Nuraliyeva xafiza otaevna

O‘zbekiston Respublikasidagi gigiyenik me’yorlar
 
Hozirgi kunga kelib O‗zbekiston Respublikasida ko‗plab gigiyenik me‘yoriy 
hujjatlar tasdiqlangan va amaliyotda qo‗llash uchun tavsiya qilingan bo‗lib, 
ularning asosiylari Sanitariya qoidalari va me‘yorlari (SanQvaM) hisoblanadi. Bu 
hujjatlarning aksariyat qismi oldin o‗rnatilgan me‘yorlar bo‗lib, ularga ayrim 
yangilik va qo‗shimchalar kiritilgan, bunda O‗zbekistonning geografik-iqlim 
sharoitlarining o‗ziga hosligi, respublika iqtisodiyotining hususiyatlari hamda 
jamiyatda yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy o‗zgarishlar inobatga olingandir. Bu 
hujjatlarning bir qismi ko‗pincha gigiyenik reglament ko‗rinishi (masalan, 
atmosfera havosidagi kimyoviy moddalarning REM, shovqin va tebranishning 
REM) tabiatiga egadir, ammo bu hujjatlarning ko‗pchilik qismi o‗z tarkibiga 

---

9 
sanitariya qoidalari va me‘yorlarini yoki sanitariya qoidalari va reglamentlarini 
oladi. Sanitariya qoidalari va me‘yorlaridan tashqari, O‗zbekiston Respublikasida 
me‘yoriy hujjatlar qatoriga uslubiy tavsiyanomalar, uslubiy ko‗rsatmalar, 
ko‘rsatma xatlar, tekshirish usullari kirib, ilmiy izlanish natijalari asosida 
tayyorlangan hamda ko‗p bosqichli ko‗rib chiqilishi va muhokama qilinishi shart 
bo‗lgan sharoitlarda ishlab chiqilib, O‗zbekiston Respublikasi Sog‗liqni Saqlash 
Vazirligi tomonidan tasdiqlangan. 
Gigiyenik me’yor va reglamentlarni ishlab chiqishga bo‘lgan umumiy 
yondashuvlar 
Gigiyenik me‘yor va reglamentlarni o‗rnatish tartibi muayyan misollarda 
ko‗rib chiqilishi kerak. Masalan, yashash xonalarining mikroiqlimi yoki uning 
yoritilishiga doir gigiyenik me‘yorlar tabiiy tekshirishlar asosida ishlab chiqilishi 
va tekshirish jarayonida tekshirilayotgan omilning turli sharoitlarda odam 
organizmining funsional holatiga ta‘siri bilan baholanishi kerak, masalan, 
(mikroiqlim uchun - issiqlikning boshqarilishi, yurak-qon-tomir tizimi, nafas olish 
organlari funksiyasi; yoritilganlik uchun - ko‗rish a‘zolari va markaziy asab tizimi 
funksiyasi). Bunda tekshirilayotgan omilning shunday parametrlari gigiyenik 
me‘yor qilib olinishi kerakki, u organizmning optimal funksional holatini 
ta‘minlasin. Aholining eng optimal suv iste‘moli me‘yorlarini o‗rnatish uchun 
aholining ko‗pchilik qismidan anketa so‗rovlar o‗tkazilib, keyinchalik turar-
joylarning kommunal obodonlashtirilganligiga bog‗liq holda suv sarfi qiymatlari 
hisoblab 
topiladi. 
Ayrim 
omillarni 
me‘yorlashtirishda 
tabaqalashgan 
me‘yorlashtirish prinsipi qo‗llanadi va bunda omilning yuqori, optimal va quyi 
darajalari o‗rnatiladi. Shunday prinsip bo‗yicha, jumladan ishlab chiqarish 
xonalarining ruxsat etiladigan va optimal mikroiqlim qiymatlari va ichimlik suvi 
tarkibidagi kimyoviy elementlarning ruxsat etiladigan miqdoriy chegarasi 
belgilangan va hakazo. 
Gigiyenik me‘yorlardan farqli o‗laroq, gigiyenik reglamentlarni o‗rnatish, 
qoida bo‗yicha tabiiy sharoitda emas, balki tajriba (eksperiment) sharoitida olib 
boriladi. Omillarning gigiyenik reglamentatsiyasi atrof-muhitdagi turli omillarning 

---

10 
bo‗sag‗ali ta‘sir konsepsiyasiga asoslanadi. Gigiyenik reglamentlarni o‗rnatish - bu 
murakkab va etarlicha uzoq davom etadigan jarayondir. U me‘yorlashtiriladigan 
omilning sifat va miqdoriy ta‘riflash bilan birga fizikaviy, kimyoviy, biologik, 
radiologik, statistik tekshirish usullaridan foydalanishni, omilni tirik organizmga 
ta‘sirini o‗rganish bilan keyinchalik olingan ma‘lumotlarni statistik tahlil qilish va 
shunga muvofiq reglament ishlab chiqishni taqozo etadi. Ko‗p sonli gigiyenik 
reglamentlar qatoriga kimyoviy moddalarga ruxsat etiladigan konsentratsiyalar 
(REK) ni kiritish mumkin. 
- atmosfera havosidagi kimyoviy moddalarni reglamentlash; 
- kimyoviy moddani havzalardagi suvda reglamentlash; 
- kimyoviy moddalarni tuproqda reglamentlash; 
- kimyoviy moddalarni oziq-ovqat mahsulotlarida reglamentlash. 
O‗tkazilgan tekshirishlarning natijalari asosida tekshirilgan moddaning 
zaharlilik sinfi o‗rnatiladi va talab etiladigan gigiyenik reglamentlar hisoblab 
topiladi (REK). 
Ishlab chiqilgan gigiyenik me‘yor va reglamentlarning samaradorligi 
aholining salomatlik darajasini o‗rganish asosida baholanadi yoki ishlab chiqilgan 
gigiyenik me‘yorning vazifasiga muvofiq aholining ayrim guruhlarida baholanadi. 
Gigiyenik me‘yorlashtirish va reglamentlashtirish atrof-muhitdagi omillarning 
barchasini o‗zida aks ettirishi bilan birga ishlab chiqiladigan barcha profilaktik va 
sog‗lomlashtirish tadbirlari uchun asos bo‗ladi. 
Xorijiy mamlakatlarda shu jumladan, Amerika Qo‗shma shatatlarining ko‗plab 
kasaba uyushma tashkilotlarida, birlashma va davlat mahkamalarida turli xil 
sohalarning, atrof-muhitni zararlovchilarning hamda jismoniy idoralarning 
faoliyatini chegaralovchi tavsiyanomalarni, qo‗llanmalarni, me‘yorlarni ishlab 
chiqarish rivojlangan. Bularning ichida eng mashxuri Amerika davlat iqtisodiyot 
gigiyenachilari kengashi bo‗lib, ular ish joylarida jismoniy zo‗riqishlarni va kimyoviy 
zaharlanishlarni chegaralab turish maqsadida turli tavsiyanomalar ishlab chiqishadi. 
Bundan tashqari, Radiaktiv himoya xalqaro komissiyasi va Radiatsion himoya milliy 

---

11 
vazirligi ham radiatsion zaryadlanishga qarshi himoyalanish uchun shu turdagi bir xil 
qo‗llanmalarni yaratgan. 
Birlashgan mahkamalar quyidagi tashkilotlarni o‗z ichiga oladi: Atrof muhitni 
himoyalash agentligi, Oziq-ovqat va dori-darmon boshqarmasi, Kasbiy havfsizlik va 
Sog‗liqni saqlash boshqarmasi, Qo‗shma shtatlar Atomni nazorat qilish komissiyasi. 
Bu tashkilotlar atrof-muhitdagi, uy sharoitidagi, ishxonadagi jismoniy zo‗riqishlar, 
tushkinliklar va zaharlanishning bir necha xil turlarini me‘yorlar asosida nazorat 
qiladi.