Nutq madaniyati va uni shakllantiruvchi asosiy sifatlar

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences
(E)ISSN:2181-1784 
www.oriens.uz 
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 
3(1), Jan., 2023 
423 
- nutqning izchilligi (til birliklarining semantik aloqalari va voqelik ob’ektlari va 
hodisalarining aloqalari o’rtasidagi bog’liqlik); 
- nutq sofligi (adabiy tilga yot, axloq me’yorlari tomonidan rad etilgan 
elementlarning yo’qligi); 
- nutqning ekspressivligi (nutqda tinglovchi yoki o’quvchining diqqatini va 
qiziqishini qo’llab-quvvatlovchi elementlarning mavjudligi); 
- nutqning boyligi (ishlatiladigan nutq vositalarining xilma-xilligi); 
- nutqning maqsadga muvofiqligi (til vositalarining bunday tanlanishi nutqni 
muloqotning maqsadi va shartlariga muvofiqlashtiradi) [1]. 
Odamlar o’rtasidagi muloqot ham ijtimoiy-psixologik o’zaro ta’sir, ham 
ma’lumot uzatish kanalidir. Biroq, mantiqiy va kontseptual ma’lumotlar 
almashinuviga o’tishdan oldin, nutq aloqasiga kirish kerak va buning uchun nutq 
odob-axloqining ma’lum normalarini bilish va to’g’ri qo’llash kerak. 
Shuningdek nutq madaniyati asosida nutq odob-axloqi paydo bo’ldi, unga 
asosan suhbatdoshlar o’rtasida nutq aloqasini o’rnatish, tanlangan kalitda ularning 
ijtimoiy rollari va bir-biriga nisbatan roli pozitsiyalariga, rasmiy va norasmiy 
munosabatlardagi o’zaro munosabatlarga muvofiq muloqotni ta’minlash uchun 
jamiyat tomonidan belgilangan barqaror aloqa formulalari tizimi – so’zlamalaridir [3]. 
Masalan, o’zbek odob-axloqining milliy o’ziga xosligi xalqimizning maqol va 
dostonlarida o’z ifodasini topgan. 
XULOSA 
Bugungi kunda mamlakatimizda sodir bo’layotgan ijtimoiy-iqtisodiy, texnik, 
siyosiy, ma’naviy-axloqiy o’zgarishlarni hisobga olib, o’z qiyofasini shakllantirish 
funksiyasi, tarbiyaviy funksiya, moslashish funksiyasi kabi kommunikativ 
funksiyalar haqida qo’shimcha gapirishni o’rinli deb hisoblaymiz virtual dunyoda 
nutqiy o’zaro ta’sir qilish shartlari asosida. Shuningdek, nutq madaniyatining axloqiy 
jihati turli xil muloqot holatlarida lingvistik xulq-atvor qoidalarini bilish va qo’llashni 
ta’minlaydi, muloqot jarayonida yomon so’zlarga, raqibga nisbatan haqoratli, 
haqoratli va shunchaki hurmatsiz so’zlar qat’iy taqiq qo’yiladi, "ko’tarilgan ohangda" 
suhbat qoralanadi. Qo’pol, tartibsiz so’zlar, qo’pol gaplar va suhbatlar to’g’ri xatti-
harakatni keltirib chiqaradi. Xalq ongiga kirib borgan bu haqiqat “yomon so’z go’zal 
axloqni buzadi” degan hikmatda ifodalangan. 
Shunday qilib, nutq madaniyati individualdir. Ona tilidan to’g’ri foydalanish 
shaxsning o’ziga xos uslub tuyg’usining, to’g’ri va yetarli darajada rivojlangan 
estetik didning mavjudligini nazarda tutadi, bu esa shaxsning nutq madaniyati va til 
madaniyatining yangi darajasini shakllantirishning zaruriy shartidir.