Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk

13.3.4. Torpaq ehtiyatlarının qorunması 

Ԥsas ekoloji problemlԥrdԥn biri dԥ  kԥnd tԥsԥrrüfatı 

üçün yararlı olan 4,1 mln ha (respublika 

ԥrazisinin 47,7 

faizi) torpaqların t

ԥdricԥn sıradan çıxmasıdır. Belԥ ki, bu 

torpaqlardan hazırda 3,6 mln ha eroziyaya m

ԥruz 

qalmı

údır. Bunlardan 1,3 mln ha zԥif, 1,15 mln ha orta vԥ

1,14 milyon ha yüks

ԥk dԥrԥcԥdԥ eroziyaya u÷ramıúdır.

Torpaqların 

úoranlaúması prosesi dԥ çox böyük 

narahatlıq do

÷urur. Mütԥxԥssislԥrin  fikrincԥ, 1,5 mln 

hektardan çox torpaq sah

ԥsi úoranlaúmıúdır. 

Hazırda beyn

ԥlxalq maliyyԥ  tԥúkilatlarının (Dünya 

Bankı, Avropa 

øttifaqıının TASIS proqramı) vԥ xarici 

dövl

ԥtlԥrin kömԥkliyi ilԥ neftlԥ çirklԥnmiú torpaqların 

t

ԥmizlԥnmԥsi, tԥlԥb olunan avadanlıqların müԥyyԥnlԥú-

dirilm

ԥsi sahԥsindԥ layihԥlԥr iúlԥnmԥkdԥdir. Ekoloji 

baxımdan davamlı inki

úaf prinsiplԥrinԥ müvafiq olaraq 

                                                                                  

 525

torpaq ehtiyatlarından s

ԥmԥrԥli istifadԥ olunması üçün 

a

úa÷ıdakı strateji  tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi zԥruridir: 

- K

ԥnd tԥsԥrrüfatına yararlı torpaq ehtiyatlarının 

mühafiz

ԥ edilmԥsi vԥ münbitliyinin artırılması  mԥqsԥdilԥ

milli f

ԥaliyyԥt planının hazırlanması;

- Eroziya prosesl

ԥrinin qarúısının alınması  vԥ

úoranlaúmıú torpaqların yuyulması üçün müvafiq 

t

ԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi; 

- Neftl

ԥ çirklԥnmiú torpaqlarda rekultivasiya iúlԥrinin 

davam etdirilm

ԥsi;

- Mövcud kollektor-drenaj v

ԥ suvarma úԥbԥkԥlԥrinin 

inventarla

údırılması 

v

ԥ onların yararlı 

v

ԥziyyԥtԥ

g

ԥtirilmԥsi;

- Meliorasiya i

úlԥrinin düzgün aparılmaması 

n

ԥticԥsindԥ ԥmԥlԥ  gԥlmiú süni gölmԥçԥ  vԥ bataqlıqların 

qurudulması yolu il

ԥ torpaq sahԥlԥrinin münbitlԥúdirilmԥsi  

v

ԥ  s.

13.3.5. Me

úԥ ehtiyatlarının  mühafizԥsi

 M

ԥlumdur ki, Azԥrbaycan Respublikası az meúԥli 

ԥrazilԥrԥ aiddir. Belԥ ki, ölkԥ ԥrazisinin yalnız 11%-i 

me

úԥlԥrlԥ örtülüdür. Keçid dövrünün iqtisadi problemlԥri, 

h

ԥrbi münaqiúԥ, qaçqın vԥ köçkünlԥrin tԥbiԥtԥ, o 

cüml

ԥdԥn meúԥlԥrԥ artmıú  tԥzyiqi nԥticԥsindԥ meúԥlԥrin 

                                                                                  

 526

h

ԥm sahԥsi azalır, hԥm dԥ keyfiyyԥti aúa÷ı düúür. 

Me

úԥlԥrin su vԥ torpaqqoruyucu funksiyalarını, iqlimin 

formala

úmasına tԥsirini nԥzԥrԥ almaqla, bu potensialın 

qorunması  v

ԥ  sԥmԥrԥli istifadԥsi olduqca vacibdir. Eyni 

zamanda ölk

ԥnin torpaq–iqlim úԥraiti yeni meúԥ

zolaqlarının salınması üçün olduqca 

ԥlveriúlidir. Belԥ

me

úԥ zolaqlarının  salınması qida vԥ  a÷ac emalı 

s

ԥnayelԥrini xammal ilԥ tԥmin etmԥk üçün ԥhԥmiyyԥtlidir 

v

ԥ yeni iú yerlԥrinin açılmasına tԥkan verԥ bilԥr. Keçid 

dövrünün do

÷urdu÷u problemlԥrdԥn biri dԥ yerlԥrdԥ enerji 

qıtlı

÷ının ԥmԥlԥ gԥlmԥsidir. Rayon vԥ kԥndlԥrdԥ yanacaq 

v

ԥ elektrik qıtlı÷ı da meúԥ sahԥlԥrinin ilbԥil azalmasına 

g

ԥtirib çıxarır. Meúԥ ehtiyatlarının bԥrpa edilmԥsi vԥ

geni

úlԥndirilmԥsi, yeni meúԥ zolaqlarının salınması, o 

cüml

ԥdԥn, tԥsԥrrüfat  ԥhԥmiyyԥtli bitkilԥrin istifadԥsi yolu 

il

ԥ mövcud ekoloji problemlԥri qismԥn hԥll etmԥk olar. 

Me

úԥ ehtiyatları ԥhalinin alternativ yanacaq mԥnbԥlԥri ilԥ

t

ԥmin edilmԥsindԥ baúlıca rol oynayır.  Buna  görԥ    dԥ  

me

úԥlԥrin  qorunması üçün  aúa÷ıdakı  strateji  tԥdbirlԥrin  

h

ԥyata  keçirilmԥsi  mԥqsԥdԥuy÷un  hesab   olunur:

- Me

úԥlԥrdԥ qanunsuz a÷ac tԥdarükü vԥ digԥr meúԥ

qırmalarının qar

úısının alınması ilԥ ԥlaqԥdar tԥdbirlԥrin 

görülm

ԥsi;

                                                                                  

 527

- Me

úԥlԥrin müasir vԥziyyԥtinin öyrԥnilmԥsi, inventari-

zasiya olunması  v

ԥ yeni  meúԥsalma  layihԥlԥrinin  hazır-

lanması;

- Me

úԥlԥrin bԥrpası üçün tԥdbirlԥrin hazırlanması  vԥ

h

ԥyata keçirilmԥsi ;

- B

ԥrpa olunan meúԥ ehtiyatlarından (meyvԥ, dԥrman 

v

ԥ digԥr bitkilԥrdԥn) sԥmԥrԥli istifadԥnin tԥúkili;

- Rekreasiya 

ԥhԥmiyyԥtli meúԥ sahԥlԥrinin müԥyyԥn 

edilm

ԥsi, onlara yol verilԥn tԥzyiq hԥcminin müԥyyԥn-

l

ԥúdirilmԥsi, bunun ԥsasında turizm yönümlü rekreasiya 

potensialının t

ԥyin vԥ istifadԥsinin tԥúkil edilmԥsi;

- Yeni 

ԥkinçilik metodikasının tԥlԥblԥrınԥ cavab verԥn 

t

ԥsԥrrüfat ԥhԥmiyyԥtli meúԥ-ba÷ların layihԥlԥúdirilmԥsi vԥ

salınması;

- Me

úԥ ԥrazilԥrindԥ yerlԥúԥn yaúayıú  mԥntԥqԥlԥrindԥ

ya

úayan  ԥhalinin mԥú÷ulluq probleminin hԥlli vԥ  tԥbii 

me

úԥ ehtiyatları ilԥ ԥlaqԥdar olmayan mԥú÷ulluq 

sah

ԥlԥrinin yaradılması;

- 

ønúaat vԥ mebel sԥnayesi üçün yararlı oduncaq 

istehsal etm

ԥk üçün müvafiq keyfiyyԥtԥ malik olan vԥ tez 

böyüy

ԥn a÷acların becԥrilmԥsi vԥ istismarı;

                                                                                  

 528

- Me

úԥlԥrin müxtԥlif xԥstԥliklԥrdԥn vԥ

z

ԥrԥrvericilԥrdԥn qorunması üçün müvafiq tԥdbirlԥrin 

müt

ԥmadi olaraq vaxtında hԥyata keçirilmԥsi. 

Ekologiya v

ԥ 

T

ԥbii Sԥrvԥtlԥr Nazirliyinin 

qar

úısında qoyulan ԥsas vԥzifԥlԥr: Meúԥlԥrin bԥrpa 

edilm

ԥsi vԥ artırılmasına dair Milli Proqramın icrasının 

ba

úa çatdırılması, meúԥ qanunvericiliyinin pozulması 

hallarının 

 minimuma endirilm

ԥsi, meúԥ fondundan 

s

ԥmԥrԥli vԥ davamlı istifadԥ edilmԥsi, meúԥ

t

ԥsԥrrüfatında yeni texnologiyanın tԥtbiq edilmԥsi 

v

ԥ  dԥrman bitkilԥrinin emalı müԥssisԥlԥrinin yaradılması 

istiqam

ԥtindԥ müvafiq tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi, 

me

úԥ  tԥsԥrrüfatının inkiúafı  mԥqsԥdilԥ investisiyaların 

c

ԥlb edilmԥsi vԥ pilot layihԥlԥrin hԥyata keçirilmԥsi. 

13.3.6. S

ԥnaye vԥ mԥiúԥt tullantılarının idarԥ

edilm

ԥsi 

øri  úԥhԥrlԥrdԥ (Bakı, Sumqayıt, Gԥncԥ  vԥ s.) sԥnaye 

v

ԥ  mԥiúԥt tullantılarının uzun illԥr yı÷ılıb istifadԥsiz 

qalması öz növb

ԥsindԥ  gԥrgin ekoloji vԥziyyԥtin 

yaranmasına s

ԥbԥb olmuúdur. 

øri yaúayıú

m

ԥntԥqԥlԥrindԥ, xüsusԥn sԥnaye mԥrkԥzlԥrindԥ  mԥiúԥt 

tullantılarının da

úınması  vԥ yerlԥúdirilmԥsi dԥ xüsusi 

                                                                                  

 529

narahatlıq do

÷urur. Bakı, Sumqayıt, Gԥncԥ kimi 

úԥhԥrlԥrin kԥnarlarında saysız miqdarda qanunsuz 

tullantı poliqonları yaranmı

údır ki, bu da ԥtraf mühiti 

çirkl

ԥndirmԥklԥ  bԥrabԥr, hԥm dԥ insanların sa÷lamlı÷ı 

üçün t

ԥhlükԥ yarada bilԥn xԥstԥlik mԥnbԥlԥrinԥ

çevrilmi

údir. Ekoloji baxımdan davamlı inkiúaf 

prinsipl

ԥrinԥ müvafiq olaraq tullantıların idarԥ olunması 

üçün a

úa÷ıdakı strateji tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi 

z

ԥruridir:

- T

ԥhlükԥli sԥnaye tullantılarının yerlԥúdirilmԥsi üçün 

yeni poliqonların yaradılması;

- M

ԥiúԥt tullantılarının çeúidlԥnmԥsi, utilizԥ edilmԥsi vԥ

t

ԥkrar emalının tԥúkili mԥqsԥdilԥ mütԥrԥqqi tԥcrübԥdԥn 

istifad

ԥ olunması;

- Tullantılardan bioqazın alınması üçün müvafiq 

üsulların t

ԥtbiq edilmԥsi;

- Enerji alınması, el

ԥcԥ  dԥ kompost alınması 

m

ԥqsԥdilԥ tullantılardan sԥmԥrԥli istifadԥ  vԥ  s.   

13.3.7. Bioloji müxt

ԥlifliyin  qorunub saxlanılması 

1992-ci ild

ԥ Rio-de Janeyro úԥhԥrindԥ  tԥqdim 

olunmu

ú “Biomüxtԥlifliyin qorunması” Konvesiyasını 

Az

ԥrbaycan Respublikası imzaladıqdan sonra bu 

                                                                                  

 530

konvensiyanın t

ԥlԥblԥrini hԥyata keçirmԥk üçün bir sıra 

t

ԥdbirlԥr hԥyata keçirilmiúdir.  Belԥ ki, 1995-ci ildԥn 

Az

ԥrbaycan “Pan-Avropa bioloji landúaft müxtԥlifliyinin 

qorunması” strategiyasının daimi i

útirakçısı olmuúdur. 

Respublikada  bu strategiyanın ayrı-ayrı bölm

ԥlԥrinԥ dair, 

o cüml

ԥdԥn xüsusi mühafizԥ olunan ԥrazilԥrin inkiúafı, 

nadir v

ԥ nԥsli kԥsilmԥk üzrԥ olan flora vԥ fauna növlԥrinin 

qorunması, su-bataqlıq 

ԥrazilԥrinin bԥrpası, da÷

ekosisteml

ԥrinin inkiúafı istiqamԥtindԥ 

f

ԥaliyyԥt 

proqramları hazırlanmı

údır. Azԥrbaycan Respublikası 

BMT-nin “Biomüxt

ԥlifliyin qorunması” Konvensiyasını 

2000-ci ild

ԥ ratifikasiya etmiúdir. Konvensiyadan irԥli 

g

ԥlԥn öhdԥliklԥrin yerinԥ yetirilmԥsi üçün respublika 

prezidentinin s

ԥrԥncamı ilԥ 2001-ci ildԥ bioloji 

müxt

ԥlifliyin genetik ehtiyatları üzrԥ dövlԥt komissiyası 

yaradılmı

údır. Hazırlanmıú milli proqram vԥ layihԥlԥr 

2001-ci ild

ԥ Qlobal Ekoloji Fond vԥ BMT  ønkiúaf 

Proqramının d

ԥstԥyi  ilԥ “Biomüxtԥlifliyin qorunması” üzrԥ

milli m

ԥruzԥ    vԥ  fԥaliyyԥt planında göstԥrilԥrԥk 

Az

ԥrbaycan hökumԥti tԥrԥfindԥn qԥbul olunub tԥsdiq 

edilmi

údir. 

Respublikamız 2001-ci ild

ԥ Avropa ùurasına qԥbul 

olunmaq 

ԥrԥfԥsindԥ 

t

ԥbii mühitin qorunması 

                                                                                  

 531

istiqam

ԥtindԥ fԥaliyyԥtini güclԥndirmԥk iúini fԥallaúdıraraq 

bir neç

ԥ beynԥlxalq konvensiyalara da qoúulmuúdur. 

Bunlar s

ԥrhԥdlԥrarası çayların, su hövzԥlԥrinin vԥ

beyn

ԥlxalq göllԥrin qorunması, Avropanın canlı tԥbiԥtinin 

v

ԥ  tԥbii mühitinin qorunması haqqında,  ԥsasԥn su 

qu

úlarının yaúama yerlԥri kimi beynԥlxalq ԥhԥmiyyԥti olan 

sulu-bataqlıq yerl

ԥri haqqında, mԥdԥni vԥ  tԥbii irsi 

abid

ԥlԥrin mühafizԥsi üzrԥ konvensiyalardan ibarԥtdir. øki 

su-bataqlıq 

ԥrazisi – A÷göl vԥ  Qızıla÷ac göllԥri Ramsar 

Konvensiyası   ç

ԥrçivԥsindԥ   siyahıya   salınmıúdır.

Az

ԥrbaycan Respublikası Qafqaz ölkԥlԥri vԥ

bütövlükd

ԥ Avropa üzrԥ ԥn zԥngin biomüxtԥlifliyԥ malik 

olan ölk

ԥlԥrdԥn biridir. Azԥrbaycanda bir çox bitki vԥ

heyvan növl

ԥri endemikdir vԥ bu, ölkԥdԥn baúqa 

dünyanın heç bir yerind

ԥ mövcud deyil. Bu zԥngin bioloji 

müxt

ԥliflik bir çox tԥsirlԥr nԥticԥsindԥ  tԥhlükԥ altındadır. 

T

ԥrtib olunmuú  Qırmızı Kitaba görԥ, Azԥrbaycan 

Respublikasında yüzl

ԥrlԥ bitki vԥ heyvan növlԥri tԥhlükԥ

altındadır v

ԥ müxtԥlif qorunma statusuna malikdir. 

Az

ԥrbaycanda biomüxtԥlifliyin qorunması  hԥm milli vԥ

regional, h

ԥm dԥ qlobal ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir. 

Respublikamızda davamlı inki

úafın tԥmin olunması 

baxımından bioloji müxt

ԥlifliyin qorunması üçün 

 

 

                                                                                  

 532

a

úa÷ıdakı  strateji  tԥdbirlԥrin  hԥyata keçirilmԥsi  

m

ԥqsԥdԥ müvafiqdir:

- Biomüxt

ԥlifliyin qorunmasına yönԥldilmiú bütün 

ekoloji prosesl

ԥrԥ, beynԥlxalq konvensiyalara, digԥr 

ölk

ԥlԥrarası vԥ regional müqavilԥlԥrԥ qoúulmaq;

- Bioloji müxt

ԥlifliyin  ԥhԥmiyyԥtli komponentlԥrinin 

mü

ԥyyԥnlԥúdirilmԥsi vԥ onların qorunması üçün ԥlavԥ

t

ԥdbirlԥrin hazırlanması vԥ hԥyata keçirilmԥsi;

- Biomüxt

ԥlifliyin vԥziyyԥtinin monitorinqi üçün 

ölk

ԥlԥrin flora vԥ faunasının Qırmızı vԥ Yaúıl Kitiablarının 

t

ԥrtibi vԥ yenilԥúdirilmԥsi;

- Xüsusi mühafiz

ԥ olunan ԥrazilԥrdԥ müxtԥlif qorunma 

statusuna malik olan bitki v

ԥ heyvanlar alԥminin bԥrpası 

üçün müvafiq 

úԥraitin yaradılması;

- Nadir v

ԥ kökü kԥsilmԥkdԥ olan bitki vԥ heyvan 

növl

ԥrinin genefonunun qorunmasının tԥmin edilmԥsi vԥ

onların xüsusi qorunan t

ԥbii  ԥrazilԥrdԥ, botanika 

ba

÷larında, zooloji parklarda saxlanılması üçün úԥraitin 

yaradılması;

- Biomüxt

ԥliflik üçün tԥhlükԥnin vԥ bu tԥhlükԥ

n

ԥticԥsindԥ ilk növbԥdԥ  tԥsir altına düúԥ bilԥn tԥbii bitki 

v

ԥ heyvan növlԥrinin proqnozlaúdırılması;

                                                                                  

 533

- Biomüxt

ԥlifliyin qorunması  mԥqsԥdilԥ  yeni milli 

parkların yaradılması.

13.3.8. S

ԥhralaúmaya qarúı mübarizԥ

 Az

ԥrbaycan Respublikası BMT-nin Sԥhralaúmaya 

qar

úı mübarizԥ Konvensiyasını 1998-ci ildԥ ratifikasiya 

etmi

údir. Sԥhralaúma ilԥ mübarizԥyԥ dair milli fԥaliyyԥt 

planının hazırlanması layih

ԥsi üzԥrindԥ 

i

úlԥr 

ba

úlanmıúdır. Layihԥnin yekunu kimi sԥhralaúmaya qarúı 

milli f

ԥaliyyԥt planı hazırlanacaqdır ki, bu da özündԥ

konkret t

ԥdbirlԥr sistemini birlԥúdirԥcԥkdir.  

Bu konvensiyanın t

ԥlԥblԥrinin hԥyata keçirilmԥsinin 

respublikamız üçün böyük 

ԥhԥmiyyԥti vardır. Belԥ ki, 

qlobal iqlim d

ԥyiúmԥlԥri nԥticԥsindԥ baú vermiú istilԥúmԥ, 

me

úԥlԥrin qanunsuz qırılması, torpaqların deqradasiyası, 

su m

ԥnbԥlԥrinin azalması quraqlı÷a gԥtirib çıxarır ki, bu 

da s

ԥhralaúma prosesinin sürԥtlԥnmԥsinԥ  sԥbԥb olur. 

Bütün  bu s

ԥbԥblԥrԥ  görԥ  sԥhralaúmaya qarúı mübarizԥ

üzr

ԥ milli sԥviyyԥdԥ  aúa÷ıdakı strateji vԥzifԥlԥrin yerinԥ

yetirilm

ԥsi  mԥqsԥdԥ müvafiqdir: 

- S

ԥhralaúma prosesinin tԥsirinԥ  mԥruz qalmıú

torpaqların inventarla

údırılması; 

                                                                                  

 534

- S

ԥhralaúmaya qarúı mübarizԥ üzrԥ milli fԥaliyyԥt 

planının hazırlanması v

ԥ hԥyata keçirilmԥsi; 

- S

ԥhralaúmaya qarúı mübarizԥ iúlԥrinin effektivliyinin 

yüks

ԥldilmԥsi mԥqsԥdilԥ proqnozlaúdırma vԥ ԥhalinin 

m

ԥlumatlandırılması sisteminin yaradılması; 

- Qlobal ekoloji probleml

ԥrin qarúılıqlı  mԥnfi tԥsirinin 

qiym

ԥtlԥndirilmԥsi vԥ müvafiq ԥks tԥdbirlԥrin hԥyata 

keçirilm

ԥsi; 

- Me

úԥsiz  ԥrazilԥrdԥ meúԥ zolaqları  vԥ yaúıllıqların 

yaradılması. 

Yuxarıda göst

ԥrilԥn strateji tԥdbirlԥrin hԥyata 

keçirilm

ԥsi  mövcud ekoloji problemlԥrin hԥll edilmԥsi  vԥ

respublikamızın  davamlı inki

úaf yoluna  keçmԥsindԥ

mühüm m

ԥrhԥlԥ  olacaqdır. 

13.3.9. Ekoloji 

úüurun formalaúmasi  problemi

  Ekoloji 

úüurun formalaúdırılması problemi müasir tԥrbiyԥ

n

ԥzԥriyyԥsinin baúlıca mԥsԥlԥlԥrindԥn biridir. Bu yaúadı÷ımız  

dövrd

ԥ ekoloji problemlԥrin çoxlu÷u ilԥ ba÷lıdır. Çԥtinliklԥr lokal 

v

ԥ qlobal ekoloji ziddiyyԥtlԥrin artması, urbanizasiya, ifrat 

istehsal v

ԥ istehlakın insanın maddi vԥ  mԥnԥvi tԥlԥbatından 

artıq olması v

ԥ s. ilԥ ba÷lıdır. 

Ekoloji 

úüurun inkiúafı insanların tԥbii mühitin qanunlarını 

                                                                                  

 535

tam d

ԥrk etmԥsi fonunda formalaúır. Lakin insan ali tԥhsilli vԥ

yüks

ԥk mԥdԥniyyԥtli olsa belԥ, tԥbiԥt haqqında ümumi 

m

ԥlumatlar onda ekoloji úüuru spontan formalaúdırma÷a qadir 

deyildir. Bunun üçün h

ԥr bir adamın fԥrdi xüsusiyyԥtlԥrinԥ

uy

÷un ekoloji tԥhsili olmalıdır. Tԥbiԥt vԥ  cԥmiyyԥt arasındakı 

ziddiyy

ԥtlԥr ekoloji tԥrbiyԥdԥ didaktik vԥ metodiki üsulların birgԥ

t

ԥtbiq edilmԥsini tԥlԥb edir. 

Ekoloji 

úüur o vaxt asan formalaúdırıla bilԥr ki, tԥlim vԥ tԥhsil 

insanın rasional v

ԥ emosional úüuruna tԥsir edԥrԥk gündԥlik 

h

ԥyatında vԥ hԥrԥkԥtlԥrindԥ tԥtbiq edilsin. Ekoloji úüur - tԥbiԥti 

qoruma

÷ın zԥruriliyini, tԥbiԥtԥ qay÷ısız münasibԥtin fԥlakԥtli 

n

ԥticԥlԥrinin dԥrk edilmԥsidir. Bundan ԥlavԥ, ekoloji úüur – hԥr 

bir insanın yer kür

ԥsindԥ, bütövlükdԥ canlı  hԥyatın 

qorumasında cavabdehliyini q

ԥbul etmԥsidir. Ekoloji úüur elmi 

úüurun daha yüksԥk forması olub, digԥr  úüur formalarından 

ԥlahiddԥ deyildir, ԥslindԥ hamısı ilԥ üzvi vԥhdԥtdԥ  bԥhrԥlԥnir. 

Ekoloji 

úüurun formalaúmasında hԥyat vԥ tԥbiԥt gerçԥkliklԥrinin 

sistemli d

ԥrk olunması böyük ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir. 

1970-ci ill

ԥrin sonunda dünyada ekoloji situasiya 

g

ԥrginlԥúmԥyԥ baúlayarkԥn, elmi ictimaiyyԥt inanırdı ki, ekoloji 

ziddiyy

ԥtlԥrin yaranmasında ilkin sԥbԥb yer üzündԥ insanların 

sayının sür

ԥtli artımı, sԥnayelԥúmԥ  vԥ  tԥlԥbatın xarakterik 

yüks

ԥk inkiúaf sürԥti, ümumilikdԥ iqtisadiyyatın kԥskin 

                                                                                  

 536

yüks

ԥliúidir. Hԥmin dövrdԥ sübut olundu ki, insanların yaratdı÷ı 

müasir texnologiyalar t

ԥdricԥn yaradıcısına qarúı yönԥlir 

(texnoloji üstünlükl

ԥr nԥzԥriyyԥsi). Ekoloji problemlԥrin 

yaranması v

ԥ artmasının qarúısını almaq üçün inkiúaf etmԥkdԥ

olan ölk

ԥlԥr iqtisadiyyat vԥ texnikanın yüksԥk inkiúaf sürԥtindԥn 

imtina etm

ԥli, sԥnaye cԥhԥtdԥn yüksԥk inkiúaf etmiú ölkԥlԥrԥ

is

ԥ ԥldԥ edilmiú iqtisadi sԥviyyԥdԥ ”qalmaq” tövsiyԥ edilirdi. 

Özl

ԥrini ”yeni ekoloji tԥfԥkkürlü insanlar” adlandıranlar isԥ sübut 

edirdil

ԥr ki, planetimizdԥki ekoloji böhran elmi úüur böhranının 

n

ԥticԥsidir. 80-ci illԥrin sonunda ekoloji destabilliyin baúlıca 

s

ԥbԥbini iqtisadi yüksԥliúdԥ görԥnlԥr, bu böhranın sԥbԥbini 

insanla t

ԥbiԥt arasında ilkin tarazlı÷ın pozulmasında görԥnlԥrlԥ

ԥvԥz olundu. Orta ԥsrlԥrdԥ insan úüurunda mԥnԥvi, ԥxlaqi, dini 

anlayı

úlar aparıcı rol oynayırdısa, XIX vԥ XX ԥsrlԥrdԥ istehlak 

v

ԥ rahat hԥyat ideala çevrildi. Rahat hԥyat ԥldԥ etmԥk u÷runda 

insan xo

úbԥxtliyi nԥinki  ԥldԥ etmԥdi, hԥtta tԥbiԥt ilԥ özünün 

problemsiz ya

úamaq imkanından mԥhrum oldu. Bԥúԥriyyԥt 

ancaq XXI 

ԥsrin ԥvvԥlindԥn etibarԥn dԥrk etdi ki, insan tԥbiԥtin 

hakimi deyil, onun övladıdır. Yeni ekoloji 

úüur tԥrԥfdarları 

b

ԥúԥriyyԥtin tԥcrübԥsini özünԥmԥxsus surԥtdԥ izah etmԥyԥ

ba

úladılar. Onlar texniki elmlԥrin 

ԥhatԥ dairԥsini 

m

ԥhdudlaúdıraraq, istԥnilԥn mԥhsuldar vԥ texnoloji fԥaliyyԥti 

t

ԥkcԥ texniki anlamda deyil, ekoloji baxımdan effektivliyini 

                                                                                  

 537

hesablama

÷ı vacib sayırdılar. Mԥsԥlԥn, ”Dԥrin ekoloqları” belԥ

hesab edirl

ԥr ki, hԥr bir insanın tԥlԥbatının azca artması qlobal 

böhranı daha da k

ԥskinlԥúdirԥcԥk, insanın bioloji növ kimi 

m

ԥhvinԥ sԥbԥb ola bilԥcԥkdir. 

Ekoloji 

úüurun getdikcԥ inkiúaf etmԥsi qlobal ekoloji böhranı 

aradan qaldırma

÷a qadirdir. Ekoloji úüur biososial ekoloji 

böhranın qar

úısını almaqda qlobal strategiya qurma÷a 

yön

ԥlmiúdir. Lokal deyil, qlobal strategiya ona görԥ daha 

m

ԥqsԥdԥuy÷un hesab edilir ki, problemlԥr tԥkcԥ lokal, regional 

xarakter da

úımır, müxtԥlif ԥrazilԥrdԥ, landúaftlarda, xalqlarda vԥ

ölk

ԥlԥrdԥ tԥkrar olunur. 

Ekoloji 

úüurun formalaúdırılması ”insan – tԥbiԥt” qarúılıqlı 

münasib

ԥtlԥri sistemindԥ  dԥyԥrlԥrin yenidԥn müԥyyԥnlԥúdiril-

m

ԥsini vԥ dünyaya baxıúın kԥskin yenidԥn qurulmasını 

n

ԥzԥrdԥ tutur. Yenidԥnqurmada mԥqsԥd hԥr bir adamın ekoloji 

davranı

ú normasını formalaúdırmaqdır. 

Ekoloji böhrandan çıxma

÷ın real imkanları  cԥmiyyԥtin 

yüks

ԥk mԥnԥvi potensialı ilԥ ԥlaqԥlidir. Ekoloji úüurun 

formala

úması isԥ cԥmiyyԥtin ekoloji etikası, mԥnԥviyyatı, ԥxlaqi 

úüurunun da formalaúmasına tԥkan verir. Bu mԥnada bir sıra 

konsepsiyalar özünün n

ԥzԥri vԥ  tԥtbiqi xüsusiyyԥtlԥrinԥ görԥ

n

ԥzԥr diqqԥti xüsusԥn cԥlb edir. Onlardan biri ekoloji 

münasib

ԥtlԥrԥ  dԥ úamil edilԥn, hüquq fԥlsԥfԥsinԥ aid 

                                                                                  

 538

konsepsiyadır. Ekoloji 

úüurda hüquq fԥlsԥfԥsi F.Bekon 

t

ԥrԥfindԥn elan edilԥn ”insanın tԥbiԥt üzԥrindԥ hökmranlı÷ı” 

prinsipind

ԥ öz ԥksini tapır. Cԥmiyyԥtin inkiúafı prosesindԥ

insanın t

ԥbiԥtԥ  tԥsiri imkanları geniúlԥnmiú, nԥticԥdԥ ”insan – 

t

ԥbiԥt” münasibԥtlԥrindԥ  hԥm da÷ıdıcı, hԥm dԥ yaradıcı 

tendensiyalar üstünlük t

ԥúkil etmԥyԥ baúlamıúdır. A÷ıllı insan 

yaranana q

ԥdԥr tԥbiԥtin üzvi vԥ qeyri – üzvi obyektlԥri arasında 

b

ԥrqԥrar olmuú münasibԥtlԥr insan tԥrԥfindԥn heyvanların 

ԥhlilԥúdirilmԥsi vԥ bitkilԥrin mԥdԥnilԥúdirilmԥsi dövründԥ kԥskin 

d

ԥyiúikliklԥrԥ  mԥruz qalmıúdır. Tԥbiԥtdԥki münasibԥtlԥrin yeni 

forması – insanın t

ԥlԥbatını ödԥmԥk naminԥ tԥbiԥtin mԥqsԥdli 

d

ԥyiúdirilmԥsi ideyası yaranmıúdır, yԥni insanın tԥbiԥt üzԥrindԥ

hökmranlı

÷ı  bԥrqԥrar olmuúdur.  ønsanda tԥbiԥtԥ qarúı 

münasib

ԥtdԥ hüquqi konsepsiyaları formalaúdırmaq vԥ  tԥtbiq 

etm

ԥk imkanı yaranmıúdır. Baúqa canlılardan fԥrqli olaraq, 

insan t

ԥbiԥtinin özündԥ dԥyiúikliklԥrԥ, tԥlԥbatların ödԥnilmԥsinԥ

daimi meyllidir. 

ønkiúafı dayandırmaq qeyri–mümkün oldu÷un-

dan (bu h

ԥm dԥ insanın mahiyyԥtinԥ ziddir), hüquqi konsepsiya 

yalnız t

ԥbiԥtԥ müdaxilԥnin mümkün, yaxud mövcud 

formalarından birinin seçilm

ԥsi ilԥ ba÷lıdır.  ønsanın bu tԥbiԥtԥ

müdaxil

ԥ hüququndan imtina etmԥsi,  ԥslindԥ öz insani 

mahiyy

ԥtindԥn imtina etmԥsidir. Müasir dövrdԥ ”insanın tԥbiԥt 

üz

ԥrindԥ hökmranlı÷ı” ifadԥsindԥ gen mühԥndisliyinin 

                                                                                  

 539

inki

úafından irԥli gԥlԥn yeni mövzu gԥtirilmiúdir: nԥinki tԥbiԥtԥ, 

insana da el

ԥ müdaxilԥ imkanı yaranmıúdır ki, nԥticԥdԥ qlobal 

ekoloji v

ԥziyyԥt tam dԥyiúdirilԥ bilԥr.  ønsanın bu yeni fԥaliyyԥt 

növü il

ԥ ba÷lı nԥhԥng dԥyiúikliklԥr spektrini ԥvvԥlcԥdԥn sezmԥk 

praktiki olaraq qeyri–mümkün oldu

÷undan, tԥkamül vԥ

kot

ԥkamül (tԥkamül nԥticԥsi yeni tԥkamül dԥyiúikliklԥri) “insan – 

t

ԥbiԥt” xԥtti boyunca tԥsԥvvürolunmaz tԥhlükԥlԥr yaranması 

mümkün olacaqdır. Bu t

ԥhlükԥni dԥrk etmԥk ekoloji úüurun 

ba

úlıca elementidir. Digԥr tԥrԥfdԥn, onu da nԥzԥrԥ almaq 

lazımdır ki, biotexnologiyanın intensiv inki

úafını lԥngitmԥk tԥkcԥ

m

ԥnԥvi – etik úüura ԥsaslanıb bԥúԥriyyԥti bu yoldan çԥkindir-

m

ԥk qeyri – mümkündür. Mԥhz bu sԥbԥbdԥn, ekoloji úüur heç 

olmasa biotexnologiyanın neqativ n

ԥticԥlԥrini minimuma 

endirm

ԥk qabiliyyԥtinԥ malik biliklԥri dԥ ԥhatԥ etmԥlidir. 

Dig

ԥr konsepsiya yuxarıdakı konsepsiyaya tam ԥks 

mövqed

ԥdir. Bu konsepsiyaya görԥ yaranmıú ekoloji 

münasib

ԥtlԥri ciddi pozacaq müdaxilԥlԥrdԥn tam imtina 

edilm

ԥlidir. Bu konsepsiya son dövrlԥrin iri ekoloji fԥlakԥtlԥrinԥ

(Çernobıl reaktorunda q

ԥza, nԥhԥng neft daúıyan tankerlԥrin 

q

ԥzalara u÷raması) müdaxilԥ etmԥk  ԥleyhdarlarının sayını 

k

ԥskin artırmıúdır (mԥsԥlԥn, müxtԥlif ölkԥlԥrin Yaúıllar hԥrԥkatı). 

Bel

ԥliklԥ, iki ԥks ideya: tԥbiԥt üzԥrindԥ hökmranlıq vԥ tԥbiԥti 

müdafi

ԥ ideyaları arasında mübarizԥ davam edir. Yaranmıú

                                                                                  

 540

v

ԥziyyԥtin çԥtinliyi hԥr bir ideyanın o birinin heç bir arqumentini 

q

ԥbul etmԥmԥsidir. ødeal halda onlar bir – birini tamamlamalıdır. 

Ԥn optimal, tԥbiԥt üçün harmonik situasiya insanı  vԥziyyԥtin 

a

÷ası kimi tԥbiԥti qorumaq hüququnu üzԥrinԥ götürmԥsidir. 

T

ԥbiԥtԥ  tԥsir üsulunun seçilmԥsi prosesindԥ hüquqi 

t

ԥnzimlԥmԥ  vԥ  mԥhdudlaúdırma ona görԥ aparılmalıdır ki, 

neqativ n

ԥticԥlԥr minimuma endirilsin, insanın yaúayaca÷ı 

biogeosenozun ba

úlıca aparıcı prinsiplԥri qorunsun. 

Müasir ekoloji 

úüurun ԥsasında daha iki bir – birinin diamet-

ral 

ԥksi olan fԥlsԥfi – metodoloji konsepsiya vardır. Birincisindԥ

buna 

ԥsaslanırlar ki, tԥbiԥt qeyri – mükԥmmԥldir, onun qeyri – 

mük

ԥmmԥlliyini artıran bir tԥrԥfdԥn antropoloji tԥsirdirsԥ, digԥr 

t

ԥrԥfdԥn ԥzԥldԥn mövcud olan nöqsanlardır. Yaranmıú ekoloji 

böhranlardan çıxmaq üçün bu konsepsiya t

ԥrԥfdarları insanın 

t

ԥbiԥtdԥ yaúamasını yüngüllԥúdirԥn ekoloji istehsalatı artırma÷ı 

(bu 

ԥslindԥ natural tԥsԥrrüfata qayıdıúdır) tԥklif edirlԥr. 

Konsepsiya praktiki h

ԥyatda reallaúsa, tԥbii vԥ ictimai mühit 

ümumil

ԥúԥrdi, daha do÷rusu ictimai mühit tԥbii yaúayıú mühitini 

“udardı”. Bel

ԥ bir aqibԥt tԥbiԥtlԥ  cԥmiyyԥt arasında yaranmıú

titr

ԥk, davamsız tarazlı÷ı mԥhv edԥ bilԥr. 

Dig

ԥr metodoloji konsepsiya tԥrԥfdarları  tԥklif edir ki, 

mövcud t

ԥbii yaúayıú mühitini yalnız qorumaq vԥ müdafiԥ

etm

ԥk lazımdır. Bundan ԥlavԥ elmi – texniki tԥrԥqqinin labüdlü-

                                                                                  

 541

yü q

ԥbul edilsԥ  dԥ, onu elԥ  hԥyata keçirmԥk lazımdır ki, 

s

ԥrvԥtlԥrԥ maksimal qԥnaԥt edԥn vԥ  tԥbiԥti zԥdԥlԥmԥyԥn 

texnologiyalar b

ԥrqԥrar olsun. økinci konsepsiya daha 

arzuolunan olsa da, onun da bir sıra nam

ԥlumları vardır. Namԥ-

lumların sırasına t

ԥbii vԥ süni yaúayıú mühitini – texnosferanı 

hansı h

ԥcmdԥ vԥ nԥ dԥrԥcԥdԥ dԥyiúdirmԥ zԥrurԥti mԥsԥlԥlԥri 

daxildir. 

Yeni ekoloji 

úüur tԥrԥfdarları – ekolojistlԥrin fikrincԥ, 

insanların istehsal f

ԥaliyyԥti öz ԥsasını  tԥdricԥn dԥyiúmԥlidir. 

Ekoloji istehsal adlandırılacaq istehsal vasit

ԥlԥrinin yenidԥn 

modernl

ԥúmԥsi labüddür. Ekoloji istehsal tԥbii biokimyԥvi 

ritml

ԥrԥ yönԥlmiú, biosferin dayanıqlı tarazlı÷ını pozmayan 

istehsal üsulları üstün tutulur. Ba

úlıca mԥsԥlԥ  mԥhsulun 

qısamüdd

ԥtli artımı deyil, cԥmiyyԥtin uzunmüddԥtli sabitliyini 

t

ԥmin edԥn inkiúafa nail olmaqdır.  øqtisadi artım yalnız vasitԥ

olub, m

ԥqsԥd deyildir: iqtisadi müvԥffԥqiyyԥtlԥr ekoloji qeyri –

sabitliyin adekvat 

ԥvԥzi kimi qiymԥtlԥndirilmԥmԥlidir. 

B

ԥúԥriyyԥtin tarixi boyunca iqtisadi artım yalnız tԥbiԥtin 

hesabına biosferin v

ԥ ekoloji vԥziyyԥtin zԥrԥrinԥ baú vermiúdir. 

Müasir ictimai istehsal üsuluna dair yanlı

ú hesab edilԥn 

fikirl

ԥrdԥn biri cԥmiyyԥtin iqtisadi artım sürԥtinin onun rifah 

d

ԥrԥcԥsilԥ eynilԥúdirilmԥsidir. Ԥslindԥ, bu o zaman do÷rudur ki, 

istehsal s

ԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli surԥtdԥ istifadԥ edԥn 

                                                                                  

 542

texnologiyalar 

ԥsasında qurulsun (yԥni yüksԥk dԥrԥcԥdԥ ekoloji 

istehsal olsun). C

ԥmiyyԥt daha bir sԥhvdԥn yaxa qurtarmalıdır: 

bu iri mü

ԥssisԥnin hԥmiúԥ kiçik müԥssisԥdԥn daha intensiv 

i

úlԥmԥsi fikridir. øqtisadi inkiúafın özünԥmԥxsus amillԥrindԥn irԥli 

g

ԥlԥn bu tԥsԥvvür, baúlan÷ıcını kapitalın ilkin yı÷ımı dövründԥn 

götürür. 

øri istehsal sahԥlԥrinin yaradılması, kiçik müԥssisԥlԥrin 

birl

ԥúmԥsi vԥ bir müԥssisԥnin digԥri tԥrԥfindԥn ”udulması” 

anlayı

úları da hԥmin dövrdԥ yaranmıúdır. Hԥmin tarixi dövrdԥ

bu, h

ԥqiqԥtԥn çox sԥrfԥli idi. Lakin yeni yüksԥk texnoloji 

istehsalın hökm sürdüyü indiki dövrd

ԥ tԥsԥrrüfatın ԥn intensiv 

forması  m

ԥhz kiçik müԥssisԥ  tԥrԥfindԥn hԥyata keçirilir, iri 

mü

ԥssisԥlԥr daha çox ekstensivliyini büruzԥ verir. Kiçik 

mü

ԥssisԥlԥr nԥinki tԥbiԥtԥ  zԥrԥrli tԥsiri azaltma÷a, hԥm dԥ

istehsal prosesini maksimal sur

ԥtdԥ intensivlԥúdirmԥyԥ qadirdir. 

Standart, kütl

ԥvi istehsal dövrü özü ilԥ  bԥrabԥr hԥyatın 

standartla

úması kimi kԥskin neqativ hadisԥyԥ sԥbԥb olmuúdur. 

”D

ԥrin ekologiya” tԥrԥfdarları müasir texnologiyaları sonrakı 

iqtisadi inki

úafla bilavasitԥ ba÷layırlar. Onlar tԥklif edir ki, 

ԥvvԥlcԥ insana vԥ  tԥbiԥtԥ qay÷ı ilԥ yanaúmanı  tԥmin edԥn 

yüks

ԥk texnoloji tullantısız istehsala keçilmԥlidir. Bu zaman 

insanın h

ԥyat tԥrzi vԥ onun keyfiyyԥti köklü surԥtdԥ dԥyiúԥcԥk, 

n

ԥticԥdԥ insanın öz ԥtraf mühiti haqqında tԥsԥvvürlԥri vԥ

b

ԥúԥriyyԥtin mövcudluq úԥrtlԥri  ԥsaslı  dԥyiúikliyԥ  mԥruz 

                                                                                  

 543

qalacaqdır. 

Ekoloji 

úüurun formalaúdırılması yollarına aúa÷ıdakıları aid   

edirl

ԥr:  

• texnika 

v

ԥ texnologiyanın ekologiyalaúması;  

•  tԥbiԥti qoruma sahԥsindԥ hüquqi norma vԥ hüquqi tԥsir 

mexanizml

ԥrinin tԥkmillԥúdirilmԥsi;  

•  tԥbiԥt vԥ cԥmiyyԥt üzԥrindԥ tԥbiԥtúünaslıqda istifadԥ olunan 

elmi–t

ԥcrübi, eksperimental üsullardan, ekoloji gԥlԥcԥyi 

proqnozla

údırmaq mԥqsԥdilԥ ekosistemlԥrin qlobal 

model

ԥúdirilmԥsinԥ keçid (elmi dildԥ in vivo-dan in vitro-ya 

keçid);  

•  tԥhsilin humanistlԥúdirilmԥsi, tԥlim–tԥrbiyԥ, tԥhsilin bütün 

pill

ԥlԥrinԥ ekoloji problematikanın daxil edilmԥsi. 

Bel

ԥliklԥ, yalnız cԥmiyyԥtdԥ insan hԥyatının bütün sahԥ-

l

ԥrinin ekologiyalaúdırılması ictimai úüurda yenidԥnqurmaya vԥ

yeni h

ԥyat keyfiyyԥtlԥrini yaratma÷a sԥbԥb olacaq, ønsan, 

C

ԥmiyyԥt vԥ Möhtԥúԥm Tԥbiԥt harmonik dayanıqlı inkiúafa 

q

ԥdԥm qoyacaqdır. 

                                                                                  

 544