Nutq tovushlarining umumiy tavsifi

1-jadval
O'zbek adabiy tili unlilari tasnifi

Tilning vertikal holatiga ko'ra	Tilning gorizontal holatiga ko'ra
	til oldi	til orqa
	lablanmagan	lablangan
Yuqori (yopiq)	I	u
O'rta (yarim yopiq yoki ochiq)	E	o'
Quyi (ochiq)	A	o

2-jadval
Rus adabiy tili unlilari tasnifi

Tilning vertikal holatiga ko'ra	Tilning gorizontal holatiga ko'ra
	til oldi	o'rta qator	til orqa
	lablanmagan		Lablangan
Yuqori (yopiq)	i	ы	U
O'rta (yarim yopiq yoki ochiq)	e		O
Quyi (ochiq)		a

O'zbek, rus va ingliz tillari unlilarining tasnifi

Tilning verikal holatiga ko'ra ko'tarilish belgilari	Tilning gorizontal holatiga ko'ra qator belgilari	Oldi qator		Aralash va o'rta qator	Orqa qator
		Til oldi	Orqa yo'na-lishi- dagi til oldi		Oldi yo'na-lishdagi til orqa	Chuqur til orqa
Yuqori ko'tarilish	Tor shakli					u:
	Keng shakli		I		υ
O'rta ko'tarilish	Tor shakli			ə:
	Keng shakli			ə	Λ
Quyi ko'tarilish	Tor shakli					כ כ:
	Keng shakli	æ				a:

Shartli belgilar:  – o'zbek tili unlilari;
 – rus tili unlilari;
– ingliz tili unlilari;
Eslatma: 1) Til orqa qator unlilari, /Λ/, /a:/ dan tashqari, qolganlari – lablangan. Til oldi, aralash va o'rta qator unlilari –lablanmagan.
2) Rus tilidagi (ы), (a) unlilari – o'rta qatorga, ingliz tilidagi /ə:/, /ə/ – aralash qatorga kiradi.

3) Ko'rsatilgan shartli bel-gilar shu til unlilar sistema-sining geometrik tabiatini hi-sobga oladi. Masalan, o'zbek tili-ning unlilar sistemasi to'rtbur-chak shakliga ega. Rus tili voka-lizmi uchburchak shakliga ega. Ingliz tilidagi unlilar (dif-tonglar ko'rsatilma-gan) har ikki shaklga ham zid keladi. Ularni ko'pincha Xalqaro Fonetik Assotsia-
siyaning jadvaliga asosan trapetsiya shaklida ko'rsati-ladi va bu shakl boshqa til-lar-dagi unlilarni ko'rsa-tish uchun ham keng qo'llanadi.

O'zbek va ingliz tillaridagi undosh tovushlarning artikulatsiya o'rniga (to'siqning hosil bo'lish o'rniga) ko'ra tasnifi

Lab undoshlari		Til undoshlari						Bo'g'iz yoki faringal
		til oldi			til o'rta		til orqa
lab-lab	lab-til	dorsal	alveolyar	tish o'rta	palatal	sayoz	chuqur (uvulyar)
b b p p m m w o’z/ing	v v f f	s s z z d t s n l	t d l n	θ – ð	y j	k k g g	k g' x	h h

O'zbek va ingliz tillaridagi undosh tovushlarning
artikulyatsiya usuliga ko'ra tasnifi

Sirg'aluvchilar (frikativlar) (to'siq, kuchsiz, nutq organlari jipslashmaydi, shovqin hosil bo'ladi)			f, v, z, j, x, f, s, sh, y, h, g' f, v, s, z, ∫, ʒ, θ, ð, h
Jipslashuvchilar (nutq organlari jipsla-shadi, zich, kuchli to'siq hosil bo'ladi)	Portlovchilar (shovqin kuchli)		p, b, t, d, k, g, q p, b, t, d, k, g, .
	Affrikatlar (shovqin kuchli, portlovchidan boshlanib sirg'aluvchi tovush bilan tamomlanadi)		tsh (ch), dj (j), ts (s) t∫ dʒ
	Sonorlar (sonantlar) (shovqinga qaraganda ton ustun keladi)	burun	m, n, ng m, n, ŋ
		yon	L
		titroq	R
		o'rta	w, r, j

Eslatma: Jadvallar rus tilidagi undoshlarning tasnifini ham ko'rsata oladi. Ular deyarli o'zbek tili undoshlarining jadvallarda ko'rsatilgan belgilariga o'xshaydi. Biroq rus tili undoshlarining tasnifida yumshoq va qattiq, bir fokusli va ikki fokusli undoshlarni alohida ko'rsatmoq kerak.


Undoshlarning tovush paychalarining holatiga ko'ra tasnifi

Jarangli (tovush paycha-lari titraydi)	o'zbek tili:	b, d, g, v, z, j, y, g', dj, (j)
	rus tili:	б, бь, д, дь, ч, чь, в, вь, з, зь, ж, жь
	Ingliz tili:	b, d, g, v, s, ʒ, ð
Jarangsiz (tovush paychalari)	o'zbek tili:	p, t, k, q, tsh(ch), tc(щ), x, f ,s, sh /h/
	rus tili:	п, пь, т, ть, к, кь, ч, ц, х, ф, фь, с, сь, ш, щъ
	ingliz tili:	p, t, k, f, θ, s, ∫, t∫, /h/

Eslatma: /h/, /h/ undoshlari ko'proq jarangsiz va ba'zan jarangli holatda uchraydi. Shu sababli ularni qavs ichida keltirildi. Undoshlar doim jarangli va jarangsiz juftlariga ega bo'laver-maydi. Masalan, o'zbek tilidagi (q), rus tili-dagi (ch), (x) o'z juftlariga ega emas. O'zbek tili-dagi (x) ning jufti (g') hisoblanadi.
A a harfi. badan, vazifa, gap, dasht, jabr, zarb, kalla, lab, mana, nam, past, rasm, talaba,faraz, xabar, shabada, g’azab, harf so’zlarida old qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi. Bahor,vaqt, davom, zavq, nahor, savob, tavfiq, xaloyiq, Qahhor kabi so’zlarda o eshitilsa ham, a yoziladi. Muomalo, muhokama kabi so’zlardaieshitilsa ham, a yoziladi.
O o harfi. obod, ovoz, odob, ojiz, ozod, oy, olomon, ona, opa, oson, ota, oxur, och, oq, og’ir, ohkabi so’zlardaorqa qator keng unlini ifodalash uchun qo’llanadi. Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida boks, gol, domna, azot, kod, lom, morfema, nota, pochta, rota, sotka, tonna, fosfor, xor, shonkabi so’zlarda o’zbekcha o’harfi o’rniga ishlatiladi.
I i harfi . ish, tiyin, jiyron, ziyrak, kiyim, muhimkabi so’zlarda old qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi.Bir, sira, bilankabi so’zlarda qisqa eshitilsa hami yoziladi.
U u harfi.Bur, quv, tuzkabi so’zlarda orqa qator tor unlini ifodalash uchun ishlatiladi. Tovush, qovun so’zlaridavdan keyiniishlatilsa ham,uyoziladi.
O’o’ harfi.Lekin, kel, tejamoqkabi so’zlarda old qator o’rta keng unlini ifodalash uchun qo’llanadi.
Diqqat! a, i, u, o harflariso’z ortasida,a harfi so’z oxirida qo’shaloq kelish mumkin:manfaat, tassurot, tabiiy, shuur, mudoffa.

Undoshlar imlosi.

Bb harfi.Odob, kitob so’zlarida pkabi,qibla, tobla so’zlaridavtarzida eshitilsa hamfyoziladi.Vv harfi chetdan kirgan avtobus, avtomatkabi so’zlardaftarzida eshitilsa ham,v kabi yoziladi. Dd harfi.Obod, ozodkabi so’zlardat kabi eshitilsa hamdyoziladi.J j harfi. Jo’ja, jo’rakabi so’zlardatil oldi qorishiq portlovchini ifodalasa,chetdan kirgan jurnal, gijja,ajdarkabi so’zlarda til oldi sirg’aluvchi tovushni ifodalash uchun qo’llanadi.Zz harfi.Izsiz, yuz ko’rmaskabi so’zlarda seshitilsa hamzyoziladi. N n harfi. Manba, tanburkabi so’zlardameshilsa hamnyoziladi. F f harfi. Fayz,Fotimakabi so’zlarda ba’zan ptarzida aytilsa hamfyoziladi.Q q harfi.To’qson, maqsad, maqtovkabi so’zlarda x eshitilsa ham qyoziladi.Tutuq belgisi ( ‘ ). Quyidagi vazifalarni bajaradi.

1. 
   Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida ayirish belgisi o’rnida ishlatiladi.Unlilardan keyin ularning cho’ziqroq talaffuz qilinishi ifodalasa, undoshlardan keyin kelganda ularning oldingi tovushlardan ajratib aytilishini ko’rsatadi: a’lo,me’yor, qat’iy, tal’at.
   

S , h harflari yonma-yon kelganda, ularni shharfi birikmasidanfarqlash uchunham qo’llanadi: as’hob, is’hoq.Mo’tabar, mo’jiza kabi so’zlarda o’unlisi cho’zib aytilsa hamtutuq belgisi qo’yilmaydi.
Undoshlar talaffuzida faol ishtirok etgan a’zolar ham turlicha harakat qilishi mumkin. Masalan: t,d undoshlari talaffuzida tilning oldingi qismi faol ishtirok etsa b, p tovushlari hosil bo’lishida lablar ishtirok etadi.Undosh tovushlarning talaffuzida faol ishtirok etgan a’zolar shu tovushning hosil bo’lish o’rni hisoblanadi.Shunga ko’ra, t,d undoshlari til undoshlariga,b,p undoshlari esa lab undoshlariga kiradi.
Undosh tovushlar nutq a’zolarining biror yerida to’siqqa uchrab o’tishlari bilan o’ziga xos xususiyatga ega. Undosh tovushlar tovush paychalarining harakati va holatiga, hovo oqimi og’iz bo’shlig’ining qayerida to’siqqa uchrashiga, faqat shovqindan iboratligiga, talaffuz usullariga ko’ra bir-biridanfarqlanadi:
1.Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra;
2.Hosil bo’lish o’rniga ko’ra;
3.Hosil bo’lish usuliga ko’ra;
I . Undoshlar ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra ikkiga bo’linadi: a) shovqinlilar; b) sonorlar.
Shovqinlilar tarkibida shovqinning miqdori ovozga nisbatan ko’proq bo’lgan yoki ovoz qatnashmagan tovushlar b, v, g, d, j, z, k, p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, g’, h kabi undoshlardir.
Shovqinli undoshlar ham o’z navbatida ikkiga bo’linadi:
1) jarangli undoshlar: b, v, g, d, z, y, j, g’.
2) Jarangsiz undoshlar: p, f, s, t, ch, k, q, x, h.
Undoshlarni janrangli va jarangsizga ajratishda quyidagi sabablar nazarda tutiladi: a) jarangli undoshlarni talaffuz etganda,tovush paychalari qatnashib taranglashadi. Jarangsizlarni talaffuz etganda esa ovozdorlik sezilmaydi, chunki havo oqimi tovush paychalarini titratmaydi va tranglashtirmaydi; b) jarangli undoshlarni talaffuz etganda jaranglashish seziladi. Shovqinli undoshga ovoz qo’shiladi, lekin ovoz miqdori shovqinga nisbatan kam bo’ladi; c) jarangsiz undoshlar faqat shovqindan hosil bo’ladi vaovoz mutlaqo ishtirok etmaydi.
Sonor undoshlar tarkibida ovoz miqdori shovqinga qaraganda ko’p bo’ladi. Shuning uchun ham ular undoshlar ichida ovozliroq bo’ladi, unlilarga yaqin turadi. Ammo tarkibida qisman bo’lsa ham, shovqin ishtirok etgani uchun sonorlar undoshlarga kiradi. O’zbek tilida sonorlarbeshta: m,ng,n,l,r .
Boshqa undoshlarning hammasi shovqinlilar hisoblanadi.