Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk

        7.6. Atmosfer çirkl

ԥnmԥlԥrinin nԥticԥlԥri 

Havanın çirkl

ԥnmԥsi insan, heyvan vԥ bitki 

orqanizml

ԥrinԥ  zԥrԥrli tԥsir göstԥrԥrԥk xalq tԥsԥrrüfatına 

böyük ziyan g

ԥtirir, biosferdԥ  dԥrin dԥyiúikliklԥr törԥdir. 

Çirkl

ԥnmiú havanın insanlara tԥsiri hԥm birbaúa, hԥm dԥ

dolayı yolla  ba

ú verir. Çirklԥnmiú havanın insanlara 

                                                                                  

 203

birba

úa tԥsiri zamanı çirklԥndiricilԥr qaz vԥ ya toz halında 

t

ԥnԥffüs zamanı hava ilԥ birlikdԥ orqanizmԥ düúür vԥ ona 

birba

úa tԥsir edԥrԥk müxtԥlif növlü xԥstԥliklԥr vԥ

z

ԥhԥrlԥnmԥlԥrԥ sԥbԥb olur. Müxtԥlif mԥnúԥli tozlarla (da÷

suxurları, torpaq, his, kül hiss

ԥciklԥri) doydurulmuú

havanın insan orqanizmin

ԥ  tԥsiri dԥ birbaúa tԥsirlԥrԥ

aiddir. H

ԥr il atmosferԥ atılan tozların ümumi miqdarı 2 

mlrd tonla qiym

ԥtlԥndirilir ki, onun da 10-20 % - i 

antropogen m

ԥnúԥli aerozolların payına düúür. Tozlu 

hava il

ԥ uzunmüddԥtli tԥnԥffüs insanlarda vԥ ev 

heyvanlarında tozlu pnevmoniya adı almı

ú xԥstԥlik ԥmԥlԥ

g

ԥtirir.  Havanın çirklԥnmԥsi dolayı zԥrԥrli tԥsir dԥ göstԥrԥ

bil

ԥr. Havanın çirklԥnmԥsi su, torpaq vԥ bitkilԥrdԥ möh-

k

ԥm anomaliyaların  ԥmԥlԥ  gԥlmԥsi ilԥ müúayԥt olunur. 

Bel

ԥ çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥrinin parametrlԥri müxtԥlifdir.  

S

ԥnaye müԥssԥlԥrinin zԥrԥrli tԥsiri  ԥsasԥn enerji 

istehsalı il

ԥ ba÷lıdır. Hazırda yer üzԥrindԥ

∼ 3x10

20

 coul 

enerji istehsal olunur. Bu miqdar enerji istehsalı üçün 

planetin h

ԥr adamı ildԥ 2 ton kömür vԥ ya 1,5 ton neft 

yandırmı

ú olur. Kömürlԥrin vԥ neftin tԥrkibindԥ kükürd, 

azot v

ԥ digԥr zԥrԥrli elementlԥr qarıúı÷ı oldu÷undan 

yanma prosesind

ԥ SO

2

, NO

2

 qazları, radioaktiv 

elementl

ԥr vԥ birlԥúmԥlԥr  ԥmԥlԥ  gԥlir. Hԥr il atmosferԥ

                                                                                  

 204

180x10

6

 ton kükürd qazı buraxılır, bunun da 150x10

6

tonunu s

ԥnaye müԥssisԥlԥrinin tullantıları  tԥúkil edir. 

Havanın çirkl

ԥndirilmԥsi yeni bir problem deyil. Son iki 

yüzillikd

ԥ bir çox avropa ölkԥlԥrinin iri sԥnaye 

m

ԥrkԥzlԥrindԥ hava çirklԥnmԥlԥri ciddi tԥhlükԥ törԥtmԥyԥ

ba

úlamıúdır. Lakin uzun müddԥt bu çirklԥnmԥlԥr yerli 

xarakter da

úıyırdı. O zaman fabrik vԥ zavodlar az 

oldu

÷una görԥ tüstü vԥ his atmosferin nisbԥtԥn mԥhdud 

hiss

ԥsini çirklԥndirirdi vԥ asanlıqla tԥmiz hava hissԥsi ilԥ

qarı

údırılaraq  zԥiflԥúdirilirdi. XX ԥsrdԥ  sԥnaye  vԥ

n

ԥqliyyatın sürԥtlԥ inkiúafı ilԥ ԥlaqԥdar olaraq atmosfer 

havasına o q

ԥdԥr çirklԥndiricilԥr atılma÷a baúladı ki, artıq 

bu  miqdar çirkl

ԥndiricinin  havada da÷ıdılması mümkün 

olmadı. Bel

ԥliklԥ havada çirklԥndirici maddԥlԥrin qatılı÷ı 

artma

÷a baúlayır ki, bu da biosferin  tԥhlükԥli vԥ labüd  

çirkl

ԥnmԥsi ilԥ 

n

ԥticԥlԥnir. Atmosfer havasının 

çirkl

ԥnmԥsi sԥnaye  úԥhԥrlԥrindԥ  vԥ onlara yaxın 

sah

ԥlԥrdԥ daha yüksԥkdir. Atmosferi çirklԥndirԥn 

m

ԥnbԥlԥr arasında kimya sԥnayesi xüsusi yer tutur. 

Kimya s

ԥnayesi atmosferԥ kükürd 4 oksid (SO

2

), 

hidrogensulfid (H

2

S), azot oksidl

ԥri (NO, NO

2

), karbohid-

rogenl

ԥr (ɋ

x

ɇ

y

), hallogenl

ԥr (F

2

, 

ɋl

2

) v

ԥ s. göndԥrir. 

Mü

ԥssisԥlԥrin sıxlı÷ı kimya sԥnayesi üçün çox xarakterik 

                                                                                  

 205

xüsusiyy

ԥtdir vԥ bu da ԥtraf mühitin çirklԥnmԥsini artırır. 

Atmosfer

ԥ atılan maddԥlԥr bir-birlԥri ilԥ kimyԥvi 

reaksiyaya gir

ԥrԥk yüksԥktoksiki birlԥúmԥlԥr ԥmԥlԥ gԥtirԥ

bil

ԥr. Duman vԥ  bԥzi digԥr tԥbii  hadisԥlԥrlԥ birlikdԥ

kimy

ԥvi maddԥlԥrin yüksԥk qatılı÷a malik oldu÷u yerlԥrdԥ

“fotokimy

ԥvi smoq” (tüstü, duman, nԥm vԥ kimyԥvi 

birl

ԥúmԥlԥr qarıúı÷ı) meydana gԥlir.  ølbԥil avtomobil 

n

ԥqliyyatının ayırdı÷ı  iúlԥnmiú qazlarla atmosfer 

havasının çirkl

ԥnmԥsi artmaqda davam edir. ABù–da 

atmosfer çirkl

ԥnmԥlԥrindԥ avtomobil nԥqliyyatının  ümumi 

payı 60 %-

ԥ çatır.  øúlԥnmiú qazlarla havaya dԥm qazı, 

azot oksidl

ԥri, karbohidrogenlԥr, qur÷uúun vԥ onun 

birl

ԥúmԥlԥri  daxil olur. Daxili yanma mühԥrriklԥrindԥ

faydalı  i

ú

ԥmsalının artırılması  vԥ detonasiyanın 

azaldılması  m

ԥqsԥdilԥ dizel yanacaqlarına vԥ benzinԥ

a

úqar kimi ԥlavԥ olunan tetraetilqur÷uúunun sayԥsidԥ

qur

÷uúun vԥ onun törԥmԥlԥri [ɌEQ — Ɋɖ(ɋ

2

ɇ

5

)

4

] 

atmosfer

ԥ daxil ola bilir. Nԥticԥdԥ 1 litr belԥ benzinin 

yanması zamanı  havaya 200 – 400 mq qur

÷uúun  düúür. 

30–cu ill

ԥrin  ԥvvԥllԥrindԥ, nԥ zaman ki, avtonԥqliyyat 

yanacaqlarına tetraetilqur

÷uúun ԥlavԥ olunma÷a baúlandı 

o zamandan da aviasiya, avtomobil, g

ԥmi vԥ teplovoz 

müh

ԥrriklԥri atmosferԥ çox sürԥtlԥ qur÷uúun atma÷a 

                                                                                  

 206

ba

úladılar. Atmosferԥ düúԥn qur÷uúun hissԥciklԥrinin 70 

– 80% –i bir mkm-d

ԥn kiçik ölçülԥrdԥ olur. Mԥlumdur ki, 

úԥhԥr havasında qur÷uúunun miqdarı kԥnd yerlԥrindԥkinԥ

n

ԥzԥrԥn 20 dԥfԥ, dԥnizdԥkinԥ nԥzԥrԥn 2000 dԥfԥ çoxdur. 

ønsan qanında qur÷uúun ionları  qatılı÷ının 0,80 hissԥ/mln 

–a q

ԥdԥr  artması  a÷ır qur÷uúun zԥhԥrlԥnmԥsi törԥdir: 

anemiya, ba

ú  vԥ ԥzԥlԥ  a÷rısı,  úüurun itmԥsilԥ bayılma 

hallarına s

ԥbԥb olur. Amerikalıların qanında qur÷uúunun 

orta s

ԥviyyԥsi – 0,25, benzindoldurma mԥntԥqԥlԥrindԥ

i

úlԥyԥn iúçilԥrinkindԥ isԥ 0,34 – 0,40 - ԥ  qԥdԥr olur. 

Qur

÷uúunun daha yüksԥk qatılı÷ı (0,40 — 0,60 

hiss

ԥ/mln.)  úԥhԥr mԥhԥllԥlԥri körpülԥri yanında oynayan 

u

úaqların qanında müúahidԥ edilmiúdir, belԥ ki, iúlԥnmiú

qazlar havadan a

÷ır oldu÷u üçün uúaqların tԥnԥffüs 

etdikl

ԥri yerin aúa÷ı qatında toplanır. Nԥqliyyat yollarının 

yaxınlı

÷ında iúlԥnmiú qazlar qatılı÷ının  yüksԥk olması 

bitkil

ԥrԥ pis tԥsir göstԥrir, yarpaqların saralması vԥ erkԥn 

x

ԥzanın baú vermԥsi vԥ  nԥticԥdԥ  dԥ onların mԥhv 

olmasına s

ԥbԥb olur. Atmosfer havasının xlorftormetanlar 

v

ԥ ya freonlarla çirklԥnmԥsi ciddi fԥsadlar törԥdir. 

Atmosferin yüks

ԥk hündürlüklԥrindԥ, stratosferdԥ  vԥ

mezosferd

ԥ freonların meydana çıxması soyuducu 

                                                                                  

 207

qur

÷ularda, aerozol balonlarının istehsalında  freonlardan 

geni

ú istifadԥ olunmasının nԥticԥsidir. 

Ozon stratosferin yuxarı  v

ԥ mezosferin aúa÷ı qatında 

a

úa÷ıdakı reaksiya nԥticԥsindԥ yaranır: 

         O

2 

 + h

ν  

⎯→

⎯

 O

⋅⋅⋅⋅

  +  O

⋅⋅⋅⋅

     ........ (7.1) 

         O

2 

 +  O

⋅⋅⋅⋅  

⎯→

⎯

  O

3 

              ........(7.2) 

Ozon qatının da

÷ılmasına sԥbԥb stratosferdԥ olan 

xlorflüormetanların t

ԥsiridir. Bu nԥticԥyԥ ilk dԥfԥ 1974-cü 

ild

ԥ amerika alimlԥri  ù.Roulend vԥ M.Molina gԥlmiú  vԥ

buna gör

ԥ  dԥ Nobel mükafatını almıúlar. Freonlar 

atmosferin yuxarı qatlarına qalxaraq orada olan ozon 

qatını da

÷ıdırlar. Freonlar yüksԥk stabilliyԥ malik olan 

birl

ԥúmԥlԥrdir. Onlar atmosferin aúa÷ı qatında günԥú

úüalarının uzun dal÷alarını udmaq vԥ onların tԥsirinԥ

m

ԥruz qalmaq qabiliyyԥtinԥ malik deyillԥr. Odur ki, onlar 

atmosferin yuxarı qatlarına qalxaraq qısa dal

÷alı  úüalar 

t

ԥsirindԥn öz tԥrkibindԥ olan xloru ayırır. Ayrılmıú xlor vԥ

ozon (O

3

) reaksiyaya girir:  

        O

3 

 + CI  

⎯→

⎯

 CIO  +  O

2 

     ............(7.3) 

      CIO  +  O

  

⎯→

⎯

  CI   +  O

2

     ............(7.4) 

Ayrılmı

ú bir atom xlor 100000 molekul ozonu (O

3 

) 

da

÷ıtmaq qabiliyyԥtinԥ malikdir. Ozonun azalması 

atmosferin parnik effektinin artmasına, torpa

÷ın 

                                                                                  

 208

m

ԥhsuldarlı÷ının azalmasına, çoxlu sayda faciԥli 

x

ԥstԥliklԥrin baú vermԥsinԥ,  ԥtraf mühitin ümumi 

çirkl

ԥnmԥsinԥ  sԥbԥb olur. 1985-ci ildԥ Venada ozon 

qatının mühafiz

ԥsi haqqında Konvensiya qԥbul 

olunmu

údur. 1987-ci ildԥ isԥ Monrealda ozonda÷ıdıcı 

madd

ԥlԥrin atmosferԥ atılmasının azaldılması haqqında 

protokol imzalanmı

údır. Mütԥxԥssislԥrin hesablamalarına 

gör

ԥ ozon ekranının 7–12% azalması 297 nm dal÷a 

uzunlu

÷una malik olan ultrabԥnövúԥyi 

úüaların 

intensivliyinin 10 d

ԥfԥ artmasına sԥbԥb olur  vԥ bununla 

ԥlaqԥdar olaraq dԥri xԥrçԥngi ilԥ  xԥstԥlԥnԥn insanların 

sayı da bir neç

ԥ  dԥfԥ artır. Ozon ekranı qatının 

azalmasına turboreaktiv t

ԥyyarԥlԥrin atmosferԥ atdıqları 

qazlar, raketl

ԥrin uçuúu, atmosferdԥ aparılan müxtԥlif 

eksperimentl

ԥr sԥbԥb olur. Yer atmosferinԥ  hԥr il orta 

hesabla 400 mln tona q

ԥdԥr  ԥsas çirklԥndiricilԥr tullanır: 

kükürd 4 oksid, azot oksidl

ԥri, karbon 4 oksid vԥ  bԥrk 

hiss

ԥciklԥr. Atmosferin çirklԥndirilmԥsindԥ inkiúaf etmiú

ölk

ԥlԥrin payı  aúa÷ıdakı kimidir: kükürd oksidinԥ görԥ – 

12% (Rusiya), 21% (AB

ù); azot oksidlԥrinԥ görԥ – 6% 

(Rusiya), 20% (AB

ù); karbon oksidinԥ görԥ – 10% 

(Rusiya), 70% (AB

ù). 

                                                                                  

 209

Havada kükürd 4-oksidinin miqdarının artması me

úԥ

massivl

ԥrinԥ öldürücü tԥsir göstԥrir, zԥdԥlԥnmiú meúԥ

sah

ԥlԥri ilbԥil artmaqdadır. Qeyd etmԥk lazımdır ki, SO

2

-

nin atmosferd

ԥ paylanması qeyri müntԥzԥm olur. Bu hal 

onun atmosferd

ԥ az müddԥt  ԥrzindԥ asılı  vԥziyyԥtdԥ

qalması il

ԥ izah edilir. Mԥsԥlԥn, kontinental sahԥdԥ

havada olan SO

2

 10 saatdan sonra tamamil

ԥ baúqa 

madd

ԥyԥ, adԥtԥn sulfat turúusuna çevrilir. Kükürd 

qazlarının sulfatlara çevrilm

ԥsi prosesi amonyakın iútirakı 

il

ԥ daha sürԥtlԥ gedir. Havadakı nԥmliyin artması kükürd 

tur

úusunun artmasına sԥbԥb olur. Atmosferԥ atılan 

çirkl

ԥndirici maddԥlԥrin hava ilԥ qarúılıqlı tԥsiri onların bir-

birl

ԥri ilԥ  tԥsirlԥrindԥn daha çoxdur. øúıq tԥsirindԥn SO

2

molekulları aktivl

ԥúԥrԥk oksidlԥúir. Müxtԥlif tԥdqiqatlar 

n

ԥticԥsindԥ müԥyyԥn edilmiúdir ki, a÷ ciyԥr, xԥrçԥng, dԥri 

v

ԥ digԥr pataloji xԥstԥliklԥr atmosfer havasının 

çirkl

ԥndirilmԥsi ilԥ  sıx  ԥlaqԥdardır. Mԥsԥlԥn, havada 

kükürd qazlarının qatılı

÷ı 0,13 mq/m

3

 olduqda xroniki 

bronxit x

ԥstԥliyi 13%-ԥ, 0,78 mq/m

3

 qatılıqda is

ԥ 26,7%-ԥ

çatır. Havada kükürd qazlarının qatılı

÷ının artması ilԥ

u

úaq xԥstԥliklԥrinin dԥ artması müúahidԥ olunur. 

Atmosferd

ԥ olan çirklԥndirici maddԥlԥr bitki alԥminԥ  dԥ

böyük t

ԥsir göstԥrir. Adԥtԥn bitkilԥr SO

2 

–y

ԥ çox hԥssas 

                                                                                  

 210

olur. O, yarpaqların xlorofilini da

÷ıdaraq fotosintez 

prosesinin getm

ԥsini lԥngidir. Kükürd qazlarının bitki 

al

ԥminԥ  tԥsiri tԥkcԥ onun qatılı÷ından yox, hԥmçinin 

bitkinin özünün xüsusiyy

ԥtindԥn dԥ asılıdır. SO

2

–nin 

taxıla t

ԥsiri nԥticԥsindԥ  mԥhsuldarlıq 30-40% aúa÷ı 

dü

úür.  

østehsalata xidmԥt üçün sԥnaye vasitԥlԥrinin istifadԥ

olunmasından asılı olaraq il 

ԥrzindԥ havaya 1,2 mln-dan 

2,1 mln tona q

ԥdԥr, hԥtta bir az da çox miqdarda zԥrԥrli 

madd

ԥlԥr buraxılır. Belԥliklԥ, respublikanın Dövlԥt 

Statistika 

ødarԥsinԥ

ԥsasԥn 1991-ci ildԥ  zԥrԥrli 

madd

ԥlԥrin ümumi miqdarı 2,6 mln ton tԥúkil etmiúdir ki, 

bura 112 min ton b

ԥrk toz hissԥciklԥri, 93 min ton kükürd 

dioksid, 638 min ton karbon dioksid, 82 min ton azot 

oksidi, 1,665 min ton hidrokarbonat, 37 min ton d

ԥyiúkԥn 

üzvi madd

ԥlԥri daxil etmԥk olar. Faktiki göstԥricilԥr isԥ

ԥslindԥ daha yüksԥkdirlԥr. Atmosferi neft emalı zavodları, 

neft - kimya s

ԥnayesi sahԥlԥri, elektrostansiyalar, 

metallurgiya v

ԥ tikinti materialları  sԥnayesi sahԥlԥri 

tullantıları il

ԥ çirklԥnmiú Bakı  vԥ Sumqayıt  úԥhԥrlԥri 

atmosfer h

ԥcminin dԥyiúmԥsinԥ do÷ru aparır. Havanın 

çirkl

ԥnmԥsinԥ  hԥmçinin öz ԥhԥmiyyԥtli tԥsirini yol 

n

ԥqliyyatı da göstԥrir. Gԥncԥ, Mingԥçevir,  ùirvan, 

                                                                                  

 211

Sumqayıt v

ԥ Bakı  úԥhԥrlԥrindԥ  tԥk hava deyil hԥmçinin 

ümumiyy

ԥtlԥ ԥtraf mühit çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalmıúdır. Bu 

úԥhԥrlԥr Bakı 66,1%, Sumqayıt 4,5%, Gԥncԥ 3%, 

Ming

ԥçevir 2,5%, ùirvan 5% tԥúkil etmԥklԥ

respublikadakı bütün tullantıların 80%-ni 

ԥhatԥ edir. 1990 

v

ԥ 1991 - ci illԥrdԥ vahid sahԥyԥ düúԥn tullantıların çԥkisi 

Bakıda 400 t/km

2

, Sumqayıtda 1200 t/km

2

, G

ԥncԥdԥ 550 

t/km

2

, 

ùirvanda 1000 t/km

2

, Ming

ԥçevirdԥ 480 t/km

2

oldu

÷u halda Azԥrbaycan üçün orta göstԥrici 24 t/km

2

 idi 

ki, bu da ümumi SSR

ø üzrԥ orta göstԥricidԥn 10 dԥfԥ çox 

idi (2,3 t/km

2

). SSR

ø - nin da÷ılması vԥ iqtisadi ԥlaqԥlԥrin 

k

ԥsilmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar müԥssisԥlԥr öz tam imkanlarına 

uy

÷un iúlԥmԥdiyindԥn (35%) tullantıların miqdarı nisbԥtԥn 

azalsa da, t

ԥhlükԥli komponentlԥr diapazonu öz 

s

ԥviyyԥsindԥ qalmaqdadır (Bakı  vԥ Sumqayıtda 60-70 

komponent). Bu 

úԥhԥrlԥrdԥ havanın çirklԥnmԥsi hԥddԥn 

çox i

úlԥnmiú avadanlıq vԥ köhnԥlmiú proseslԥrlԥ, hansılar 

ki, artıq 40-50 ildir ki t

ԥzԥlԥnmir, hԥmçinin Azԥrbaycanda 

rahat 

ԥldԥ edilԥn tԥbii qaz ԥvԥzinԥ kükürdlü neft 

yanaca

÷ının yandırılması ilԥ ԥlaqԥdardır.  

Atmosfer çirkl

ԥnmԥlԥrinin  ԥn tԥhlükԥli mԥnbԥlԥrindԥn 

biri d

ԥ avtomobil nԥqliyyatıdır. 1900-cü ildԥ dünyada 11 

min, 1950 –ci ild

ԥ 48 mln, 1970-ci ildԥ 181 mln, 1982-ci 

                                                                                  

 212

ild

ԥ 330 mln, hal-hazırda 500 mln-dan artıq avtomobil 

vardır. Onlar yüz milyon tonlarla b

ԥrpa olunmayan neft 

m

ԥhsulları ehtiyatlarını yandırırlar. Xüsusilԥ, yalnız Qԥrbi 

Avropada avtomobill

ԥr (daxili yanma mühԥrriklԥri ilԥ) 

bütün s

ԥrf olunan neftin 45%-ini iúlԥdir.   Hesablamalara 

gör

ԥ hԥr bir avtomobil il ԥrzindԥ atmosferԥ 600 — 800 kq 

karbon oksidi, 200 kq-a q

ԥdԥr yanmayan 

karbohidrogenl

ԥr vԥ  40  kq-a  qԥdԥr azot oksidlԥri 

tullayırlar. Avtomobill

ԥrin iúlԥnmiú qazlarının tԥrkibindԥ

280 z

ԥrԥrli komponentlԥr vardır ki, onlardan da bԥzilԥri 

kanserogen xass

ԥlԥrԥ malikdirlԥr. Avtomobil nԥqliyyatı 

ԥtraf mühiti çirklԥndirԥn ԥsas mԥnbԥlԥrdԥn biridir. Bir sıra 

xarici ölk

ԥlԥrdԥ (Fransada, ABù, Almaniyada) bütün 

çirkl

ԥnmԥlԥrin 50–60%-ni avtomobil nԥqliyyatı tԥúkil edir. 

B

ԥzi regionlarda tullantıların yarıdan çoxu nԥqliyyatın 

payına dü

úür: 1995-ci ildԥ  Fransada avtomobil 

n

ԥqliyyatının atmosferԥ atdı÷ı tullantıların miqdarı: 90% – 

ɋɈ, 75% – azot oksidlԥri, 1/3 – uçucu üzvi birlԥúmԥlԥr vԥ

b

ԥrk hissԥciklԥr. Tullantıların ԥsas hissԥsini  yük vԥ minik 

avtomobill

ԥri yaradır. 

     7.7. Atmosferin radioaktiv çirkl

ԥnmԥlԥri 

                                                                                  

 213

Radioaktiv madd

ԥlԥr bitki, heyvan vԥ insanlar üçün 

xüsusil

ԥ tԥhlükԥli hesab olunur. Radioaktiv çirklԥnmԥlԥrin 

m

ԥnbԥlԥri ԥsasԥn texnogen mԥnúԥli olur. Atom, hidrogen 

v

ԥ neytron bombalarının eksperimental  partlamalarında, 

termonüv

ԥ silahlarının hazırlanması ilԥ ba÷lı olan müxtԥlif 

istehsal sah

ԥlԥrindԥ, atom reaktorlarında, elektrik 

stansiyalarında, radioaktiv madd

ԥlԥr istifadԥ olunan 

mü

ԥssisԥlԥrdԥ, radioaktiv tullantıların zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi 

stansiyalarında, atom qur

÷uları 

v

ԥ müԥssisԥlԥri 

tullantılarının saxlanılan anbarlarında, nüv

ԥ yanacaq-

larının istehsalı    v

ԥ istifadԥ olunması ilԥ  mԥú÷ul olan 

mü

ԥssisԥlԥrdԥ  qԥza vԥ  sızmalar zamanı radioaktiv 

çirkl

ԥnmԥlԥr müúahidԥ oluna bilԥr. Radioaktiv 

çirkl

ԥnmԥlԥrin tԥbii mԥnbԥlԥri  ԥsasԥn yüksԥk tԥbii 

radioaktivliy

ԥ malik olan (qranitlԥr, peqmatitlԥr, 

qranodioritl

ԥr) uran filizlԥri vԥ da÷ süxurlarının üst 

t

ԥbԥqԥyԥ  çıxması ilԥ ԥlaqԥdar meydana gԥlir. Nüvԥ

silahlarının sınaqdan keçirilm

ԥsi, nüvԥ silahlarının istifadԥ

olundu

÷u müԥssisԥlԥrdԥki qԥzalar vԥ  sızmalar insanlar, 

heyvanlar v

ԥ bitkilԥr üçün çox böyük tԥhlükԥ törԥdir. 

Atmosferin radioaktiv çirkl

ԥnmԥsi olduqca tԥhlükԥlidir, 

bel

ԥ ki, radionuklidlԥr hava ilԥ birlikdԥ orqanizmԥ düúԥrԥk 

insanın  h

ԥyati  ԥhԥmiyyԥtli orqanlarını  zԥdԥlԥyir. Onun 

                                                                                  

 214

t

ԥsiri tԥkcԥ hazırda yaúayan nԥsillԥrԥ deyil, hԥm dԥ

çoxsaylı mutasiyaların meydana g

ԥlmԥsi üzündԥn onların 

g

ԥlԥcԥk nԥsillԥrinԥ  dԥ özünü göstԥrir. Bitki, heyvan vԥ

insanlara t

ԥhlükԥsiz ola bilԥn elԥ bir kiçik ionlaúdırıcı 

úüalanma dozası mövcud deyildir. Hԥtta mülayim 

 

radioaktiv çirkl

ԥnmԥyԥ  mԥruz qalan rayonlarda belԥ

leykozla x

ԥstԥlԥnԥn insanların sayı artır. Hal-hazırda 

Rusiya Federasiyası 

ԥrazisi üzԥrindԥ atmosfer havasının 

radioaktiv çirkl

ԥnmԥsi qlobal yüksԥk radiasiya fonu ilԥ

mü

ԥyyԥn edilir. Bu da ԥvvԥllԥr aparılan nüvԥ  sınaqları, 

1957-ci ild

ԥ “Mayak” hԥrbi istehsal birliyindԥ  vԥ 1986-cı 

ild

ԥ Çernobıl atom elektrik stansiyasında baú verԥn faciԥli 

q

ԥza ilԥ ba÷lıdır. 1957-ci ildԥ “Mayak” hԥrbi istehsal 

birliyind

ԥ baú verԥn qԥza zamanı tullantıların atılması vԥ

mühafiz

ԥ olunması üçün “axarı olmayan“  gölԥ radioaktiv 

tullantıların sızması ba

ú vermiúdir. 1957-ci ildԥ gölün 

radioaktivlik fonu 120 mln küri olmu

údur ki, bu da 1986-cı 

ild

ԥ Çernobıl atom elektrik stansiyasında baú verԥn qԥza 

zamanı xarab olmu

ú reaktor fonundan 24 dԥfԥ çox idi. 

1957-ci ild

ԥ “Mayak” hԥrbi istehsal birliyindԥ baú verԥn 

q

ԥza zamanı 23 min km sahԥ radioaktiv maddԥlԥrlԥ

çirkl

ԥnmiúdir. Atmosferin çirklԥnmԥsi hԥmçinin külԥk 

vasit

ԥsilԥ radioaktiv tozların quraqlıqdan sonra qurumuú

                                                                                  

 215

gölün sahill

ԥrindԥn dԥrinliyinԥ aparılması  nԥticԥsindԥ  dԥ

ba

ú vermiúdir. Müԥssisԥlԥrdԥ müxtԥlif növlü sızmalar vԥ

n

ԥzarԥt olunmayan tullantılar radioloji mühiti qismԥn 

d

ԥyiúdirir vԥ adԥtԥn lokal (yerli) xarakter daúıyır. 

Atmosferin 

ԥn çox çirklԥnmԥsi nüvԥ qur÷ularının 

partlaması zamanı 

ԥmԥlԥ  gԥlir. Bu halda ԥmԥlԥ  gԥlԥn 

izotoplar uzun müdd

ԥtli radioaktiv parçalanma mԥnbԥyi 

olur. 

Ԥn tԥhlükԥli izotop stronsium – 90 (yarımparça-

lanma dövrü 25 ildir)  v

ԥ sezium – 137 (yarımparçalanma 

dövrü 33 ildir) hesab olunur. Radioaktiv madd

ԥlԥr ancaq 

hava yolu il

ԥ yayılmır. Radioaktiv elementlԥrin 

miqrasiyasında qida z

ԥnciri böyük rol oynayır: bu 

elementl

ԥr sudakı planktonlar tԥrԥfindԥn udulur, 

planktonlarla  balıqlar qidalanır, balıqlarla da yırtıcı 

balıqlar, balıqyey

ԥn quúlar vԥ  vԥhúi heyvanlar yemlԥnir. 

Radioaktiv 

úüalanmalar insanlar üçün çox tԥhlükԥli olub, 

onlarda hüceyr

ԥnin genetik aparatını  zԥdԥlԥmԥklԥ úüa 

x

ԥstԥliklԥri törԥdir. Bu da insanlarda bԥd xassԥli úiúlԥrin, 

irsi x

ԥstԥliklԥrin meydana gԥlmԥsinԥ    vԥ  nԥslin 

eyb

ԥcԥrlԥúmԥsinԥ gԥtirib çıxarır. 

Ekologiya elmin

ԥ ԥn böyük  töhvԥlԥri ABù, Rusiya, 

øngiltԥrԥ alimlԥri verir. Lakin ekologiyaya ԥn böyük 

z

ԥrbԥni vuran da elԥ bu dövlԥtlԥrdir. Çünki on illԥrcԥ

                                                                                  

 216

aparılan t

ԥdqiqatlar, beynԥlɯalq sԥviyyԥdԥ  qԥbul edilmiú

qanunlar, qada

÷alar,  ԥldԥ edilԥn müԥyyԥn müsbԥt 

n

ԥticԥlԥr yerin altında, üstündԥ  vԥ ya okean dibindԥ

keçiril

ԥn bir nüvԥ sına÷ı ilԥ alt-üst olur, hԥr úey boúa çıɯır. 

N

ԥticԥdԥ, tԥbiԥtԥ daha böyük zԥrbԥlԥr dԥyir. Bu 

dövl

ԥtlԥrin dünyanın müɯtԥlif yerlԥrindԥ mütԥmadi olaraq 

apardı

÷ı kiçik müharibԥlԥr, bomba, raket partlayıúları, 

kimy

ԥvi eksperimentlԥr, hԥrbi sınaqlar, tԥlimlԥr ekoloji 

f

ԥlakԥtlԥrin formalaúmasına aparıb çıɯardır. Hԥm dԥ bu, 

konkret bir ölk

ԥyԥ deyil, bütövlükdԥ dünyaya tԥsir edir. 

Yer kür

ԥsi fırlandı÷ı üçün onun bir yerindԥ baú verԥn hԥr 

hansı bir kimy

ԥvi bomba partlayıúının, havaya hԥddindԥn 

artıq s

ԥnaye qazları buraɯılmasının,  ɯԥstԥliklԥrin, 

epidemiyaların, el

ԥcԥ dԥ astral (ulduzlara aid olan) alԥmԥ

yüks

ԥlԥn insan fԥryadlarının atmosferdԥ  vԥ aurada qara 

izl

ԥri qalır vԥ bu digԥr ölkԥlԥrԥ  dԥ yayılır, tԥsir edir. Bu 

s

ԥbԥbdԥn ekologiya bütün dünya dövlԥtlԥrinin prioritet 

ԥmԥli sahԥsi olmalıdır. Amma tԥԥssüf ki, belԥ deyil. 

N

ԥticԥdԥ, ekologiya elmi ԥmԥli cԥhԥtdԥn yerindԥ sayır, 

mövcud f

ԥsadlar gԥlԥcԥk üçün daha böyük bԥlalar 

hazırlayır. Peyda olmu

ú bir sıra yeni ɯԥstԥliklԥr, 

epidemiyalar yüz milyonlarca insanın m

ԥhvinԥ aparır. 

Buna gör

ԥ  dԥ böyük dövlԥtlԥr bu bԥlaların aradan 

                                                                                  

 217

qaldırılması üçün yenid

ԥn çoɯ çalıúırlar, çünki daha 

böyük maddi v

ԥ maliyyԥ itkilԥri ilԥ üzlԥúirlԥr. Bu 

ɯԥstԥliklԥr çoɯ çԥtinliklԥ vԥ qismԥn dԥf edilsԥ dԥ tamamilԥ

aradan qal

ɯmır vԥ yenilԥri yaranır. Mövcud olacaq daha 

d

ԥhúԥtli bԥlaların profilaktikası ilԥ kimsԥ ciddi mԥú÷ul 

olmalıdır. Çünki h

ԥr bir ekoloji pozuntu yeni-yeni ekoloji 

f

ԥsadlar törԥdԥcԥkdir. ɏɏ ԥsrdԥ icad olunma÷a baúlayan 

televizor, atom enerjisi, peyk rabit

ԥsi, video-teɯnika,  ɏɏI 

ԥsrdԥ kütlԥvi istehsala çıɯarılan mobil rabitԥ, kompüter, 

internet 

úԥbԥkԥsi vԥ digԥr teɯniki vasitԥlԥr insan hԥyatına 

n

ԥ  qԥdԥr rahatlıq,  ԥylԥncԥ, sürԥt verirsԥ, özünün 

elektromaqnit 

úüalanması vԥ radiasiya fonunun yüksԥkliyi 

il

ԥ qat-qat çoɯ  vԥ böyük fԥsadlar da bԥɯú edir. Gün 

ԥrzindԥ evdԥ, iúdԥ, cԥmiyyԥtdԥ daim úüalanmaya mԥruz 

qalan insan b

ԥdԥni bir çoɯ  bԥúԥri keyfiyyԥtlԥrini itirir, 

humanist duy

÷ular korúalaúır, insanı canlı robota, 

hissiyyatsız ma

úına, meɯaniki varlı÷a çevirir. Sanki onun 

b

ԥtnindԥ ølahi nur deyil, qaranlıqlar hakimdir. Ekoloji 

tarazlı

÷ın qorunması dolayısı yolla hԥm dԥ ølahi Nurun 

qorunması  v

ԥ artırılması anlamında qԥbul edilmԥlidir. 

Bel

ԥliklԥ  dԥ, insanın mԥnԥvi kamilliyi ekoloji tarazlı÷ın 

qorunmasına r

ԥvac verir. Bu isԥ insanın tԥbiԥti qoruması, 

dolayısı yolla h

ԥm dԥ özünü qoruması demԥkdir. Ekoloji 

                                                                                  

 218

m

ԥdԥniyyԥt insanın dünyanı qoruması anlamındadır. 

Dünya is

ԥ  tԥkcԥ  nԥ  mԥnimdir, nԥ  dԥ  sԥnin – dünya 

hamımızındır! Odur ki, onu hamımız qorumalıyıq.