Nurmurodov

Suyuq metallami prokatlash
usulida prokat buyumlar olishning
asosiy mohiyati shundaki, bunda suyuq metall cho‘michdan suv bilan 
sovitib turiladigan jo ‘valar orasida hosil b o ig an voronkaga quyiladi. 
Suyuq metall voronkaga tushgach, qotadi va qarama-qarshi tomon­
larga aylanayotgan jo ‘valarda deformatsiyalanadi, natijada prokat 
hosil boiadi. Bu usulda mo‘rt metallami, masalan, cho‘yanni ham 
prokatlab yupqa listlar olish mumkin.
Prokatlashning yana bir necha turlari mavjud. Masalan, poiatlam i 
qizdirib va sovuqlayin prokatlash, prokatlashning maxsus turlari, 
rangli metall va qotishmalarni prokatlash, ultratovush orqali prokat­
lash hamda quymasiz prokatlash jarayonlari sanoat miqyosida keng 
qoilaniladi.
9.3. Metallami kiryalash
M aiurnki, xalq xo‘ja!igining turli ehtiyojlari uchun buyum 
(detal)lar tegishli tanavorning oichamlarini o‘zgartirish orqali 
tayyorlanadi. Biror tayyorlanmani tobora kichrayib boruvchi teshiklar 
(ko‘zlar) tizimidan tortib (cho‘zib) o ‘tkazish jarayoni 
kiryalash
deb 
ataladi. Cho‘zish jarayonida tayyorlanmaning ko‘ndalang kesimi 
kichrayib, uzunligi ortadi. Bu jarayon orqali turli diametrli simlar, 
chiviqlar, naychalar va boshqalar olinadi.
Masalan, sim kiryalash uchun chiviq tayyorlanmalardan foydala­
niladi, tayyorlanmalaming o ‘zi esa (diametri taxminan 5 mm) 
prokatlash y o ii bilan hosil qilinadi. Kiryalashdan oldin tayyorlanma 
yumshatilib, strukturasi yaxshilanadi. Shundan keyin tayyorlanma 
kiryaning ko‘zlaridan birin-ketin o‘tkazilib zarur diametrli sim hosil 
qilinadi. Kiryalash jarayonida ishlatiladigan kiryaning materialiga 
alohida ahamiyat beriladi, chunki ular uzoq muddat foydalanishga 
dosh berishi uchun juda qattiq va chidamli qilib tayyorlanishi kerak. 
Shuning 
uchun 
kiryalar 
ko‘pincha 
yuqori 
sifatli 
poiatdan 
tayyorlanadi. Lekin bunday qimmatbaho poiatni tejash maqsadida 
ko‘pincha kiryaning o ‘zi oddiy uglerodli poiatdan tayyorlanadida,
147

---

unga asbobsozlik poiatlari (У8...У12) va yuqori sifatli legirlangan 
p o ia t (X12M) yoki qattiq qotishma (BK2, BK3)dan yasalgan kirya, 
voloka, filera (ko‘z)Iar o ‘matiladi, juda kichik diametrli (diametri
0,3 mm gacha) simlami kiryalash uchun metall opravkalarga o ‘ma- 
tilgan olmos foydalaniladi.
Volokalar yaxlit, yigim ga va rolikli b o iish i mumkin. Yaxlit 
volokaning tuzilish sxemasi 9.4-rasmda tasvirlangan. Volokaning 
kirish konusi tanavor uchini kiritish va moyni bir tekis taqsimlash 
uchun, deformatsiyalovchi qismi tayyorlanmani siqish uchun, 
kalibrlovchi qismi metallning ko‘ndalang kesimi oicham larini talab 
etilgan darajaga keltirish uchun, chiqish konusi esa metallni shikast- 
lanish (timalish, sidirilish va b.) dan saqlash uchun xizmat qiladi. 
Kiryalash jarayoni bitta yoki bir necha volokalar (ko‘zlar) orqali
Ishlab chiqariladigan buyumning shakli 
tegishli volokaning shakliga b o g iiq boiadi. 
Kiryalash texnologik jarayoni quyidagicha 
boiadi, tayyorlanma yumshatilib, struktura- 
si yaxshilanadi, uning bir uchi ingichka- 
lashtiriladi. Tayyorlanma sirtidagi kuyundi- 
ni ketkazish uchun sulfat kislotaning kuch- 
siz eritmasi bilan yaxshilab yuviladi, sirtiga 
oldin ohak fosfat, so‘ngra esa mineral moy 
surtiladi, tayyorlanma bir necha marta kir-