Partlayışdan 2 dəqiqə sonar göbələk formalı
bulud 12.000 metrlik yüksəkliyə, yəni
atmosferin stratosfer təbəqəsinin altına qədər
yüksəlir. Bu yüksəklikdə əsən küləklər göbələk
formasında olan buludu yavaş-yavaş dağıdır
və buludu yaradan maddələri (əsasən
radioaktiv qalıqları) atmosferə yayır. Bu
radioaktiv qalıqlar çox xırda olduqlarından
atmosferin daha yüksək qatına çıxırlar. Bu
qalıqlar yerə düşmədən əvvəl atmosferin üst
təbəqələrindəki küləklər vasitəsilə dünyanın
ətrafında bir neçə dəfə fırlanır. Beləliklə,
radiasiya qalıqları dünyanın hər tərəfinə yayılır.
PARTLAYIŞIN FƏSADLARI
Atom partlayışlarında sonra yaranan şüalar canlılar üzərində ya birbaşa ya da
partlayış əsnasında meydana gələn zərrəciklər vasitəsilə təsir edir. Bu zərrəcik və
ya şüalaArdan maddə daxilində sürətlə hərəkət edir və qarşısına çıxan atom və ya
molekullarla çox şiddətli şəkildə toqquşur. Bu toqquşma hüceyrənin həssas
quruluşu üçün fəlakət ola bilər. Hüceyrə ölə bilər və ya sağalsa belə, daxilində
bəlkə həftələr, aylar, il ər sonra meydana gələn xərçəng xəstəliyi yarana bilər.
Bütün bu sadalananlara gözümüzlə belə görə bilmədiyimiz atomlar səbəb olur.
Atomlar bəzən həyat verir, bəzən də həyatı məhv edir.
İŞIQ ŞÜALANMASI
İşıq şüalanması - nüvə partlayışı zamanı meydana çıxan od kürəsinin saçdığı gözə görünən
ultrabənövşəyi və infraqırmızı işıq selidir. Təsir müddəti nüvə yükünün gücündən asılı
olaraq 10 - 20 saniyə müddətində olur. İşıq şüalanmasının zədələyici təsiri işıq
impulsundan, yəni işıq şüalarına nisbətən şaquli yerləşmiş səthin hər bir kvadrat
santimetrinə bütün şüalanma ərzində düşən işıq enerjisinin miqdarından asılı olur. İşıq
impulsunun ölçü vahidi olaraq kC/m2 və yaxud kal/sm2 qəbul edilmişdir. Müxtəlif
sahələrdə yaranan işıq impulsunun kəmiyyəti nüvə partlayışının gücündən, növündən,
məsafədən və hava şəraitindən asılı olur. Təsirinin qısa müddətinə baxmayaraq işıq
şüalanması xeyli uzaq məsafələrdə bədənin açıq yerlərində yanmalara, gözlərin müvəqqəti
və ya daimi korluğuna, müxtəlif material arın alovlanmasına, kömürləşməsinə və ya
əriməsinə, yaşayış məntəqələrində, meşələrdə, mədənlərdə yanğınlara səbəb ola bilər
.
İŞIQ ŞÜALANMASI
Məsələn, havada gücü 1 mln. tonluq nüvə partlayışı zamanı 4 kal/sm2 işıq impulsu - 19 km;
10 kal/sm2 - 15 km; 16 kal/sm2 - 10 km məsafədə mövcud olur ki, nəticədə müvafiq surətdə
bədənin açıq hissələrində yüngül (I dərəcə), orta (II dərəcə) və ağır (III dərəcə) yanıqlar baş
verə bilər. İşıq şüalanması qeyri-şəffaf material ardan (divar, taxta, bina və s.) keçə bilmir.
İşıq şüalanması yaşayış məntəqələrində, meşələrdə, tarlalarda güclü yanğınlar törədə bilər.
İşıq şüalanmasının təsiri meteoroloji şəraitdən çox asılı olur. Qatı duman, yağış və qar onun
təsirini 10-20 dəfə zəiflədir. Sığınacaq və daldalanacaq işıq şüalanmasının təsirindən
qorunmaq üçün ən etibarlı yerlərdir. Nüfuzedici radiasiya - nüvə partlayışı anında qəza
partlayış yerindən ətrafa yayılan, gözə görünməyən γ şüalar və neytronlar selindən ibarətdir.
İŞIQ ŞÜALANMASI
Nüfuzedici radiasiyanın təsiri ondan ibarətdir ki, γ
şüalar və neytronlar canlı toxumaların molekul arını
ionlaşdırır. Bu isə insan və heyvan orqanizmində
maddələr mübadiləsinin pozulmasına, hüceyrələrin və
müxtəlif üzvlərin həyat fəaliyyətinin dəyişməsinə,
yoluxucu xəstəliklərə qarşı orqanizmin mübarizə
qabiliyyətinin zəifləməsinə səbəb olur. Şüa alan adam
bunu hiss etmir. Xəstəliyin əlamətləri müəyyən
müddətdən sonra aşkara çıxır, xəstəliyin gedişi
orqanizmin aldığı şüanın dozasından asılı
olur.Nüfuzedici radiasiyanın təsiri udulan doza ilə
qiymətləndirilir və Qrey (Qr), rentgen (R), rad ölçü
vahidləri ilə ölçülür:
1 qr = 100 rad; 1 r = 0,95 rad.
Udulan dozanın miqdarından asılı olaraq adamlar
şüa xəstəliyinə tutulurlar:
I - yüngül dərəcəli D = 100 - 200 rad (1-2 Qr);
II - orta dərəcəli D = 200 - 400 rad (2-4 Qr);
III - ağır dərəcəli D = 400 - 600 rad (4-6 Qr);
IV - çox ağır dərəcəli D > 600 rad (6 Qr).
İŞIQ ŞÜALANMASI
Müxtəlif sıx və qalın material ardan keçərkən nüfuzedici radiasiyanın təsiri
zəifləyir (məsələn, poladın - 2,7 sm, betonun -1). Neytron seli tərkibində hidrogen
olan maddələrdə (suda, parafində, betonda) daha çox zəifləyir. Radioaktiv
zəhərlənmə - yerdə nüvə partlayışı baş verdikdən sonrakı anlarda radioaktiv
zərrəciklər odlu kürənin tərkibində olur. Odlu kürə buxara və tüstüyə bürünərək
hündürə qalxır və bir neçə saniyədən sonra topa buludlara çevrilir. Hündürə
qalxan hava axınları yerdən toz-torpağı göyə qaldırıb onları radioaktiv buludla
birlikdə aparır.Yuxarı qalxan toz-torpaq radioaktivləşir. İri toz buludlarının bir
hissəsi bilavasitə partlayış rayonunda yerə çökür. Qalan hissəcikləri isə buludun
tərkibində qalıb hava axınları vasitəsilə partlayış mərkəzindən kilometrlərlə
məsafələrə aparılır.
RADİOAKTİF ZƏHƏRLƏNMƏNİN DƏRƏCƏSİ
Radioaktiv zəhərlənmənin dərəcəsi - partlayışın növündən və gücündən, partlayışdan sonra keçən müddətdən,
partlayış mərkəzinə qədər olan məsafədən, meteoroloji şəraitdən, yerin relyefindən asılı olur.
Radioaktiv zəhərlənməyə məruz qalmış ərazi (radioaktiv zəhərlənmiş ərazi) formaca el ipsə bənzəyir.
Zəhərlənmənin gücünə görə radioaktiv zəhərlənmə zolağını adətən dörd zonaya ayırırlar: çox təhlükəli, təhlükəli,
güclü və mülayim (zəif) zəhərlənmə zonaları. Partlayışın bu zədələyici amilini digər amillərdən fərqləndirən:
zəhərlənmiş geniş sahələri əhatə etməsi, uzun müddət təsir göstərməsi, çətinliklə aşkar olunması, qeyri-sabit
xarakteri radioaktiv maddələrin fasiləsiz olaraq parçalanması sayəsində zəhərlənmiş ərazinin ölçülərinin müəyyən
müddət ərzində azalmasıdır.
RADİOAKTİF ZƏHƏRLƏNMƏ
.
Müəyyən müddətdən sonra radiasiyanın səviyyəsi
tədricən azalır. Bu, radioaktiv maddələrin öz-özünə
parçalanıb qeyri-aktiv maddələrə çevrilməsi
nəticəsində baş verir. Radioaktiv maddələrin heç bir
xarici əlaməti (rəngi, iyi və s.) yoxdur, zəhərlənməni
ancaq xüsusi doza ölçən (dozimetrik) cihazlar
vasitəsilə aşkar etmək mümkündür. Ərazinin
zəhərlənmə dərəcəsi radiasiyanın səviyyəsi (yəni
gücü) ilə xarakterizə edilir və rentgen - saatla (R/s)
ölçülür. Radioaktiv zəhərlənmədən mühafizə etmək
üçün adamları ümumi xarici şüalanmadan qorumaq,
həm də radioaktiv maddələrin dəri səthinə, burnun,
gözlərin selikli qişalarına düşməsinin və hava, ərzaq,
su ilə orqanizmə keçməsinin qarşısını almaq
lazımdır.
Bu məqsədlə radiasiya əleyhinə
daldalanacaqlardan, sığınacaqlardan istifadə olunur.
Fərdi mühafizə vasitələri (əleyhqaz, respirator,
tozdan qoruyan parça maska, habelə pambıqlı tənzif
sarğı) tənəffüs üzvlərini zəhərlənmədən etibarlı
surətdə qoruyur. Bədənin səthini adi paltarlarla da
mühafizə etmək mümkündür
.
RADİOAKTİF ZƏHƏRLƏNMƏ
Elektromaqnit impulsu - nüvə partlayışı anında ətrafa kül i miqdarda γ-kvantlar və
neytronlar yayılır. Bunlar ətraf mühitin atomları ilə qarşılıqlı təsirə qoşularaq
elektromaqnit sahələri yaradır, nəticədə hava və ya yeraltı rabitə-kabel xətlərində, siqnal,
elektrik xətlərində, radiostansiyaların antenalarında və s. qısamüddətli, lakin güclü
cərəyan və gərginlik əmələ gətirir. Buna elektromaqnit impulsu deyilir. Elektromaqnit
impulsu radio-elektron cihazlarını sıradan çıxarır, xarici xətlərə qoşulmuş elektrik
qurğularının işini pozur. İmpulslar, həmçinin yarımkeçirici cihazları, qazboşalma,
vakuum cihazlarını, kondensatorları da xarab edib sıradan çıxarır. Bu cihazlarla işləyən
insanların təhlükəsizliyi üçün tədbir görülməyibsə, elektromaqnit impulsu yüksək
elektrik gərginliyi ilə onları zədələyə bilər. Elektromaqnit impulsundan mühafizə vasitəsi
kimi qoruyucu avtomat tərtibatlarından istifadə edilir.
Dostları ilə paylaş: |