Nutq rivojlantirishning samarali metodlari va usullari

---

Nutq rivojlantirishning samarali metodlari va usullari 
Usmonov Aslam Qarshiboyevich, o„qituvchi,
Usmonova Umida Baxtiyorovna, o„qituvchi. 
Jizzax davlat pedagogika instituti. 
ANNOTATSIYA 
Ushbu maqolada bolaning psixik taraqqiyotini ta‟minlovchi omillarni turli 
xil metodlar asosida hayotga tadbiq etish ko„nikmasini shakllantirish haqida 
so„z yuritilgan. 
Uzluksiz ta‟limning dastlabki bo„g„inini maktabgacha ta‟lim tashkil etadi va 
bu bosqich keyingi ta‟lim turlariga bola ongiga dastlabki bilimlarni beruvchi 
“fundament” vazifasini bajaradi. “Ko„p yillik ilmiy kuzatish va tadqiqotlar shuni 
ko„rsatadiki, inson o„z umri davomida oladigan barcha informatsiyaning 70 foizini 
5 yoshgacha bo„lgan davrida olar ekan” kabi fikrlar ham shundan dalolat berib 
turibdi. Bola ruhiy kamolotining ko„p jihatlari nutq bilan bog„liq ravishda 
rivojlanadi. Chunki, bola muloqotga kirishishi ya‟ni tengdoshlari va kattalar bilan 
bo„ladigan muloqotlari jarayonida juda ko„plab ma‟lumotlarga ega bo„ladi va 
o„zining ruhiyatini keyingi rivojlanish bosqichiga ko„tarib boradi. Shuning uchun, 
bola hayotining dastlabki birinchi oyidan tarbiya faqat uni parvarish qilish bilan 
chegaralanmasligi kerak. Bolaning ilk yosh davridan eshitish qobiliyatini 
tarbiyalash, shuningdek, bolaning emotsional sohasi – jilmayish, kulish, va ovoz 
tonini uyg„otish lozim. Bularning hammasi birgalikda nutqini rivojlantirishga 
xizmat qiladi.
Asosan, bolalarning nutqiy rivojlanishi uning kattalar bilan individual 
muloqotida shakllanadi. Bola muloqotga nafaqat emotsional kirishadi, balki 
so„zlovchining yuzini ham ko„rib turishi kerak. 
Bog„cha yoshidagi bolalar eng avvalo ko„rgazmali ifodalangan yoki ularni 
faoliyatlarga 
jalb 
etadigan 
predmetlar, 
hodisalar,sifatlar, 
xususiyatlar, 
munosabatlarning nomlanishini o„zlashtiradi. Buni bola tafakkurining ko„rgazmali-

---

harakat va ko„rgazmali-obrazli xarakterda ekanligi bilan tushimtirish mumkin. Shu 
tufayli ham, bog„cha yoshidagi bolalar lug„atida abstrakt (mavhum) tushunchalar 
deyarli uchramaydi. Bolalar nutqidagi bu hususiyatni ham mashg„ulotlar 
jarayonida hisobga olish zarur. Bolalarning nutqlari kattalarning nutqlaridan keskin 
farq qilinadi: Masalan: “r” o„rniga “l” yoki “y”, “sh” o„rniga “s” tovushlarini 
ishlatishlari kuzatiladi. Nutqi to„liq rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi bolalar 
uchun pedagogik mahorat alohida ahamiyatga ega. Maktabgacha ta‟lim yoshdagi 
bolalarda dastlabki ma‟naviy–ahloqiy tushunchalarni shakllantirish bolaning 
dastlabki rivojlanish bosqichlaridayoq amalga oshirilishi lozim bo„lgan pedagogik 
talablardan biri bo„lsa, ma‟naviysifatlar: mehribonlik, to„g„rilik, vatanparvarlik, 
insonparvarlik, intiluvchanlik, tashabbuskorlik, milliy qadriyatlarga hurmat, milliy 
g„urur kabi va ahloq–odobga oid sifatlar: ota–onaga hurmat, salomlashish odobi, 
kiyinish va ovqatlanish odobi, mehnatsevarlik, uyda va jamoat joylarda o„zini 
tutish kabi fazilatlarni tarbiyalash jarayoni ham bolalarda nutq zahirasining 
yetarlicha rivojlanishini talab etadi.
Maktabgacha ta‟lim mazmunini tashkil etishda bolalar nutqini 
rivojlantiruvchi noan‟anaviy usullardan foydalanish; ularda mashg„ulotlarga 
qiziqishni yanada orttirish uchun har- xil integrasiyalashgan xususiyatga ega 
bo„lgan ko„rgazmalardan foydalanish; maktabgacha yoshdagi bolalarga 
mashg„ulotlarni 
tashkil 
etishda 
doimo 
bolalarning 
tafakkur 
xususiyatini(ko„rgazmali-obrazli, ko„rgazmali-harakatli, emotsonal) hisobga olish;
ta‟lim jarayoni bola yoshiga mos bo„lishi yoki imkoniyatlarini hisobga olgan holda 
metodlarni tanlash bilan bog„liq bo„lishi; bolalarga yondashuvda logoped, 
difektolog,psixolog tarbiyachi, ota– onalar o„zaro hamkorlikda ish olib borishlari 
maqsadga muvofiqdir. 
Go„dak ijtimoiy hayotga kirib kelishi bilan uning nutqi ham ijtimoiylashib 
boradi. Chunki bola tug„ilganidan boshlab muayyan ijtimoiy muhit ta'sirida tarbiya 
topadi. Turli muloqot vaziyatlarida etakchi o„rinni bola tomonidan kattalar- ning 
aqliy xususiyat va qiziqishlariga bo„lgan taqlidiy xatti- harakatlar tashkil etadi. 
Bunda so„z nutqiy muloqotning asosiy vositasi sifatida xizmat qiladi. Bolaning 

---

ijtimoiy muhitni bilishga bo„lgan qiziqishlarini qondirish uning atrof-muhit bilan 
yanada kengroq tanishishiga imkon beradi. Tevarak-atrof bilan tanishuv jarayonida 
bola undagi narsa-buyum nomlari va harakat-holatni ifodalovchi so„zlarni 
o„zlashtirib boradi. Bola tomonidan nutqiy funksiyalarning o„zlashtirilishi jarayoni 
uning maktabgacha yosh davrida uch bosqichda amalga oshadi. Birinchi bosqich 
(tug„ilganidan boshlab 9 oylik davrigacha)da go„dak atrofidagi kattalarning nutqini 
tushunmaydi va o„zi ham so„zlay olmaydi. Biroq bu bosqichda kelajakda 
shakllanadigan nutqni o„zlashtirishga zamin hozirlanadi. Tadqiqotlarda mazkur 
davr noverbal bosqich deb ataladi. Ikkinchi bosqich (9 oydan 3 yoshgacha) - 
nutqning shakllanish bosqichi sanaladi. Bu davrda bola kattalar tomonidan 
qo„llanadigan oddiy, sodda shakldagi nutqiy qurilmzlarni tushunishga harakat 
qiladi, o„zi ham dastlabki so„zlarni talaffuz qila boshlaydi. Uchinchi bosqich 3 
yoshdan 7 yoshgacha bo„lgan davrni o„z ichiga oladi. Bu bosqichda bola kundalik 
hayotda faol qo„llanadigan nutq birliklarini to„liq o„zlashtiradi va ulardan 
atrofidagilar bilan muloqot jarayonida keng foydalanadi. Bu bosqich nutqiy 
muloqotning rivojlanish bosqichi hisoblanadi
1
. 
Bola tevarak-atrofda kuzatilgan narsa-buyum hamda voqea-hodisalar haqidagi 
ma'lumotlarni o„yin orqali o„zlashtirib, har xil harakatlarni bajaradi, ko„rgan-
bilganlarini o„zicha talqin qilishi natijasida ifodalanayotgan hodisalarning 
mazmun-mohiyatini yaxshiroq tushunib olishga intiladi. V.V. Dementev bu 
boradagi tadqiqotida maktabgacha yoshdagi bolalar o„yinlarini quyidagi tiplarga 
ajratadi: 
1.