ya ölԥn populyasiya adlanır. Cavan populyasiya “t ԥtbiqolunan” populyasiya adlanır. Bunlar t ԥhlükԥ yaratmır, onların artım ehtimalı yüks ԥk olur. Populyasiyanın ԥsas xüsusiyyԥtlԥrindԥn biri onun f ԥrdlԥrinin sayının dinamikası vԥ tԥnzimlԥnmԥ mexanizmidir. Ad ԥtԥn populyasiya mühitԥ alıúma mexanizmin ԥ malik olur. Bu xüsusiyyԥtlԥri onun optimal saydan artıq v ԥ ya az olmasını yaradır. Hԥr populyasiya v ԥ növ “biotik potensial” xüsusiyyԥtinԥ malikdir. Yԥni hԥr f ԥrdi cütdԥn bioloji olaraq yeni nԥsl yaranmalıdır. Orqnizmin yaranma (t ԥúkil) sԥviyyԥsi aúa÷ı olduqca biotik potensial yüks ԥk olur. Iri orqanizmlԥr az biotik potensiala malik olduqları üçün onların artımı uzun ill ԥr çԥkir. Populyasiya v ԥ populyasiyaya oxúarlar assosasiya vԥ ya birlik sistemaltlarını yaradırlar. El ԥ buna görԥ dԥ ekoloji elementl ԥri ekoloji populyasiya, birlik ekologiyası vԥ biosenozların ekologiyasına ayırırlar. Bel ԥliklԥ ekosiste- min tam xüsusiyy ԥtlԥrini baúa düúmԥk üçün göstԥrilԥn 43
elementl ԥr arasında ԥlaqԥ vԥ onların birgԥ fԥaliyyԥtini mü ԥyyԥn etmԥk lazımdır. Hԥr bir ekosistem açıq ekosistem adlandırılır. Y ԥni o, enerji almaq vԥ vermԥk qabiliyy ԥtinԥ malik olmalıdır. ԥ yaxın vԥ ya onun analoqu olan anlayı ú biosenoz anlayıúıdır. Ekosistem dedikdԥ biotik vԥ abiotik komponentl ԥr birgԥ düúünülür. Biosenoz dedikdԥ is ԥ yalnız canlı mԥskunlar nԥzԥrdԥ tutulur. Biosenozda ad ԥtԥn komponentlԥrin müԥyyԥn úԥrait vԥ mԥkandakı f ԥaliyyԥti ilԥ yanaúı onların yerlԥúdiyi sahԥnin m ԥhdudlu÷u da göstԥrilir ki, buna da biotop deyilir. Biosenoz v ԥ biotop birlikdԥ biogeosenoz adlanır. V.N.Sukaçev ԥ görԥ biogeosenoz yer üzԥrindԥ olan eynicinsli t ԥbii hadisԥlԥri (atmosfer, da÷ suxurları, bitki al ԥmi, canlılar, mikroorqanizmlԥr, torpaq vԥ hidroqrafik úԥrait) tԥúkil edԥn, daima hԥrԥkԥtdԥ olan ayrı-ayrı komponentl ԥrin qarúılıqlı tԥsiri, onların arasında olan enerji mübadil ԥsi proseslԥri demԥkdir. Bu tԥyinat ekosistem m ԥfhumu ilԥ demԥk olar ki eynidir. Canlı orqanizml ԥr do÷ulur, böyüyür vԥ inkiúaf edir. Bu zaman onların bioloji kütl ԥsi artır. Avtotroflar vasitԥsilԥ yaradılan kütl
ԥ ilkin mԥhsul adlandırılır. Vahid zamanda yaranan bioloji kütl ԥ ekoloji sistemin bioloji mԥhsuldarlı÷ı
44
adlandırılır. Bitkil ԥrdԥn fԥrqli olaraq bakteriyalar, göb ԥlԥklԥr vԥ heyvanlar öz gövdԥlԥrini sadԥ kimyԥvi madd ԥlԥrdԥn qura bilmirlԥr. Onlara daha yüksԥk enerjiyԥ malik madd ԥlԥr lazımdır. Bunlar qida baxımından heterotrof adlandırılır. Bu baxımdan da onları 2-ci “produsent” adlandırırlar. Bunların ԥsas qida mԥnbԥyi avtotroflardır. Avtotrof v ԥ heterotroflar 2-ci trofiki sԥviyyԥ olan “konsumentl ԥr” adlandırılır. Konsumentlԥr müxtԥlif bioaktiv madd ԥlԥr ifraz edirlԥr. Bu maddԥlԥr digԥr orqanizml ԥrin mԥhvinԥ vԥ ya stimullaúmasına sԥbԥb olur. Konsumentl ԥr qrupunu 3 yerԥ bölürlԥr. 1-ci bölmԥ “Fitofaq”lar adlandırılır. Fitofaqlara atmosfer t ԥrԥfindԥn yaradılan ilkin m ԥhsulla qidalanan heyvanlar aid edilir. 2- ci bölm
ԥ “zoofaqlar” adlandırılır. Bunlar ԥsasԥn fitofaqlar bölm
ԥsinԥ daxil olan heyvanlarla qidalanan yırtıcılardır. 3- cü bölm
ԥyԥ 2-ci bölmԥ konsumentlԥri ilԥ qidalanan heyvanlar aid edilir. Ekosistemd ԥ biosenozun fԥaliyyԥtini tԥmin edԥn orqanizml ԥr, mineral maddԥlԥr halına qԥdԥr çatmıú çürüntü v ԥ mԥhv olmuú tullantılar redusentlԥr adlandırılır. Lakin burada mineralın t ԥrkibindԥ tԥkcԥ redusentl ԥr yox konsumentlԥrin dԥ mövcudlu÷unu qeyd etm ԥk lazımdır. Ölmüú orqanizmlԥrin çürümԥ prosesindԥ 45
i útirak edԥn 1-ci qrup konsumentlԥr Saprofaqlar adlandırılır. Bunlara ԥsasԥn onur÷asızlar aid edilir. Yerüstü ekoloji sisteml ԥrdԥ orqanizmlԥrin çürümԥ prosesi madd ԥlԥrin dövr etmԥsinԥ vԥ onların enerjisinԥ böyük t ԥsir edir. Produsentl ԥr, konsumentlԥr vԥ redusentlԥr qruplarının görünü ú tԥrkibi müxtԥlif ola bilԥr. Bu müxt ԥliflik yalnız ekosistemin növündԥn (tipindԥn), co÷rafi v ԥziyyԥtindԥn yox hԥmçinin onların qarúılıqlı münasibԥt- l ԥrindԥn dԥ asılıdır. Görünüú tԥrkibinԥ ilin fԥsillԥri dԥ tԥsir ed ԥ bilir. Hԥr bir qrupun ekosistemin fԥaliyyԥtindԥ xüsusi rolu olur. M ԥsԥlԥn, maddԥlԥrin su hövzԥsindԥ dövr etm ԥsinԥ produsentlԥrin vԥ redusentlԥrin tԥsiri konsu- mentl ԥrԥ nisbԥtԥn kifayԥt qԥdԥr azdır. Müxtԥlif qrup orqanizml ԥr mԥskun etdiklԥri mühitin antropogen çirkl ԥndirilmԥsinԥ müxtԥlif münasibԥt göstԥrirlԥr. M ԥsԥlԥn, redusentlԥr avtotrof vԥ konsumentlԥrin hԥyatı üçün lazım olan antropogen madd ԥlԥrin nԥinki fiziki, hԥtta kimy ԥvi dԥyiúmԥsinԥ dԥ tԥsir edirlԥr. Lakin bu proses h ԥmiúԥ baú verԥ bilmir. Ԥgԥr antropogen çöküntü t ԥrkibindԥ müxtԥlif toksiki kimyԥvi maddԥlԥr mövcuddursa resudentl ԥr onların tԥmizlԥnmԥsinԥ hԥmiúԥ tam tԥsir edԥ bilmirl ԥr. Bu zaman öz-özünü tԥmizlԥmԥ prosesi pozulur 46
ki, bu da ekosistemin dayanıqlı ÷ına tԥsir edir vԥ onun d ԥyiúmԥsinԥ s ԥbԥb olur. Belԥliklԥ ekosistemin d ԥyiúmԥsinԥ tԥk insan fԥaliyyԥti yox, hԥmçinin orqanizml ԥrin daxilindԥ gedԥn proseslԥr dԥ böyük tԥsir göst ԥrirlԥr. Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|