Nutq tovushlarining umumiy tavsifi

Unli tovushlar artikulyatsiyasiga ko`ra undosh tovushlardan farq qiladi. Unlilar talaffuzida o`pkadan chiqadigan havo og`iz bo`shlig`ida hech qanday to`siqqa uchramaydi, nutq a`zolarining holati bir xil bo`ladi. Musiqiy ohanglarga ega bo`ladi. Bunday xususiyatlarni undoshlar talaffuzida kuzatib bo`lmaydi.Undosh tovushlar og`iz bo`shlig`ida hosil bo`ladi, o`pkadan keladigan havo turli to`siqlarga uchraydi, musiqaviy ohangga ega emas. Undoshlarda, asosan, shovqin ustun turadi, unlilarda esa ovoz.
Har bir til o`ziga xos unlilar tizimiga ega. Tildagi unlilar tizimi vokalizm (latincha unli, ovozli degan ma’noni bildiradi) deyiladi. Tilda unlilar o`zi alohida bir tizimni, paradigmani tashkil qiladi va fonetik paradigmaning bir mikrosistemasini tashkil etadi. Tilning ko`tarilish darajasi (yuqori, o`rta, quyi) va lablanish – lablanmaslik belgilari unli fonemalarning asosiy belgilari bo`lib, bu belgilar ularning sistema hosil qiluvchi belgilari sanaladi. Unlilarning tilning gorizontal holatiga ko`ra (old qator, o`rta qator, orqa qator) belgilari asosiy hisoblanmaydi. Chunki bu belgilar ularda nutqiy yondosh tovushlar ta’sirida o`zgarib turadi. Masalan, [q] undoshi bilan qo`shnichilik munosabatida [a] unlisi til orqalik xossasiga ega bo`lsa, [k] undoshi qurshovida o`z holatini saqlaydi: qarg`a, qurbaqa, kamalak, katta, kassa, katastrof kabi. Unli fonemalarning asosiy belgilariga ko`ra tasnifi quyidagicha:

Unli fonemalar	A s o s i y b e l g i l a r i
	Tilning ko`tarilish darajasi			Lablanish belgisiga ko`ra
	yuqori	o`rta	quyi	lablangan	lablanmagan
[i]	+				+
[u]	+			+
[o’]		+		+
[o]			+	+
[e]		+			+
[a]			+		+

Demak, chizmadan ko`rinib turganidek, unli fonemalar tilning ko`tarilish darajasiga ko`ra uch pog`onali, lablanish belgisiga ko`ra ikki pog`onali sistemani hosil qiladi. Jadvalda berilganidek, unli fonemalar o`zaro o`xshash va farqli belgilari bilan ziddiyatni hosil qiladi. Masalan, [a] va [e] fonemalarining birlashtiruvchi (farqlanmovchi) tomoni ularning lablanmaganligi bo`lsa, tilning ko`tarilish darajasiga ko`ra [a] quyi keng, [e] o`rta keng fonema ekanligi bilan ziddiyatni hosil qiladi.
Demak, o`zbek tilidagi unli fonemalarning oppozitsiyalari tilning ko`tarilish darajasi va lablarning ishtiroki bilan belgilanadi. Qator belgisi (til oldi, til orqa) o`zbek tili unlilari uchun fonologik farqlanish belgisi emas, chunki u yondosh undoshlarning ta`sirida o`zgarishi mumkin [2, 52;].
Rus adabiy tilida esa unli fonemalarning asosiy belgilariga ko`ra tasnifi quyidagi chizmada o`z aksini topgan: