Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk

12.3. Ekoloji qloballa

úmanın tԥzahür formaları 

Qloballa

úma prosesinin ԥn müxtԥlif istiqamԥt, 

strategiya v

ԥ 

t

ԥzahürlԥri ciddi tԥdqiq olunur. 

Qloballa

úmanın iqtisadi, siyasi, mԥdԥni, informasiya, 

geosiyasi, demoqrafik v

ԥ s. sahԥlԥrdԥ do÷urdu÷u 

prosesl

ԥrԥ diqqԥt ayrılır, çoxlu tԥdqiqatlar hԥsr edilir, 

beyn

ԥlxalq simpozium vԥ konfranslar keçirilir.  Ԥsrin 

sonlarında qlobal geosiyasi m

ԥkanda baú verԥn dԥyiúik-

likl

ԥrin ekoloji nԥticԥlԥri vԥ perspektivdԥ tԥzahürlԥri dünya 

elmi ictimaiyy

ԥtini ciddi düúündürmԥlidir. Bir-birinԥ qarúı 

duran iki dünya sisteminin da

÷ılması, lokal 

sivilizasiyaların qar

úıdurmasını güclԥndirdi. Onların qlobal 

                                                                                  

 491

h

ԥrbi münaqiúԥyԥ çevrilmԥsi istiqamԥtindԥ  Qԥrb öz 

imkanlarından istifad

ԥ edir. Lakin lokal görünԥn 

münaqi

úԥlԥrin qlobal ekoloji tԥhlükԥ do÷urması 

aspektinin t

ԥhlili kölgԥdԥ qalmıúdır. Hԥr necԥ qԥbul edilsԥ

d

ԥ, bu gün planetimizdԥ bütün sahԥlԥrdԥ bir-biri ilԥ  sıx 

çu

÷laúan, bir-birinԥ qarúı duran iki dünya sisteminin 

da

÷ılması, lokal sivilizasiyaların qarúıdurmasını 

gücl

ԥndirdi.  

Dünyanın inki

úafında tԥbii-ekoloji faktorların rolu, tarixi 

m

ԥrhԥlԥlԥr bir-birini ԥvԥz etdikcԥ yüksԥlԥn xԥtlԥ inkiúaf 

etmi

údir. Hԥm dԥ faktorların ümumbԥúԥri xarakteri dԥ

get-ged

ԥ geniúlԥnmiúdir. Qlobal ekoloji böhranlar 

planetd

ԥ baú verԥn müharibԥ vԥ münaqiúԥlԥrlԥ bilavasitԥ

ba

÷lı olmuúdur. Üçüncü minilliyin astanasında dünyanın 

üzl

ԥúdiyi ekoloji böhran öz dԥrinliyi vԥ ԥhatԥsi ilԥ xüsusilԥ

k

ԥskin xarakter daúıyır. Bu da ekoloji mԥkanın 

qloballa

úma sԥviyyԥsinin daha yüksԥk xԥttԥ çatması ilԥ

ԥlaqԥdardır. Ekoloji mԥkanın qloballaúması  aúa÷ıdakı 

ԥsas formalarda tԥzahür edir: 

1. 

øntensiv beynԥlxalq mübadilԥnin formalaúması 

n

ԥticԥsindԥ, elԥcԥ dԥ xarici investisiyaların fԥal tԥtbiqi ilԥ

ԥsas tԥbii ehtiyatların bütün növlԥrinin dünya miqyasında 

birg

ԥ istifadԥsi vԥ  mԥnimsԥnilmԥsi (mԥsԥlԥn, neft, neft 

                                                                                  

 492

m

ԥhsulları, tԥbii qaz, ԥlvan vԥ qara metallurgiya, bԥzi 

ԥrzaq mԥhsullarının növlԥri vԥ s.); 

2. Qlobal miqyasda planet

ԥ ziyan gԥtirԥn, ozon 

t

ԥbԥqԥsinԥ  tԥhlükԥ yaradan sԥbԥblԥrin, bԥúԥriyyԥtin 

dayanıqlı inki

úafa keçmԥsinin müԥyyԥn edilmiú  vԥ

dünyanın 

ԥksԥr ölkԥlԥrindԥ hԥyata keçirilԥn qlobal ekoloji 

siyas

ԥtin reallaúdırılması sahԥsindԥ görülԥn iúlԥr; 

3. Qlobal v

ԥ lokal nԥqliyyat  úԥbԥkԥlԥri vԥ  nԥqliyyat 

d

ԥhlizlԥri (hava, dԥniz vԥ s.); 

4. Beyn

ԥlxalq ekoloji standart vԥ normaların qԥbul 

edilm

ԥsi, icrasına nԥzarԥt vԥ onların pozulmasına tԥtbiq 

edil

ԥn sanksiyalar sisteminin movcudlu÷u; 

5. T

ԥbii, ekoloji vԥ texnogen fԥlakԥtlԥrin nԥticԥlԥrinin 

(m

ԥs: Çernobıl AES, zԥlzԥlԥlԥr vԥ s.) birgԥ beynԥlxalq 

s

ԥylԥrlԥ aradan qaldırılması praktikası; 

6. Dünya dövl

ԥtlԥrinin rolu vԥ  mԥsuliyyԥtlԥrinin 

artırılması, qlobal miqyaslı  t

ԥdbirlԥrԥ  dԥstԥk verilmԥsi 

m

ԥqsԥdilԥ beynԥlxalq ekoloji struktur vԥ fondların (mԥs: 

Beyn

ԥlxalq ekoloji fond) yaradılması. 

Da

÷lıq Qaraba÷ münaqiúԥsinin Azԥrbaycanın vԥ

dolayısı yolla bölg

ԥdԥ  vԥ qlobal miqyasda tԥbiԥtԥ

vurdu

÷u ziyan statistik göstԥricilԥrdԥ ԥksini tapmıúdır. Bu 

baxımdan mövcud olan (az da olsa) t

ԥdqiqatlara 

                                                                                  

 493

dayaqlanaraq münaqi

úԥnin ekoloji aspektlԥrinin 

beyn

ԥlxalq ekoloji problem kimi haqlı qabardılması günün 

ԥn mühüm mԥsԥlԥlԥrindԥndir. Münaqiúԥnin günahkarları 

planetin t

ԥbiԥtinԥ  qԥsd etmԥk baxımından ekoloji 

terrorizmd

ԥ ittiham olunmalıdırlar. Qloballaúma 

prosesind

ԥ ilk dԥfԥ olaraq dünyanın ümumi taleyinin 

formala

úmasından danıúılırsa, Da÷lıq Qaraba÷  tԥbiԥtinԥ

qar

úı törԥdilmiú cinayԥtlԥr dԥ  mԥhz bu kontekstdԥn 

beyn

ԥlxalq ekoloji fondun siyasԥtindԥ ԥksini tapmalıdır. 

                                                                                  

 494

13. Ekoloji siyas

ԥtin ԥsas istiqamԥtlԥri, sabit inkiúafa 

keçid v

ԥ ekoloji problemlԥrin hԥlli. 

13.1. Az

ԥrbaycan Respublikasında ekoloji siyasԥtin 

ԥsas istiqamԥtlԥri 

Az

ԥrbaycan Respublikası    zԥngin tԥbii sԥrvԥtlԥrԥ  vԥ

inki

úaf etmiú  sԥnaye sahԥlԥrinԥ malik olan bir dövlԥtdir. 

Lakin uzun ill

ԥrdԥn bԥri yı÷ılıb qalmıú ekoloji problemlԥr 

vaxtında öz h

ԥllini tapmadı÷ı üçün  Respublikamızın ԥtraf 

mühiti h

ԥddindԥn artıq çirklԥndirilmiúdir. Hazırda 

respublikamızda h

ԥllini tԥcili tԥlԥb edԥn bir sıra ekoloji 

probleml

ԥr vardır: su hövzԥlԥrinin, o cümlԥdԥn Xԥzԥr 

d

ԥnizinin mԥiúԥt vԥ  sԥnaye sularının tullantıları ilԥ

çirkl

ԥndirilmԥsi, Xԥzԥr dԥnizinin sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥsi 

il

ԥ ԥlaqԥdar vurulan ziyanlar,  atmosfer havasına zԥrԥrli 

qazların yol veril

ԥn normadan artıq atılması, 

biomüxt

ԥlifliyin azalması,  torpaqların eroziyaya u÷raması 

v

ԥ úoranlaúması, sԥnaye vԥ  mԥiúԥt tullantılarının 

utilizasiyası v

ԥ s. 

1992-ci ild

ԥ Birlԥúmiú Millԥtlԥr Tԥúkilatının tԥúԥbbüsü 

il

ԥ Rio-de-Janeyro úԥhԥrindԥ keçirilmiú beynԥlxalq 

konfransda qeyd edildiyi kimi, dünyanın g

ԥlԥcԥk inkiúafı 

ilk növb

ԥdԥ ekoloji problemlԥrin necԥ  hԥll olunmasından 

asılı olacaqdır. Bu konfransda dünyada mövcud olan  

                                                                                  

 495

ԥtraf mühit problemlԥrinin hԥlli yolları çox ciddi úԥkildԥ

n

ԥzԥrdԥn keçirilmiú vԥ mühüm qԥrarlar, o cümlԥdԥn artıq 

bütün Beyn

ԥlxalq ekoloji tԥúkilatların proqram sԥnԥdinԥ

çevrilmi

ú “Dayanıqlı inkiúaf” konsepsiyası 

q

ԥbul 

edilmi

údir. Bu konsepsiyada  iqtisadi inkiúafın ekoloji 

tarazlıqla v

ԥhdԥt tԥúkil etmԥsi,  üstünlüyün ԥtraf mühitin 

qorunmasına verilm

ԥsi, ekoloji problemlԥrin ilk növbԥdԥ

h

ԥll olunması, gԥlԥcԥk nԥsillԥrin imkanları 

m

ԥhdudlaúdırılmadan ça÷daú 

n

ԥsillԥrin rifahının 

yax

úılaúdırılması ön xԥttԥ  çԥkilmiúdir. Buna nail olmaq 

üçün ilk növb

ԥdԥ iqtisadiyyatın  sԥmԥrԥliliyinin 

yüks

ԥldilmԥsi vԥ ԥtraf mühitin  qorunması  tԥmin 

olunmalıdır.  

Rio konfransının davamı kimi 2002-ci ild

ԥ øohansburq 

úԥhԥrindԥ keçirilmiú Dünya Sammitindԥ dayanıqlı inkiúaf 

prinsipl

ԥri bir daha tԥsdiqlԥnԥrԥk onların reallaúdırılması 

üçün z

ԥruri tԥdbirlԥrin görülmԥsi xüsusi vur÷ulanmıúdır.           

øndiki dövrdԥ ԥtraf mühitlԥ ba÷lı mövcud vԥziyyԥt hԥr 

bir ölk

ԥni ekoloji problemlԥri ümumbԥúԥri kontekstԥ

çıxarma

÷a mԥcbur etmiúdir. Bu gün artıq  ԥtraf mühitin 

mühafiz

ԥsi mԥsԥlԥlԥri aparıcı beynԥlxalq tԥúkilatların 

proqram s

ԥnԥdlԥrindԥ öz ԥksini tapmıúdır.  

                                                                                  

 496

Az

ԥrbaycan Respublikası son illԥr sosial vԥ iqtisadi 

inki

úaf sahԥlԥrindԥ kifayԥt qԥdԥr nailiyyԥtlԥr ԥldԥ etmiúdir 

ki, bu da milli v

ԥ beynԥlxalq sԥnԥdlԥrdԥ öz ԥksini 

tapmı

údır. Sosial vԥ iqtisadi sahԥlԥrdԥki nailiyyԥtlԥrin 

artmasının dayanıqlı olması ölk

ԥ tԥrԥfindԥn ԥsas prioritet 

qismind

ԥ  qԥbul edilmiúdir. Ölkԥnin ekoloji strategiyası, 

ԥtraf mühitin qorunması sahԥsindԥ 

f

ԥaliyyԥtin 

koordinasiyasının gücl

ԥndirilmԥsi yolu ilԥ milli, beynԥlxalq 

v

ԥ regional sԥviyyԥlԥrdԥ  tԥbii ehtiyatların mühafizԥsi, 

elm

ԥ ԥsaslanan inkiúaf prinsiplԥrinin tԥtbiqi, indiki vԥ

g

ԥlԥcԥk nԥsillԥrin maraqlarını tԥmin edԥn ölkԥnin  iqtisadi 

v

ԥ insan resurslarının istifadԥsindԥ davamlılı÷ın 

t

ԥminatına yönԥlmiúdir.  

Az

ԥrbaycan Respublikası müstԥqillik ԥldԥ etdikdԥn vԥ

bazar iqtisadiyyatı yolunu seçdikd

ԥn sonra, ölkԥmizdԥ

ԥtraf mühitin mühafizԥsi sahԥsindԥ ekoloji siyasԥt yeni 

vüs

ԥt almıú  vԥ formalaúma÷a baúlamıúdır. Bu hԥm dԥ

ekoloji m

ԥsԥlԥlԥrin ümumbԥúԥri bir problem kimi qԥbul 

edilm

ԥsi ilԥ dԥ izah edilir.  

Respublikamızda bu dövrd

ԥ ekoloji siyasԥtԥ dair ilk 

s

ԥnԥd kimi “Dayanıqlı inkiúaf” prinsiplԥrinԥ ԥsaslanan 

“Az

ԥrbaycan Respublikasının ekoloji Konsepsiyası”nı 

qeyd etm

ԥk olar. Bu konsepsiyada respublikamız üçün 

                                                                                  

 497

ԥtraf mühitin mühafizԥsi baxımından üstün ԥhԥmiyyԥtli 

probleml

ԥrin hԥlli üzrԥ ԥsas prinsiplԥr öz ԥksini tapmıúdı. 

Az

ԥrbaycan Respublikasında yürüdülԥn ekoloji 

siyas

ԥtin  ԥsas mԥqsԥdi indiki vԥ  gԥlԥcԥk nԥsillԥrin 

ehtiyaclarının  t

ԥmin edilmԥsi naminԥ  mövcud ekoloji 

sisteml

ԥrin, iqtisadi potensialın qorunması  vԥ  tԥbii 

ehtiyatlardan s

ԥmԥrԥli istifadԥ edilmԥsi ilԥ davamlı 

inki

úafın tԥmin edilmԥsindԥn ibarԥtdir. Bunu 

gerç

ԥklԥúdirmԥk mԥqsԥdi ilԥ  tԥbii ehtiyatlardan istifadԥ

yolları  i

úlԥnib hazırlanmalı  vԥ iqtisadiyyatın inkiúafı 

davamlılıq prinsipl

ԥri ԥsasında hԥyata keçirilmԥlidir.  

ønkiúafın ekoloji baxımdan davamlı olmasını  tԥmin 

etm

ԥk üçün iqtisadi fԥaliyyԥt zamanı meydana çıxan ciddi 

ekoloji probleml

ԥri aradan qaldırmaq, onların ԥtraf mühitԥ

m

ԥnfi tԥsirinin  minimuma endirilmԥsi tԥlԥb olunur. 

Müasir dövrd

ԥ yaranmıú ekoloji durumu vԥ sosial-

iqtisadi v

ԥziyyԥti nԥzԥrԥ alaraq respublikamızın ekoloji 

siyas

ԥtinin aúa÷ıdakı üç ԥsas istiqamԥtlԥrini  

mü

ԥyyԥnlԥúdirmԥk olar:  

• ekoloji tιhlükιsizliyin tιmin olunmasını  ιsas 

götür

ιrιk,  ιtraf mühitin çirklιnmιsinin minimuma 

endirilm

ιsi vι mühafizιsinin tιnzimlιnmιsi mιqsιdilι

                                                                                  

 498

davamlı inki

úaf prinsiplιri üzrι mütιrιqqi üsulların tιtbiq 

edilm

ιsi; 

• indiki vι  gιlιcιk nιsillιrin  tιlιbatını ödιmιk 

m

ιqsιdilι  tιbii sιrvιtlιrdιn sιmιrιli istifadι etmιk, 

alternativ, qeyri-

ιnιnιvi metodlar vasitιsilι tükιnmιyιn 

enerji m

ιnbιlιrindιn yararlanmaq vι enerji effektivliyinι

nail olunması; 

• qlobal ekoloji problemlιr üzrι milli sιviyyιdι

t

ιlιbatların qiymιtlιndirilmιsi, hιlli yollarının 

mü

ιyyιnlιúdirilmιsi, Beynιlxalq tιúkilatlarla  ιlaqιlιrin 

geni

úlιndirilmιsi, elιcι  dι milli potensial imkanlardan 

istifad

ι etmιklι hιyata keçirilmιsinin tιmin edilmιsi.  

Ekoloji siyas

ԥtin  ԥsas istiqamԥtlԥri üzrԥ qarúıya 

qoyulmu

ú  mԥqsԥdԥ çatmaq üçün aúa÷ıdakı  vԥzifԥ  vԥ

prinsipl

ԥr ԥsas götürülmԥlidir. 

• ιtraf mühitin keyfiyyιtinin yaxúılaúdırılması üçün 

iqtisadi v

ι insan potensialının idarι edilmιsinin müasir 

üsullarından istifad

ι edilmιsi;  

• indiki vι 

g

ιlιcιk nιsillιrin rifahının 

yax

úılaúdırılmasını  tιmin edιn,  stimullaúdıran iqtisadi 

modell

ιrin, texnologiyaların yaradılması vι istifadιsi; 

                                                                                  

 499

• eyni vι müxtιlif nιsillιrin nümayιndιlιri arasında 

t

ιminatın 

ιdalιtlilik prinsiplιri 

ιsasında hιyata 

keçirilm

ιsi; 

• insanın hιyat fιaliyyιtini tιmin edι bilιcιk 

ekosisteml

ιrin vι biomüxtιlifliyin tιbii mühitinin oldu÷u 

kimi  qorunub saxlanılması. 

Prinsipl

ιr: 

• qısa müddιtli vι uzunmüddιtli iqtisadi, ekoloji vι

sosial n

ιticιlιr vι ehtimal edilιn fιsadlar nιzιrι

alınmaqla  q

ιrarların qιbul edilmι prosesinin hιyata 

keçirilm

ιsi vι bu prosesdι alternativ variantların nιzιrι

alınması; 

• ιtraf mühitin mühafizιsi sahιsindι  qιrarlar 

hazırlanark

ιn ictimai vι qeyri-hökumιt tιúkilatlarının 

nümay

ιndιlιrinin cιlb edilmιsinin geniúlιndirilmιsi; 

• ιtraf mühitin hιr hansı komponentinin  bιrpa 

olunmayan d

ιrιcιdι pozulmasına sιbιb ola bilιcιk 

f

ιaliyyιtin   qarúısının alınması; 

• ιtraf mühitin mühafizιsinin tιmin edilmιsi üçün 

aztullantılı, güclü v

ι çoxúaxιli iqtisadi inkiúafın tιmin 

edilm

ιsi; 

                                                                                  

 500

• beynιlxalq tιúkilatlar vι inkiúaf etmiú ölkιlιrlι

ιtraf mühitin mühafizιsi sahιsindι

ιlaqιlιrin 

geni

úlιndirilmιsi; 

• ιhali arasında ekoloji tιbli÷atın vι

maarifl

ιndirmιnin güclιndirilmιsi. 

 Ekoloji  siyas

ԥtin hԥyata keçirilmԥsinin tԥzahürü kimi 

respublikamızda Avropa standartlarına uy

÷un müvafiq 

qanunvericilik bazasının yaradılmasını, 

ԥtraf mühit üzrԥ

Dövl

ԥt idarԥetmԥ sisteminin tԥkmillԥúdirilmԥsini, 

beyn

ԥlxalq tԥúkilatlarla  ԥlaqԥlԥrin geniúlԥndirilmԥsi yolu 

il

ԥ  prioritet layihԥlԥrin tԥdricԥn realizԥ olunmasını    qeyd 

etm

ԥk olar. 

 Keçid 

dövründ

ԥ respublikamızda sosial-iqtisadi 

prosesl

ԥr sürԥtlԥ inkiúaf etdiyinԥ görԥ ekoloji siyasԥtdԥ dԥ  

yeni metod v

ԥ prinsiplԥr üzԥ çıxarılır. Bu baxımdan ETSN 

t

ԥrԥfindԥn hazırlanmıú  vԥ 2003-cü ildԥ Ölkԥ prezidenti 

t

ԥrԥfindԥn tԥsdiq olunmuú “Ekoloji cԥhԥtdԥn dayanıqlı 

sosial-iqtisadi inki

úafa dair” Milli Proqram ekoloji siyasԥti 

daha da t

ԥkimllԥúdirilmiú sԥviyyԥdԥ özündԥ ԥks etdirԥrԥk, 

onun t

ԥtbiq edilmԥsi üçün imkanlar yaratdı.       

Bundan 

ԥlavԥ,  ԥhali arasında ekoloji tԥbli÷atın 

gücl

ԥndirilmԥsi, orta ümumtԥhsil mԥktԥblԥrindԥ  

ekologiya v

ԥ ԥtraf mühitin mühafizԥsi ilԥ ba÷lı  tԥdris 

                                                                                  

 501

saatlarının artırılması mühüm m

ԥsԥlԥlԥrdԥndir. Son illԥr 

Az

ԥrbaycan Respublikasının Milli Mԥclisi tԥrԥfindԥn qԥbul 

olunmu

ú ԥtraf mühitlԥ ba÷lı bir sıra qanunlar bu sahԥdԥ

mövcud olan bo

úluqların doldurulması üçün böyük 

imkanlar açır. 

Mövcud probleml

ԥrin hԥll edilmԥsi üçün Ekologiya vԥ

T

ԥbii Sԥrvԥtlԥr Nazirliyi tԥrԥfindԥn Beynԥlxalq tԥúkilat-

larla, donor ölk

ԥlԥrlԥ ԥlaqԥlԥrin geniúlԥndirilmԥsinԥ xüsusi 

ԥhԥmiyyԥt verilir. Belԥ ki, BMT-nin ønkiúaf ,  Ԥtraf Mühit, 

S

ԥnayenin  ønkiúafı proqramları, NATO, ATԤT, Qlobal 

Ekoloji Fond, Avropa 

øqtisadi  Ԥmԥkdaúlıq vԥ ønkiúaf 

t

ԥúkilatı,  øqtisadi  Ԥmԥkdaúlıq tԥúkilatı, Dünya Bankı, 

Asiya bankı, Ümumdünya V

ԥhúi Tԥbiԥt fondu vԥ s. 

t

ԥúkilatlarla  ԥmԥkdaúlıq davam etdirilir. Bununla bԥrabԥr 

müvafiq sazi

úlԥr ԥsasında inkiúaf etmiú ölkԥlԥrlԥ iki tԥrԥfli 

ԥmԥkdaúlıqlar qurulur.  

Ԥtraf mühit sahԥsindԥ beynԥlxalq müqavilԥlԥrԥ

qo

úulma÷a da böyük diqqԥt yetirilir. Belԥ ki, Azԥrbaycan 

Respublikası bu gün

ԥ kimi 20  konvensiyaya qoúulmuú, 

müvafiq protokollar imzalamı

údır.     

Ԥtraf mühitlԥ ba÷lı qeyd olunan problemlԥrin hԥlli 

yollarını mü

ԥyyԥnlԥúdirmԥk vԥ  ekoloji tarazlı÷ı  tԥmin 

etm

ԥk mԥqsԥdilԥ Dövlԥt proqramları  vԥ layihԥlԥrin 

                                                                                  

 502

realla

údırılması, tԥdricԥn  ԥtraf mühitin daha da sa÷-

lamla

údırılmasını yaxın gԥlԥcԥkdԥ mümkün edԥcԥkdir. 

13.2. Sabit  inki

úafa  keçidin perspektivlԥri 

XX-XXI 

ԥsrlԥrin qovuúu÷unda sivilizasiyanın ekoloji 

t

ԥhlükԥ cԥhԥtdԥn tԥhlükԥsiz inkiúafı mԥsԥlԥlԥri elmi axta-

rı

úın, ümumiyyԥtlԥ ictimai úüurun ön planına çıxmıúdır. 

H

ԥmin problemlԥrin dԥrk olunma sԥviyyԥsinin mühüm 

göst

ԥricisi ԥtraf mühit vԥ inkiúaf üzrԥ 1992-ci ildԥ Rio-de-

Janeyroda keçirilmi

ú BMT konfransıdır. Konfransda 

müasir c

ԥmiyyԥtin sabit inkiúafa keçid strategiyası 

(konsepsiyası) q

ԥbul olunmuúdur. øngilis dilinin "sustain" - 

"möhk

ԥmlԥtmԥk, kömԥk etmԥk" vԥ "to be able" - 

"qabiliyy

ԥtli olmaq" sözlԥrindԥn  ԥmԥlԥ  gԥlԥn "sabit 

inki

úaf" termini inkiúafın özünü tԥmin etmԥsi, digԥr sözlԥ, 

özü-özünd

ԥn tԥkan, gԥlԥcԥk irԥlilԥmԥ, stimul verԥn 

inki

úaf kimi baúa düúülür. Belԥ halda söhbԥt müasir 

c

ԥmiyyԥtin dԥyԥr vԥ  mԥqsԥdlԥrinin radikal dԥyiúmԥsinԥ, 

insan f

ԥaliyyԥtinin müxtԥlif sahԥlԥrinin istiqamԥti vԥ mԥz-

mununa 

ԥsaslanan sivil inkiúafın yeni dövrünԥ keçiddԥn 

gedir. T

ԥrԥqqi, ԥdalԥt vԥ sa÷lam ԥtraf mühit insanın daha 

yax

úı gԥlԥcԥklԥ ba÷lı arzusunu ԥks etdirir. "Sabit inkiúaf" 

termini ilk d

ԥfԥ ԥtraf mühit vԥ inkiúaf üzrԥ Ümumdünya 

                                                                                  

 503

Komissiyası  t

ԥrԥfindԥn tԥklif olunmuúdur (Q.X.Brund-

qlond komissiyası). Komissiya "sabit c

ԥmiyyԥti", "gԥlԥcԥk 

n

ԥsillԥri onların öz úԥxsi ehtiyaclarını  tԥmin etmԥk 

fürs

ԥtindԥn mԥhrum etmԥdԥn bugünkü nԥslin 

ehtiyaclarını t

ԥmin edԥn" cԥmiyyԥt kimi tԥyin edir. 1990-cı 

ild

ԥ ԥsası qoyulmuú Sabit ønkiúaf Beynԥlxalq  ønstitutu  

a

úa÷ıdakı  tԥrifi verir. "Sabit inkiúaf vahid ԥtraf mühiti, 

iqtisadi s

ԥmԥrԥliliyi vԥ xalqların rifahının cԥmlԥúmԥsi 

dem

ԥkdir". Rio-de-Janeyroda keçirilmiú BMT 

konfransından d

ԥrhal sonra onun mԥsԥlԥlԥrinin hԥyata 

keçirilm

ԥsi mԥqsԥdilԥ yaradılan Dünya ùurası (Dünya 

ùurasının sԥdri Rio-de-Janeyro Konfransının Baú katibi 

Maris Stronqdur) hesab edir ki, "Sabit inki

úaf sadԥ kon-

sepsiyadır: bizim ekoloji imkanlarımız ç

ԥrçivԥsindԥ

ԥdalԥtlԥ yaúamaq demԥkdir". Terminin mԥzmununda iki 

imperativ ayrılır: ekoloji sabitlik imperativi v

ԥ sosial-

iqtisadi sabitlik imperativi. Ekoloji sabitlik imperativi - 

ekoloji imkanlarımız ç

ԥrçivԥsindԥ yaúamaqdır: bir halda 

ki, b

ԥúԥriyyԥtin tԥlԥblԥri tԥbiԥtin imkanları xaricindԥdir, 

insanlar öz t

ԥlԥblԥrini vԥ tullantılar istehsalını azaltmaqla 

t

ԥbii ehtiyatların vԥhúicԥsinԥ  sԥrfinԥ son qoymalıdırlar. 

Sosial-iqtisadi sabitliyin imperativi - 

ԥdalԥtlԥ yaúamaq 

n

ԥsillԥrdaxili vԥ  nԥsillԥr arasında nԥhԥng sosial vԥ

                                                                                  

 504

iqtisadi b

ԥrabԥrsizliyin törԥtdiyi da÷ıdıcı münaqiúԥlԥri 

z

ԥiflԥtmԥk, iqtisadi vasitԥlԥrlԥ yaúamaq demԥkdir. Rus 

alimi akademik V.A.Koptyuqa gör

ԥ, sabit inkiúaf 

konsepsiyası "b

ԥúԥriyyԥtin sosial-iqtisadi inkiúafının 

tarazla

úmasını  vԥ ԥtraf mühitin qorunmasını, hԥmçinin 

inki

úaf etmiú  vԥ inkiúaf etmԥkdԥ olan ölkԥlԥr arasındakı 

iqtisadi disparitetin h

ԥm texnoloji proses, hԥm dԥ

istehsalın rassionalla

úması yolu ilԥ aradan götürülmԥsini 

n

ԥzԥrdԥ tutur". 

Akademik N.N.Moiseyevin fikrinc

ԥ, "sabit inkiúaf" 

terminini biosferin v

ԥ  cԥmiyyԥtin tarazlıq vԥziyyԥtinԥ

keçidinin mümkünlüyünü t

ԥmin edԥcԥk strategiyanın 

i

úlԥnib hazırlanması  vԥ reallaúdırılması kimi izah etmԥk 

olar... “B

ԥúԥriyyԥtin gԥlԥcԥyi maddԥlԥrin (stabil 

biokimy

ԥvi dövrԥlԥrin) az-çox sabit dövrü úԥraitindԥ

mümkündür". Akademik A.D.Ursulun n

ԥzԥrincԥ, "sabit 

inki

úaf tԥbiԥtԥ ziyan vurmayan, daimi ictimai tԥrԥqqini 

t

ԥmin edԥn, inkiúafın strategiyası kimi tԥyin edilԥ bilԥr". 

Bel

ԥliklԥ, sabit inkiúafın strategiyasının ümumi mahiyyԥti 

b

ԥúԥriyyԥtin qeyri-müԥyyԥn müddԥtli mövcudlu÷unun 

úԥrtlԥrini tԥyin etmԥkdir. Bunun üçün insanların tԥlԥbatını 

el

ԥ ödԥmԥk nԥzԥrdԥ tutulur ki, bu, biosferin 

deqradasiyasına g

ԥtirib çıxarmasın vԥ  gԥlԥcԥk nԥsillԥrin 

                                                                                  

 505

maraqlarına toxunmasın. XX 

ԥsrin ortalarınadԥk 

b

ԥúԥriyyԥtin inkiúafına, nԥsillԥrin birinin digԥrilԥ tarixi 

ԥvԥzlԥnmԥsinԥ heç bir tԥhlükԥ yox idi. Sabit inkiúafın 

ԥsaslandırılması  zԥruriyyԥtini yaradan baúlıca amillԥrԥ

b

ԥzi qlobal xarakterli dԥyiúikliklԥr aid oldu ki, bunlara da 

a

úa÷ıdakılar daxil idi: planetdԥ demoqrafik partlayıú, 

ԥnԥnԥvi yüngül ԥldԥ edilԥn yanacaq vԥ mineral 

ehtiyatların tük

ԥnmԥsi, biomüxtԥlifliyin azalması, bu 

d

ԥyiúikliklԥrdԥn do÷an atmosferin azon qatının tükԥnmԥsi 

v

ԥ kosmik úüaların canlı orqanizmlԥrԥ  tԥsirinin artması; 

Yer s

ԥthinin hԥrarԥtinin qalxması ehtimalı  vԥ baúqa 

hadis

ԥlԥrlԥ ba÷lı  dԥyiúikliklԥr. Bütün bunlar insanların 

h

ԥyat keyfiyyԥtinin, onların sa÷lamlı÷ının pislԥúmԥsinin, 

bir sıra sosial-iqtisadi probleml

ԥrin yaranmasına gԥtirib 

çıxarmı

údır.  

XX 

ԥsrin II yarısında baú verԥn texniki tԥrԥqqi 

n

ԥticԥsindԥ hԥmin hadisԥ öz kulminasiya nöqtԥsinԥ çatdı. 

Son 25-30 il 

ԥrzindԥ dünyada tԥxminԥn bԥúԥriyyԥtin 

bütün 

ԥvvԥlki tarixi boyu qԥdԥr xammal istifadԥ olunub. 

H

ԥr il planetimizin dԥrinliklԥrindԥn 96-98% tullantıya 

ged

ԥn 100 milyarddan artıq müxtԥlif mineral ehtiyatlar 

üz

ԥ çıxarılır. Hesab edilir ki, XXI ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ insan 

300 mlrd. ton xammal emal etdikd

ԥ 290-297 mlrd. ton 

                                                                                  

 506

tullantı xaric ed

ԥcԥk. Yer sԥthinin hԥrarԥtinin, biosferin 

radiasiya fonunun artması  v

ԥ milyon illԥr uzunu tԥkamül 

n

ԥticԥsindԥ formalaúmıú insanın mövcudlu÷unun digԥr 

fiziki-kimy

ԥvi vԥ bioloji parametrlԥrinin pozulması 

f

ԥlakԥtlԥ sonuclana bilԥr. Bu mԥnfi amillԥrԥ texnoloji 

inki

úafdan imtina etmԥklԥ yox, tԥbiԥtdԥn optimal istifadԥ

yolu il

ԥ son qoymaq olar. Hal-hazırda qarúılıqlı sosial-

iqtisadi v

ԥ ekoloji inkiúafa zԥruriyyԥt duyulur. Ԥtraf mühit 

v

ԥ inkiúaf üzrԥ beynԥlxalq komissiyada (ԤMøBK) "Bizim 

ümumi g

ԥlԥcԥyimiz" adlı 

m

ԥruzԥnin rԥhbԥri 

Q.H.Brundtrandın qeyd etdiyi kimi, ekoloji problematikaya 

baxılark

ԥn tԥkcԥ

ԥtraf mühit problemlԥriylԥ

m

ԥhdudlaúmaq olmaz. "Bu çox böyük sιhv olardı.  θtraf 

mühit insan f

ιaliyyιti, insanların ehtiyac vι istιklιri 

ç

ιrçivιsindιn kιnarda mövcud deyil. θtraf mühitin insan 

t

ιlιbatlarını  nιzιrι almadan müdafiιsinι göstιrilιn 

c

ιhdlιr bιzi siyasi dairιlιr tιrιfindιn sadιlövh hιyatdan 

uzaq c

ιhdlιr kimi qiymιtlιndirildi.  θtraf mühit - bizim 

ya

úadı÷ımız Yerdir, inkiúaf isι - rifahımızın 

yax

úılaúdırılması üçün sιylιrimizdir. Bu iki anlayıú

ayrılmazdır".

M

ԥhz bu yanaúma sabit inkiúaf 

konsepsiyasında öz 

ԥksini tapdı. Bütün inkiúaf etmiú  vԥ

inki

úafda olan dövlԥtlԥrin  ԥsas mԥqsԥdi hԥr vԥchlԥ

                                                                                  

 507

insanların 

ԥtraf mühitin sa÷lamlıq  úԥraitindԥ mümkün 

olacaq rifahını yax

úılaúdırmaqdır. Bu mԥnada "tԥbiԥti 

yalnız güclü iqtisadiyyat müdafi

ԥ edԥ bilԥr" ifadԥsi dԥrin 

m

ԥna daúıyır.  

Bir çox ölk

ԥlԥr sabit inkiúafa keçidin öz milli 

konsepsiyalarını artıq q

ԥbul etmiúlԥr. Sabit cԥmiyyԥt - 

n

ԥsillԥr boyu mövcud olmaq qabiliyyԥtinԥ malik, 

uzaqgör

ԥn, çevik, müdrik bir cԥmiyyԥtdir. Öz-özlüyündԥ

yeni texnologiyalar onlardan istifad

ԥnin müsbԥt, yaxud 

m

ԥnfi nԥticԥlԥrini müԥyyԥn etmir. Hԥr úey kimin, necԥ vԥ

n

ԥ üçün onlardan istifadԥ etmԥsindԥn asılıdır. Buna görԥ

insanın f

ԥrdi vԥ ictimai úüurunun, onun dԥyԥrinin, 

davranı

ú normaları, qaydaları  vԥ ԥnԥnԥlԥrinin, onun 

t

ԥbiԥtԥ vԥ baúqa insana münasibԥtinin dԥyiúmԥsi mühüm 

bir m

ԥsԥlԥdir. Sabit inkiúaf bԥúԥriyyԥtin qarúılıqlı 

asılılıqda bulunan paralel 

úԥkildԥ 3 mԥsԥlԥnin hԥllindԥ

müv

ԥffԥqiyyԥt qazanmasına can atır:  

1) iqtisadi inki

úafın artımı;  

2) 

ԥtraf mühitin vԥ ekosistemlԥrin mühafizԥ  vԥ

b

ԥrpası;  

3) sosial 

ԥdalԥtin bԥrqԥrar olması.  

ønsanın tԥsԥrrüfat fԥaliyyԥtinin tԥbiԥt sistemlԥrinԥ

t

ԥsiri, inkiúafın, tԥbiԥtdԥn istifadԥ  iúindԥ münasib, 

                                                                                  

 508

idar

ԥetmԥnin yeni formalarının axtarıúını tԥlԥb edir. Sabit 

inki

úaf - savaú  mԥdԥniyyԥtindԥn sülh vԥ qeyri-zorakılıq 

m

ԥdԥniyyԥtinԥ keçidin mütlԥq tԥrkib hissԥsidir. Sabit 

inki

úafa nail olmanın ԥsas prinsiplԥri bunlar hesab oluna 

bil

ԥr: 

 - 

øqtisadi inkiúafın yeni ekoloji texnologiyalar ԥsasında 

qurulması;  

- 

ԥtraf mühitin mühafizԥsinԥ dair qanunverici aktların 

i

úlԥnib tԥdricԥn hԥyata keçirilmԥsi;  

- iqtisadi effektliyin, t

ԥbii ekosistemlԥrin bԥrpa edilmԥsi 

v

ԥ istehlak modellԥrinin dԥyiúdirilmԥsi üçün innovasiya 

proqramlarının realiz

ԥ edilmԥsi;  

- v

ԥtԥndaúlara iqtisadi çiçԥklԥnmԥ,  ԥtraf mühitin 

v

ԥziyyԥti vԥ sosial ԥdalԥt arasındakı qarúılıqlı  ԥlaqԥnin 

d

ԥrk olunmasını  tԥmin edԥcԥk tԥhsil almaq imkanı 

verm

ԥk vԥ bu mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ  iútirak etmԥk.  

 B

ԥúԥriyyԥtin biosferԥ böhranlı antropogen tԥsirindԥn 

çıxı

ú yolunu gԥlԥcԥkdԥ Yer kürԥsinin ekosisteminԥ

antropogen t

ԥsirinin azaldacaq noosfer istiqamԥtinin sabit 

inki

úafında görmԥk olar. Tԥkamül xarakterli nisbԥtԥn lԥng 

h

ԥrԥkԥt hԥm real, hԥm dԥ  arzuolunan variantdır.  

                                                                                  

 509