Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk

UB – 

úüaların müalicԥvi tԥtbiqi 

UBA - uzundal

÷alı ultrabԥnövúԥyi  úüaların müalicԥvi 

t

ԥtbiqi - Tirozinin dekarboksillԥúmԥsini vԥ melanositlԥrdԥ

melanin yaranmasını stimulla

údırır. 340-360 nm 

                                                                                  

 476

uzunluqda 

úüalar maksimal effektԥ malikdirlԥr.  ùüaların 

t

ԥsiri ilԥ yaranan zülalların parçalanma mԥhsulları ilԥ

epidermal makrofaqlar (Langerhans hüceyr

ԥlԥri) 

reaksiyaya gir

ԥrԥk dermaya keçir, limfa damarları ilԥ limfa 

düyünl

ԥrinԥ  gԥlir vԥ  nԥticԥdԥ T vԥ B limfositlԥrin vԥ

immunoqlobulinl

ԥrin sintezi aktivlԥúir. Lakin, uzun müddԥt 

UB 

úüalanmaya mԥruz qaldıqda epidermisdԥn 

Langerhans hüceyr

ԥlԥrinin tamamilԥ yoxa çıxması 

mü

úahidԥ olunur.  

UBB – orta uzunluqlu ultrab

ԥnövúԥyi  úüaların 

müalic

ԥvi tԥtbiqi - Bu spektrin tԥsiri ilԥ zülalların 

parçalanma m

ԥhsulları 

v

ԥ hüceyrԥlԥrin bioloji 

membranlarını, onların mühüm fiziki-kimy

ԥvi xassԥlԥrini 

d

ԥyiúdirԥn fotoradikallar yaranır. Bundan ԥlavԥ, 

fotodestruksiya m

ԥhsulları bir sıra immun reaksiyalar 

verir, n

ԥticԥdԥ bioloji aktiv maddԥlԥrin vԥ vazoaktiv 

mediatorların ifrazı ba

ú verir. Bu maddԥlԥrin tԥsiri ilԥ

damarların tonusu v

ԥ keçiriciliyi, saya ԥzԥlԥlԥrin yı÷ılması 

artır, yerli qan dövranının sür

ԥtinin artması hesabına 

eritema formala

úır. Eritema úüalanmadan 3-12 saat 

sonra yaranır v

ԥ 3 günԥ  qԥdԥr qalır vԥ sonra bԥzԥn 

buynuz t

ԥbԥqԥnin sԥthi hüceyrԥlԥri soyulduqdan sonra 

melanin 

ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ yox, melanositlԥrin sԥthԥ yaxın 

                                                                                  

 477

yerl

ԥúmԥsi hesabına yaranan zԥif piqmentasiya 

mü

úahidԥ olunur. Belԥliklԥ, qaralma vԥ eritema uzun vԥ

orta uzunluqlu UB 

úüalara qarúı spesifik cavab 

reaksiyalarıdır. Eritemanın yaranma d

ԥrԥcԥsi 

antibiotikl

ԥrin, sulfanilamidlԥrin, psixotrop vԥ diuretik 

vasit

ԥlԥrin qԥbulundan sonra artır. UBB úüaların tԥsiri ilԥ

d

ԥrinin sԥthi tԥbԥqԥlԥrinin lipidlԥri xolekalsiferola – D

3

vitaminin

ԥ (orqanizmdԥki kalsium-fosfor mübadilԥsinin 

ԥsas komponenti), erqokalsiferola – D

2

 vitaminin

ԥ

(antiraxit t

ԥsir, toxuma tԥnԥffüsünün stimulyasiyası) 

çevrilm

ԥsi, A vitamininin sintezinin normallaúması baú

verir. 

UBC – orta qısalıqlı ultrab

ԥnövúԥyi úüaların müalicԥvi 

t

ԥtbiqi - Göbԥlԥklԥrin vԥ mikroorqanizmlԥrin genomuna 

m

ԥhvedici tԥsir göstԥrir. 

Ԥvvԥlcԥ kapillyarların 

qısamüdd

ԥtli spazmı, sonra isԥ geniúlԥnmԥsi hesabına 

bir neç

ԥ saatdan sonra eritema yaranır.  ùüalar qan 

elementl

ԥrinin hüceyrԥ  tԥnԥffüsünü güclԥndirir, toksinlԥri 

neytralla

údıran radikalların sintezinԥ sԥbԥb olur. Belԥliklԥ, 

UBC 

úüalar bakterisid, mikrosid, immunstimullaúdırıcı, 

metabolik effektl

ԥr verir. ønfeksion vԥ iltihabi proseslԥrdԥ, 

psoriazda, qızılyel v

ԥ digԥr somatik xԥstԥliklԥrdԥ  tԥtbiq 

edilir.  

                                                                                  

 478

11.6. Ultrab

ԥnövúԥyi vԥ infraqırmızı úüalanma vԥ

onların t

ԥhlükԥsi 

øúıq  úüalanması – spektrin optik sahԥsindԥ

elektromaqnit d

ԥyiúmԥsidir; iúıq  úüalanması görünԥn vԥ

görünm

ԥyԥn ultrabԥnövúԥyi (dal÷a uzunlu÷u  0,1 – 0,38 

mkm olan) v

ԥ infraqırmızı (dal÷a uzunlu÷u  0,78 – 3,4 

mkm olan) 

úüalardan ibarԥt olur. Ultrabԥnövúԥyi  úüalar 

ԥsasԥn kimyԥvi enerji daúıyıcısı, infraqırmızı  úüalar isԥ

istilik da

úıyıcı rolunu oynayır.  Ultrabԥnövúԥyi  úüalar 

insan orqanizmin

ԥ müsbԥt bioloji tԥsir göstԥrir vԥ eyni 

zamanda da  d

ԥrinin tündlԥúmԥsinԥ  sԥbԥb olan eritel 

effekti yaradır. Lakin ultrab

ԥnövúԥyi  úüaların yüksԥk 

intensivliyi d

ԥrinin vԥ gözlԥrin tor qiúasının yanmasına 

s

ԥbԥb olur ki, bu da görmԥ qabiliyyԥtinin itmԥsi ilԥ

n

ԥticԥlԥnir. Ultrabԥnövúԥyi  úüalanma kvars lampaları, 

elektrik qövsü, lazer qur

÷uları ilԥ iúlԥdikdԥ, elektrik vԥ qaz 

qaynaqları  i

úlԥrindԥ meydana gԥlir. Ultrabԥnövúԥyi 

úüalanmalardan qorunmaq üçün paltar, parça, adi úüúԥ

eyn

ԥklԥrdԥn istifadԥ olunur. Sԥnayedԥ istilik 

úüalanmasının  ԥsas mԥnbԥyi – alovla yanan sobalar, 

buxar k

ԥmԥrlԥri vԥ istilik aqreqatlarıdır.

østilik úüalanmasından  müdafiԥ üsulları: 

- istilikayırma m

ԥnbԥlԥrinin aradan qaldırılması;  

                                                                                  

 479

- ekranlama (k

ԥrpic, tԥnԥkԥ, asbest (odadavamlı lifli 

mineral) v

ԥ alüminiumdan hazırlanmıú ԥksetdirici ekran); 

- uducu ekranlar (su v

ԥ asma pԥrdԥlԥr); 

- f

ԥrdi qorunmalar (iú paltarı, keçԥ úlyapalar, 

istiy

ԥdavamlı ayaqqabılar vԥ    ԥlcԥklԥr, göy rԥngli 

úüúԥdԥn hazırlanmıú qoruyucu eynԥklԥr).  

11.7. 

Ԥtraf mühitin radioaktiv çirklԥnmԥlԥrdԥn 

mühafiz

ԥsi vԥ radiasiya sԥviyyԥsinԥ nԥzarԥt 

Ԥtraf mühitin radioaktiv çirklԥnmԥdԥn mühafizԥsi 

sah

ԥsindԥ  fԥaliyyԥt  “Ekoloji tԥhlükԥsizlik haqqında”, 

“

Ԥhalinin radiasiya tԥhlükԥsizliyi haqqında”,  “Ԥtraf 

mühitin mühafiz

ԥsi haqqında” Azԥrbaycan 

Respublikasının Qanunları  v

ԥ bu qanunların icrası ilԥ

ԥlaqԥdar hazırlanmıú “Ԥtraf mühit vԥ  tԥbii ehtiyatların 

monitorinqinin aparılması qaydaları haqqında”

Ԥsasnamԥ  (Nazirlԥr Kabinetinin 1 iyul 2004-cü il 

tarixli, 90 saylı  q

ԥrarı ilԥ  tԥsdiq edilmiúdir) ilԥ  hԥyata 

keçirilir. 

T

ԥbii mühitin radiasiya úԥraitinԥ 2 göstԥrici üzrԥ

n

ԥzarԥt edilir: 

•

t

ԥbii radiasiya fonu; 

•

atmosfer aerozollarının ümumi 

ȕ-radioaktivliyi

                                                                                  

 480

Ԥtraf mühitin radiasiya fonu üzrԥ gündԥlik 

mü

úahidԥlԥr ölkԥnin bütün bölgԥlԥrini  ԥhatԥ edԥn 41 

mü

úahidԥ mԥntԥqԥsindԥ olmaqla 36 nöqtԥdԥ gün ԥrzindԥ

3 d

ԥfԥ olmaqla saat 09:00, 15:00, 18:00 radԥlԥrindԥ, 

dig

ԥr 5 nöqtԥdԥ (O÷uz,  ùamaxı, Maúta÷a, Xanlar, 

Kürd

ԥmir) radiasiya fonu haqqında mԥlumatların 

fövq

ԥladԥ hallarda verilmԥsi nԥzԥrdԥ tutulmuúdur.  

Az

ԥrbaycanla hԥmsԥrhԥd dövlԥtlԥrin nüvԥ enerjisi 

mü

ԥssisԥlԥri oldu÷unu nԥzԥrԥ alaraq, ölkԥ ԥrazisindԥ

radiasiya s

ԥviyyԥsinԥ operativ nԥzarԥtin tԥúkili mԥqsԥdi 

il

ԥ ölkԥnin sԥrhԥdboyu  ԥrazilԥrindԥ, o cümlԥdԥn Qazax, 

Beyl

ԥqan, Astara, Xaçmaz, Zaqatala, Sԥdԥrԥk (Naxçıvan 

MR), Bakıda avtomatla

údırılmıú qamma-fon monitorinq 

úԥbԥkԥsi vԥ informasiya mübadilԥsi sisteminin 

yaradılmasına ba

úlanılmıúdır. Bu mԥqsԥdlԥ Ekologiya vԥ

T

ԥbii Sԥrvԥtlԥr Nazirliyinin operativ rejimdԥ  fԥaliyyԥt 

göst

ԥrԥn qeyd olunan struktur bölmԥlԥrindԥ radiasiya 

s

ԥviyyԥsini mexaniki üsulla ölçmԥyԥ imkan verԥn, Atom 

Enerjisi üzr

ԥ Beynԥlxalq Agentliklԥ texniki ԥmԥkdaúlıq 

proqramı  ç

ԥrçivԥsindԥ alınmıú dozimetrik cihazlar 

qura

údırılmıúdır. 

Günd

ԥlik aparılan monitorinqin nԥticԥlԥri  ԥsasında 

“Respublika 

ԥrazisindԥ  tԥbii mühitin faktiki radiasiya 

                                                                                  

 481

úԥraiti” adlı gündԥlik bülleten hazırlanaraq,  ölkԥnin qԥrar 

q

ԥbul edԥn  úԥxslԥrinԥ, dövlԥt orqanlarına tԥqdim olunur 

v

ԥ internetdԥ yerlԥúdirilir. 

Gün

ԥú úüalarının fԥallı÷ından asılı olaraq gündԥlik 

radiasiya fonu respublika 

ԥrazisindԥ mövsümlԥr üzrԥ

d

ԥyiúkԥndir. Belԥ ki, daxil olan mԥlumatların tԥhlili 

göst

ԥrir ki, Bakı-Abúeron zonasında gündԥlik radiasiya 

fonu qı

ú mövsümündԥ 8-13 mkR/saat, yaz mövsümündԥ

7-14 mkR/saat, yay mövsümünd

ԥ 6-13 mkR/saat, payız 

mövsümünd

ԥ isԥ 7-15 mkr/saat arasında dԥyiúir vԥ  tԥbii 

fondan cüzi k

ԥnaraçıxma müúahidԥ olunur. Ümumilikdԥ

is

ԥ bu zonada gündԥlik radiasiya fonu 6-15 mkR/saat 

arasında mü

úahidԥ edilir vԥ  tԥbii fon daxilindԥ  dԥyiúir. 

Naxçıvan MR-nın 

ԥrazisindԥ gündԥlik radiasiya fonu qıú

mövsümünd

ԥ 10-14 mkR/saat, yaz mövsümündԥ 10-15 

mkR/saat, yay mövsümünd

ԥ 10-16 mkR/saat, payız 

mövsümünd

ԥ isԥ 10-15 mkR/saat arasında dԥyiúir. 

Naxçıvan MR-nın 

ԥrazisindԥ gündԥlik radiasiya fonu 10-

16 mkR/saat arasında (t

ԥbii fon daxilindԥ) müúahidԥ

ɟdilir. Daúkԥsԥn-Gԥdԥbԥy zonasından daxil olan 

mü

úahidԥ  mԥlumatlarına  ԥsasԥn, bu zonada gündԥlik 

radiasiya fonu qı

ú mövsümündԥ 6-9 mkR/saat, yaz 

mövsümünd

ԥ 6-10 mkR/saat, yay mövsümündԥ 6-14 

                                                                                  

 482

mkR/saat, payız mövsümünd

ԥ isԥ 6-13 mkR/saat 

arasında d

ԥyiúir. Gündԥlik radiasiya fonu isԥ 6-14 

mkR/saat arasında (t

ԥbii fon daxilindԥ) müúahidԥ edilir. 

G

ԥncԥ-Qazax zonasında gündԥlik radiasiya fonunun 

göst

ԥricilԥri aúa÷ıdakı kimi dԥyiúir: qıúda 7-12 mkR/saat, 

yazda 7-13 mkR/saat, yayda 6-16 mkR/saat, payızda is

ԥ

6-14 mkR/saat. Göründüyü kimi mövsüml

ԥr üzrԥ bu 

zonada günd

ԥlik radiasiya fonunun göstԥricilԥrindԥ elԥ dԥ

böyük d

ԥyiúikliklԥr baú vermir. Ümumilikdԥ isԥ  Gԥncԥ-

Qazax zonasında günd

ԥlik radiasiya fonu 6-16 mkR/saat 

arasında d

ԥyiúir vԥ  tԥbii fondan kiçik kԥnaraçıxmalarla 

mü

úahidԥ olunsa da, bunlar mövsümi xarakter daúıyır. 

Zaqatala-

ùԥki, ùamaxı-Quba zonasında da÷ süxurlarının 

fiziki-kimy

ԥvi xüsusiyyԥtlԥrindԥn asılı olaraq tԥbii fon 

dig

ԥr zonalara nisbԥtԥn yüksԥkdir. Belԥ ki, bu zonanın 

günd

ԥlik radiasiya fon göstԥricilԥri qıú mövsümündԥ 7-23 

mkR/saat, yaz mövsümünd

ԥ 7-23 mkR/saat, yay 

mövsümünd

ԥ 9-23 mkR/saat, payız mövsümündԥ isԥ 7-

23 mkR/saat olmu

údur. Bu zonada gündԥlik radiasiya 

fonu göst

ԥricilԥrinin yüksԥk olmasına baxmayaraq,  tԥbii 

fon daxilind

ԥ (7-23 mkR/saat) dԥyiúir. Mԥrkԥzi Aran 

zonasındakı 

m

ԥntԥqԥlԥrdԥn daxil olan müúahidԥ

m

ԥlumatlarına ԥsasԥn bu zonada gündԥlik radiasiya fonu 

                                                                                  

 483

mövsüml

ԥr üzrԥ  aúa÷ıdakı kimi dԥyiúir: qıúda 6-15 

mkR/saat, yazda 6-15 mkR/saat, yayda 6-17 mkR/saat, 

payızda is

ԥ 6-16 mkR/saat olmuúdur. Bütün 

mövsuml

ԥrdԥ bu zonada kiçik amplitudalarda 

k

ԥnaraçıxmalar müúahidԥ olunur, lakin bunlar mövsümi 

xarakter da

úıyır. Ümumilikdԥ isԥ bu zonada gündԥlik 

radiasiya fonu (6-17 mkR/saat) t

ԥbii fon daxilindԥ dԥyiúir. 

L

ԥnkԥran-Astara zonasında gündԥlik radiasiya fonu qıú

mövsümünd

ԥ 5-16 mkR/saat, yaz mövsümündԥ 5-15 

mkR/saat, yay mövsümünd

ԥ 8-17 mkR/saat, payız 

mövsümünd

ԥ 5-18 mkR/saat arasında dԥyiúir. Bu zonada 

günd

ԥlik radiasiya fonu (5-18 mkR/saat) tԥbii fon 

daxilind

ԥ  dԥyiúir. Tԥbii fondan cüzi kԥnaraçıxmalar 

mü

úahidԥ olunsa da, bu mövsümi xarakter daúıyır. 

Ⱥtmosfer aerozollarının ümumi ȕ-radioaktivliyi üzrԥ

mü

úahidԥlԥr ölkԥnin 11 mԥntԥqԥsindԥ (Bakı, Sumqayıt, 

G

ԥncԥ, Lԥnkԥran, Zaqatala, ùԥki, Quba, Naxçıvan, 

A

÷stafa, A÷cabԥdi vԥ Neft daúlarında) aparılır. 

Ümumilikd

ԥ respublika ԥrazisindԥ radiasiya sԥviyyԥsi 

t

ԥbii fon daxilindԥ dԥyiúir. 

                                                                                  

 484

12. Ekoloji f

ԥsadların  tԥbiԥtdԥki enerji tarazlı÷ına 

t

ԥsiri 

H

ԥlԥ ɏIɏ ԥsrdԥ alimlԥr tԥbii müvazinԥtin mԥhz 

insanlar t

ԥrԥfindԥn pozulmasını kԥúf etdilԥr. Onlar bunun 

a

÷ır fԥsadlar yetirԥcԥyini sübut etmԥyԥ  vԥ bunun 

qar

úısının alınması proqramlarını  iúlԥyib hazırlama÷a 

ba

úladılar. Lakin bütün bunlar kapital vԥ biznes 

maraqlarına uy

÷un gԥlmԥdiyi üçün elԥ proqram olaraq da 

qaldı, h

ԥyata keçirilmԥdi. Amma elԥ bir vaɯt gԥldi ki, 

kapital v

ԥ biznes ekologiyaya istԥnilԥn diqqԥti yönԥltmԥyԥ

hazır oldu. Va

ɯtında alimlԥr sosial ekologiya barԥdԥ  dԥ

danı

úma÷a baúladılar. Bu elmi sahԥ úԥhԥrlԥrin mԥkanca 

müt

ԥúԥkkilliyinin vԥ müɯtԥlif sosial qrupların  úԥhԥrlԥrdԥ

m

ԥskunlaúmasının iqtisadi rԥqabԥtdԥn asılılı÷ını 

göst

ԥrirdi. Sosial ekologiya tԥkcԥ ԥtraf mühiti sistemli 

öyr

ԥnmԥdi, hԥm dԥ insan cԥmiyyԥti ilԥ ԥtraf mühitin 

qar

úılıqlı  ԥlaqԥsinin sosial meɯanizmlԥrini araúdırdı. 

M

ԥqsԥd ekologiyanın qarúısında mane ola bilԥcԥk bütün 

s

ԥbԥblԥri aradan qaldırmaq idi. Onlar insan vԥ  tԥbiԥt 

arasındakı qar

úılıqlı münasibԥtlԥrin idarԥ edilmԥsi vԥ

rasionalla

údırılması barԥdԥ  mԥsԥlԥlԥr hazırlayırdılar. 

Ekoloqların böyük bir qismi ekoloji böhranın ilkin s

ԥbԥbini 

elmi-te

ɯniki tԥrԥqqidԥ görmԥyԥ baúlamıúdı. Digԥr bir 

                                                                                  

 485

qisim is

ԥ elmi-teɯnologiyanın lԥ÷v olunmasını yoɯ, onu 

yenid

ԥn qurma÷ı,  ԥtraf mühiti çirklԥndirmԥyԥ  gԥtirib 

çı

ɯaran teɯnoloji sԥhvlԥri etmԥmԥyi, yeni nԥqliyyat, 

energetika v

ԥ sair sistemlԥr yaratma÷ı tԥklif edirdi. Onlar 

Yerin atmosferind

ԥ istilik yaradan amillԥrin tarazlı÷ının 

pozuldu

÷unu da bildirir vԥ  hԥlli yollarını göstԥrirlԥr. 

Ԥslindԥ yer istiɯana sistemi ilԥ qızdırılır. Yԥni, Günԥúdԥn 

g

ԥlԥn  úüalar birbaúa, maneԥsiz gԥlib yerԥ çatdıqda 

burada   m

ԥnfi 20 dԥrԥcԥdԥn artıq hԥrarԥt yarada bilmir. 

Amma yerd

ԥn 25 kilometr yüksԥklikdԥ su buxarı, karbon, 

metan, ozon v

ԥ s. qazlardan ibarԥt ɯüsusi ozon tԥbԥqԥsi 

öz t

ԥrkibinԥ görԥ bu mԥsԥlԥdԥ mühüm rol oynayır vԥ

h

ԥrarԥti artırır. Yerdԥn  ԥks olunan úüalar geriyԥ

qayıtdıqda ozon t

ԥbԥqԥsi onu bir dԥ Yerԥ qaytarır vԥ bu 

zaman Yerd

ԥ  hԥrarԥt +39 dԥrԥcԥ selsiyԥ yüksԥlir.  Ԥgԥr 

ozon t

ԥbԥqԥsi olmazsa Yerdԥ  dԥ Marsda oldu÷u kimi 

daim buz v

ԥ úaɯta yaranar, su maye halına düúmԥz. 

Qlobal istil

ԥúmԥyԥ ԥsas sԥbԥb istiɯana effekti yaradan bu 

atmosfer qatında karbon qazının v

ԥ metanın miqdarının 

artmasıdır. Çünki bu zaman ozon qatı nazilmi

ú vԥziyyԥtԥ

dü

úür. Bunun qarúısını almaqdan ötrü insanlıq daha az 

karbon yarada bil

ԥcԥk istehsala vԥ istehlaka üstünlük 

verm

ԥlidir. Amma bu ictimai vԥ bԥúԥri ԥhԥmiyyԥt daúıyan 

                                                                                  

 486

m

ԥsԥlԥ oldu÷u üçün kimsԥni öz úԥɯsi mԥsԥlԥsi qԥdԥr 

narahat etmir. Bu bar

ԥdԥ hԥtta 1400 il ԥvvԥl, hԥlԥ fԥlakԥt 

olmadan v

ԥ insanlar onun nԥ demԥk oldu÷unu 

bilm

ԥdiklԥri zamanda, Quranın "ԥl-Ԥnbiya" surԥsinin 30-

cu ay

ԥsindԥ belԥ qeyd olunmuúdu: "Mԥgԥr kafir olanlar 

göyl

ԥ Yer bitiúik ikԥn Bizim onları ayırdı÷ımızı, hԥr bir 

canlını sudan yaratdı

÷ımızı bilmirlԥrmi?! Yenԥ  dԥ iman 

g

ԥtirmԥzlԥr? (Göylԥr ilk yaradılıúda bir - birinԥ bitiúik bir 

t

ԥbԥqԥ oldu÷u halda, onların arası hava ilԥ açılıb, yeddi 

t

ԥbԥqԥyԥ ayrılmıú, Yerdԥ bir tԥbԥqԥ ikԥn sonra yeddi 

t

ԥbԥqԥyԥ bölünmüúdür. Bu, Allahın qüdrԥt vԥ ԥzԥmԥtini 

sübut ed

ԥn ԥn tutarlı dԥlillԥrdԥndir)" Bir baúqa – "ԥl-Rum" 

sur

ԥsinin 41-ci ayԥsindԥ isԥ insanların bu ølahi düzülüúԥ

ɯԥlԥl gԥtirԥcԥyi barԥdԥ ɯԥbԥrdarlıq olunur: "ønsanların öz 

ԥllԥri ilԥ etdiklԥri üzündԥn, quruda vԥ suda fԥsad, pozuntu 

ԥmԥlԥ gԥlԥr (bԥzi yerlԥrdԥ quraqlıq, qıtlıq olar, bԥzilԥrindԥ

z

ԥrԥrli ya÷ıúlar ya÷ar, zԥlzԥlԥ baú verԥr, dԥnizlԥrdԥ

g

ԥmilԥr batar) ki, Allah bununla onlara etdiklԥrini bԥzi 

günahların c

ԥzasını daddırsın vԥ  bԥlkԥ onlar tövbԥ edib 

pis yoldan qayıtsınlar". Amma ekologiyanı  f

ԥlakԥt 

h

ԥddinԥ sürüklԥyԥn insanlıq hԥr cür tԥbii fԥlakԥtlԥrlԥ

üzl

ԥúsԥ dԥ, bu ona dԥrs olmur.  

                                                                                  

 487

12.1. Çirkl

ԥnmiú sular

H

ԥr il sԥnaye vԥ  kԥnd tԥsԥrrüfatında (irriqasiyada) 

istifad

ԥ üçün 1992-1993-cü illԥrdԥ sԥthdԥn (15-15,6 mlrd 

m

3

) v

ԥ yeraltı su mԥnbԥlԥrindԥn (1,21,25mlrd m

3

) 

t

ԥqribԥn 16-16,6 mlrd m

3

 su götürülürdü. Su s

ԥrfi 11,45 - 

13,7 mlrd m

3

 arasında idi ki, bunun 344 - 400 mln m

3

-i 

m

ԥiúԥt sektorunda, 3325 - 3434 mln m

3

-i s

ԥnayedԥ  vԥ

7641 - 9700 mln m

3

 irriqasiyaya (susuz torpaqların 

kanallar vasit

ԥsilԥ suvarılması) sԥrf olunurdu. Tԥmiz 

suyun miqdarında itkil

ԥr 3,04 - 4mlrd m

3

 t

ԥúkil edir, buna 

da 

ԥsasԥn suvarma nԥqliyyatında vԥ su paylama 

sisteml

ԥrindԥ rast gԥlinir ki, birinci kifayԥt qԥdԥr düz 

istiqam

ԥtԥ malik deyil, sonuncu isԥ pis texniki úԥraitdԥdir. 

Sudan istifad

ԥnin hԥcmi ildԥ 4,3-5,17 mlrd m

3

- dir, bunun 

3,8 - 4,56 mlrd  m

3

 - i standart t

ԥmiz sudur, 0,28 - 0,325 

mlrd m

3

 - i spesifikasiyaya m

ԥruz qalan sudur, 0,25 - 0,35 

mlrd m

3

 - i çirkl

ԥnmiú su axınıdır. Çirklԥnmiú suyun ԥsas 

s

ԥbԥbkarları  mԥiúԥt sektoru, bԥlԥdiyyԥ xidmԥtlԥri (0,2 

mlrd m

3

) v

ԥ hԥmçinin sԥnayedir (0,5-0,6 mlrd m

3

). Kür v

ԥ

Araz çayları v

ԥ ardınca Xԥzԥr dԥnizi çirklԥnmԥnin tԥsirinԥ

daha çox m

ԥruz qalmıúlar. Kür vԥ Araz çaylarının suları 

Az

ԥrbaycanın  ԥsas urbanizasiyalaúmıú ԥrazilԥrinin - 

Bakı, Sumqayıt, 

ùirvan vԥ Mingԥçevirin içmԥli su ilԥ

                                                                                  

 488

t

ԥchizat mԥnbԥyidir. Mԥsԥlԥ burasındadır ki, adı  çԥkilԥn 

çaylar tranzitdirl

ԥr vԥ Azԥrbaycana qonúu ölkԥlԥrdԥn – 

Türkiy

ԥ, Gürcüstan vԥ Ermԥnistandan axıb gԥlir.  

Gürcüstan v

ԥ Ermԥnistanda Kür, Araz vԥ onların 

qolları  h

ԥddԥn çox çirklԥnib. Orta hesabla Gürcüstan 

ԥrazisindԥ Kür hövzԥsinԥ ildԥ 3 mlrd m

3

 tullantı suyu 

axıdılıb. 1992-1994-cü ill

ԥrdԥ fenolun orta illik 

konsentrasiyası Az

ԥrbaycanın Gürcüstan sԥrhԥddindԥ

yerl

ԥúԥn ùıxlı kԥndi yaxınlı÷ında 13-17 maksimal qatılı÷a 

(MQ), neft m

ԥhsullarınınkı isԥ 1,5 - 2 maksimal 

konsentrasiyaya b

ԥrԥbԥr idi. østifadԥyԥ yararsız tullantı 

sularının çaya axıdılması oksigenin normadan 2-3 d

ԥfԥ

artıq biokimy

ԥvi istifadԥsinin kԥskin artmasına sԥbԥb olur. 

Gürcüstandan g

ԥlԥn Alazan vԥ øori çayları Mingԥçevir su 

anbarına axır. Bu çayların orta su s

ԥrfi 10,6-6,7 min 

m

3

/san-dir. Gürcüstan Hidrometeorologiya Komit

ԥsinԥ

ԥsasԥn Alazan vԥ øori çayında ammonium azotunun 

miqdarı maksmal konsentrasiyadan 1-4 v

ԥ 2-7 dԥfԥ çox, 

uy

÷un olaraq neft mԥhsullarının miqdarı maksimal 

konsentrasiyadan 2-6 v

ԥ 2-10 dԥfԥ çox vԥ fenollar 15-20 

v

ԥ 5-18 dԥfԥ çoxdur.  

Kürün sa

÷ qolu olan Akstafaçay Ermԥnistandan 

ba

úlayaraq çirklԥnmiúdir. Onun orta su sԥrfi 8,5 m

3

/san - 

                                                                                  

 489

dir. Bu çayın çirkl

ԥnmԥsinin ԥsas mԥnbԥyi Ermԥnistanda 

øcevan vԥ Dilican úԥhԥrlԥrindԥki sԥnaye müԥssisԥlԥri, 

h

ԥmçinin  ԥhali mԥskunlaúan  ԥrazilԥrdԥ  mԥiúԥt tullantı 

sularıdır. Burada nitratların miqdarı 1 - 3 maksimal 

qatılı

÷a (MQ), azot ammonyakının miqdarı 2 - 5 MQ, neft 

m

ԥhsullarının miqdarı 1 - 1,3 MQ, misin miqdarı  - 80 

MQ-dır. Bundan 

ԥlavԥ Akstafaçay Azԥrbaycan 

Respublikasının Qazax v

ԥ Akstafa úԥhԥrlԥrinin sԥnaye vԥ

m

ԥiúԥt tullantı suları ilԥ çirklԥndirilib. Kür çayı  ԥsasԥn 

Az

ԥrbaycanın daxilindԥ ùԥmkir, Gԥncԥ, Mingԥçevir, 

Yevlax, Z

ԥrdab, ùirvan vԥ digԥr úԥhԥrlԥrin mԥiúԥt tullantı 

suları il

ԥ çirklԥndirilib. Kür çayına hԥr il axıdılan istifadԥyԥ

yararsız tullantı sularının miqdarı 25 - 30 mlrd m

3

arasındadır. Araz çayı  v

ԥ qolları  hԥm Ermԥnistan, hԥm 

d

ԥ Azԥrbaycan  ԥrazilԥrindԥ çirklԥndirilib. Çirklԥnmԥnin 

ԥsas hissԥsi Araz çayına Razdan, Bԥrguúadçay, 

Oxçuçay, Naxçıvançay, B

ԥsitçay qollarından axıdılır. 

Razdan çayı Erm

ԥnistanın Razdan termoelektrik zavodu, 

Polivinilasetat istehsalat birliyi, Nairid istehsalat v

ԥ

t

ԥdqiqat birliyi, úin zavodu, elektrik enerjisi zavodu, 

m

ԥiúԥt - kimya zavodu, Kapakar alüminium zavodu vԥ

dig

ԥr sԥnaye müԥssisԥlԥrindԥn axıdılan tullantı sularla 

çirkl

ԥndirilib. Oxçuçay isԥ Kvajaran mis molibden zavodu 

                                                                                  

 490

v

ԥ Kafan mis filizi fabrikinin sԥnaye tullantı suları ilԥ

çirkl

ԥnmiú ölü çaydır. Ermԥnistan vԥ Azԥrbaycan milli 

komit

ԥlԥrinin mԥlumatlarına  ԥsasԥn Oxçuçayda mis, 

d

ԥmir vԥ molibdenin miqdarı normadan on vԥ  hԥtta yüz 

d

ԥfԥ çoxdur. Sovet øttifaqının da÷ılması vԥ Enmԥrnistanın 

elan olunmamı

ú müharibԥsi nԥticԥsindԥ çay 

m

ԥqsԥdyönlü  úԥkildԥ çirklԥndirilir. Ermԥnistana qarúı 

yürüdül

ԥn hüquqi iddialar heç bir müsbԥt nԥticԥlԥr 

verm

ԥyib. Beynԥlxalq hüquq tԥúkilatlarının vԥ ekoloji 

t

ԥúkilatların müdaxilԥsi zԥruri hesab olunur.